‘‘อิโต จ อฏฺฐเม กปฺเป, สพฺโพสธสนามโก;

สตฺตรตนสมฺปนฺโน, จกฺกวตฺตี มหปฺผโลฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

เอตฺถ จ พินฺทุสารรญฺโญ กาเล อิมสฺส เถรสฺส อุปฺปนฺนตฺตา ตติยสงฺคีติยํ อิมา คาถา สงฺคีตาติ เวทิตพฺพาฯ

เตกิจฺฉการิตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. มหานาคตฺเถรคาถาวณฺณนา

ยสฺส สพฺรหฺมจารีสูติอาทิกา อายสฺมโต มหานาคตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินนฺโต กกุสนฺธสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ กกุสนฺธํ ภควนฺตํ อรญฺญํ อชฺโฌคาเหตฺวา อญฺญตรสฺมิํ รุกฺขมูเล ฌานสุเขน นิสินฺนํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส ตสฺส ทาฬิมผลํ อทาสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สาเกเต มธุวาเสฏฺฐสฺส นาม พฺราหฺมณสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ, มหานาโคติสฺส นามํ อโหสิฯ โส วิญฺญุตํ ปตฺโต ภควติ สาเกเต อญฺชนวเน วิหรนฺเต อายสฺมโต ควมฺปติตฺเถรสฺส ปาฏิหาริยํ ทิสฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ เถรสฺเสว สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา ตสฺโสวาเท ฐตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 2.45.1-7) –

‘‘กกุสนฺโธ มหาวีโร, สพฺพธมฺมาน ปารคู;

คณมฺหา วูปกฏฺโฐ โส, อคมาสิ วนนฺตรํฯ

‘‘พีชมิญฺชํ คเหตฺวาน, ลตาย อาวุณิํ อหํ;

ภควา ตมฺหิ สมเย, ฌายเต ปพฺพตนฺตเรฯ

‘‘ทิสฺวานหํ เทวเทวํ, วิปฺปสนฺเนน เจตสา;

ทกฺขิเณยฺยสฺส วีรสฺส, พีชมิญฺชมทาสหํฯ

‘‘อิมสฺมิํเยว กปฺปมฺหิ, ยํ มิญฺชมททิํ ตทา;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, พีชมิญฺชสฺสิทํ ผลํฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

อรหตฺตํ ปน ปตฺวา วิมุตฺติสุเขน วิหรนฺโต เถโร ฉพฺพคฺคิเย ภิกฺขู สพฺรหฺมจารีสุ คารวํ อกตฺวา วิหรนฺเต ทิสฺวา เตสํ โอวาททานวเสน –

[387]

‘‘ยสฺส สพฺรหฺมจารีสุ, คารโว นูปลพฺภติ;

ปริหายติ สทฺธมฺมา, มจฺโฉ อปฺโปทเก ยถาฯ

[388]

‘‘ยสฺส สพฺรหฺมจารีสุ, คารโว นูปลพฺภติ;

น วิรูหติ สทฺธมฺเม, เขตฺเต พีชํว ปูติกํฯ

[389]

‘‘ยสฺส สพฺรหฺมจารีสุ, คารโว นูปลพฺภติ;

อารกา โหติ นิพฺพานา, ธมฺมราชสฺส สาสเนฯ

[390]

‘‘ยสฺส สพฺรหฺมจารีสุ, คารโว อุปลพฺภติ;

น วิหายติ สทฺธมฺมา, มจฺโฉ พวฺโหทเก ยถาฯ

[391]

‘‘ยสฺส สพฺรหฺมจารีสุ, คารโว อุปลพฺภติ;

โส วิรูหติ สทฺธมฺเม, เขตฺเต พีชํว ภทฺทกํฯ

[392]

‘‘ยสฺส สพฺรหฺมจารีสุ, คารโว อุปลพฺภติ;

สนฺติเก โหติ นิพฺพานํ, ธมฺมราชสฺส สาสเน’’ติฯ –

อิมา ฉ คาถา อภาสิฯ

ตตฺถ สพฺรหฺมจารีสูติ สมานํ พฺรหฺมํ สีลาทิธมฺมํ จรนฺตีติ สพฺรหฺมจาริโน, สีลทิฏฺฐิสามญฺญคตา สหธมฺมิกา, เตสุฯ คารโวติ ครุภาโว สีลาทิคุณนิมิตฺตํ ครุกรณํฯ นูปลพฺภตีติ น วิชฺชติ น ปวตฺตติ, น อุปติฏฺฐตีติ อตฺโถฯ นิพฺพานาติ กิเลสานํ นิพฺพาปนโต กิเลสกฺขยาติ อตฺโถฯ ธมฺมราชสฺสาติ สตฺถุโนฯ สตฺถา หิ สเทวกํ โลกํ ยถารหํ โลกิยโลกุตฺตเรน ธมฺเมน รญฺเชติ โตเสตีติ ธมฺมราชาฯ เอตฺถ จ ‘‘ธมฺมราชสฺส สาสเน’’ติ อิมินา นิพฺพานํ นาม ธมฺมราชสฺเสว สาสเน , น อญฺญตฺถฯ

ตตฺถ โย สพฺรหฺมจารีสุ คารวรหิโต, โส ยถา นิพฺพานา อารกา โหติ, ตถา ธมฺมราชสฺส สาสนโตปิ อารกา โหตีติ ทสฺเสติฯ พวฺโหทเกติ พหุอุทเกฯ สนฺติเก โหติ นิพฺพานนฺติ นิพฺพานํ ตสฺส สนฺติเก สมีเป เอว โหติฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ อิมา เอว จ เถรสฺส อญฺญาพฺยากรณคาถา อเหสุํฯ

มหานาคตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. กุลฺลตฺเถรคาถาวณฺณนา

กุลฺโล สิวถิกนฺติอาทิกา อายสฺมโต กุลฺลตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ กุฏุมฺพิยกุเล นิพฺพตฺติตฺวา กุลฺโลติ ลทฺธนาโม วิญฺญุตํ ปตฺโต สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิฯ โส จ ราคจริตตฺตา ติพฺพราคชาติโก โหติฯ เตนสฺส อภิกฺขณํ กิเลสา จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺฐนฺติฯ อถสฺส สตฺถา จิตฺตาจารํ ญตฺวา อสุภกมฺมฏฺฐานํ ทตฺวา, ‘‘กุลฺล, ตยา อภิณฺหํ สุสาเน จาริกา จริตพฺพา’’ติ อาหฯ โส สุสานํ ปวิสิตฺวา อุทฺธุมาตกาทีนิ ตานิ ตานิ อสุภานิ ทิสฺวา ตํ มุหุตฺตํ อสุภมนสิการํ อุปฺปาเทตฺวา สุสานโต นิกฺขนฺตมตฺโตว กามราเคน อภิภุยฺยติฯ ปุน ภควา ตสฺส ตํ ปวตฺติํ ญตฺวา เอกทิวสํ ตสฺส สุสานฏฺฐานํ คตกาเล เอกํ ตรุณิตฺถิรูปํ อธุนา มตํ อวินฏฺฐจฺฉวิํ นิมฺมินิตฺวา ทสฺเสติฯ ตสฺส ตํ ทิฏฺฐมตฺตสฺส ชีวมานวิสภาควตฺถุสฺมิํ วิย สหสา ราโค อุปฺปชฺชติฯ อถ นํ สตฺถา ตสฺส เปกฺขนฺตสฺเสว นวหิ วณมุเขหิ ปคฺฆรมานาสุจิํ กิมิกุลากุลํ อติวิย พีภจฺฉํ ทุคฺคนฺธํ เชคุจฺฉํ ปฏิกฺกูลํ กตฺวา ทสฺเสสิฯ โส ตํ เปกฺขนฺโต วิรตฺตจิตฺโต หุตฺวา อฏฺฐาสิฯ อถสฺส ภควา โอภาสํ ผริตฺวา สติํ ชเนนฺโต –

‘‘อาตุรํ อสุจิํ ปูติํ, ปสฺส กุลฺล สมุสฺสยํ;

อุคฺฆรนฺตํ ปคฺฆรนฺตํ, พาลานํ อภินนฺทิต’’นฺติฯ –