โส เม อตฺโถ อนุปฺปตฺโต, สพฺพสํโยชนกฺขโยติ โย สพฺเพสํ สํโยชนานํ ขยภูโต ขเยน วา ลทฺธพฺโพ, โส สทตฺโถ ปรมตฺโถ จ มยา อริยมคฺคาธิคเมน อธิคโตติฯ เอวเมตาย คาถาย เถรสฺส อญฺญาพฺยากรณํ อโหสีติ เวทิตพฺโพฯ

อุรุเวลกสฺสปตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. เตกิจฺฉการิตฺเถรคาถาวณฺณนา

อติหิตา วีหีติอาทิกา อายสฺมโต เตกิจฺฉการิตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต อิโต เอกนวุเต กปฺเป วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺวา เวชฺชสตฺเถ นิปฺผตฺติํ คโตฯ วิปสฺสิสฺส ภควโต อุปฏฺฐากํ อโสกํ นาม เถรํ พฺยาธิตํ อโรคมกาสิ, อญฺเญสญฺจ สตฺตานํ โรคาภิภูตานํ อนุกมฺปาย เภสชฺชํ สํวิทหิฯ

โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สุพุทฺธสฺส นาม พฺราหฺมณสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ ตสฺส ติกิจฺฉเกหิ คพฺภกาเล ปริสฺสยํ อปหริตฺวา ปริปาลิตตาย เตกิจฺฉการีติ นามํ อกํสุฯ โส อตฺตโน กุลานุรูปานิ วิชฺชาฏฺฐานานิ สิปฺปานิ จ สิกฺขนฺโต วฑฺฒติฯ ตทา จาณกฺโก สุพุทฺธสฺส ปญฺญาเวยฺยตฺติยํ กิริยาสุ อุปายโกสลฺลญฺจ ทิสฺวา, ‘‘อยํ อิมสฺมิํ ราชกุเล ปติฏฺฐํ ลภนฺโต มํ อภิภเวยฺยา’’ติ อิสฺสาปกโต รญฺญา จนฺทคุตฺเตน ตํ พนฺธนาคาเร ขิปาเปสิฯ

เตกิจฺฉการี ปิตุ พนฺธนาคารปฺปเวสนํ สุตฺวา ภีโต ปลายิตฺวา สาณวาสิตฺเถรสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา อตฺตโน สํเวคการณํ เถรสฺส กเถตฺวา ปพฺพชิตฺวา กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา อพฺโภกาสิโก เนสชฺชิโก จ หุตฺวา วิหรติ, สีตุณฺหํ อคเณนฺโต สมณธมฺมเมว กโรติ, วิเสสโต พฺรหฺมวิหารภาวนมนุยุญฺชติฯ ตํ ทิสฺวา มาโร ปาปิมา ‘‘น อิมสฺส มม วิสยํ อติกฺกมิตุํ ทสฺสามี’’ติ วิกฺเขปํ กาตุกาโม สสฺสานํ นิปฺผตฺติกาเล เขตฺตโคปกวณฺเณน เถรสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ตํ นิปฺปณฺเฑนฺโต –

[381]

‘‘อติหิตา วีหิ, ขลคตา สาลี;

น จ ลเภ ปิณฺฑํ, กถมหํ กสฺส’’นฺติฯ – อาห; ตํ สุตฺวา เถโร –

[382]

‘‘พุทฺธมปฺปเมยฺยํ อนุสฺสร ปสนฺโน, ปีติยา ผุฏสรีโร โหหิสิ สตตมุทคฺโคฯ

[383]

‘‘ธมฺมมปฺปเมยฺยํ …เป.… สตตมุทคฺโคฯ

[384]

‘‘สงฺฆมปฺปเมยฺยํ…เป.… สตตมุทคฺโค’’ติฯ – อาห; ตํ สุตฺวา มาโร –

[385]

‘‘อพฺโภกาเส วิหรสิ, สีตา เหมนฺติกา อิมา รตฺโย;

มา สีเตน ปเรโต วิหญฺญิตฺโถ, ปวิส ตฺวํ วิหารํ ผุสิตคฺคฬ’’นฺติฯ –

อาหฯ อถ เถโร –

[386]

‘‘ผุสิสฺสํ จตสฺโส อปฺปมญฺญาโย, ตาหิ จ สุขิโต วิหริสฺสํ;

นาหํ สีเตน วิหญฺญิสฺสํ, อนิญฺชิโต วิหรนฺโต’’ติฯ – อาห;

ตตฺถ อติหิตา วีหีติ วีหโย โกฏฺฐาคารํ อติเนตฺวา ฐปิตา, ตตฺถ ปฏิสามิตา ขลโต วา ฆรํ อุปนีตาติ อตฺโถฯ วีหิคฺคหเณน เจตฺถ อิตรมฺปิ ธญฺญํ สงฺคณฺหาติฯ

สาลี ปน เยภุยฺเยน วีหิโต ปจฺฉา ปจฺจนฺตีติ อาหฯ ขลคตา สาลีติ ขลํ ธญฺญกรณฏฺฐานํ คตา, ตตฺถ ราสิวเสน มทฺทนจาวนาทิวเสน ฐิตาติ อตฺโถฯ ปธานธญฺญภาวทสฺสนตฺถญฺเจตฺถ สาลีนํ วิสุํ คหณํ, อุภเยนปิ คาเม, คามโต พหิ จ ธญฺญํ ปริปุณฺณํ ฐิตนฺติ ทสฺเสติฯ น จ ลเภ ปิณฺฑนฺติ เอวํ สุลภธญฺเญ สุภิกฺขกาเล อหํ ปิณฺฑมตฺตมฺปิ น ลภามิฯ อิทานิ กถมหํ กสฺสนฺติ อหํ กถํ กริสฺสามิ, กถํ ชีวิสฺสามีติ ปริหาสเกฬิํ อกาสิฯ

ตํ สุตฺวา เถโร ‘‘อยํ วราโก อตฺตนา อตฺตโน ปวตฺติํ มยฺหํ ปกาเสสิ, มยา ปน อตฺตนาว อตฺตา โอวทิตพฺโพ, น มยา กิญฺจิ กเถตพฺพ’’นฺติ วตฺถุตฺตยานุสฺสติยํ อตฺตานํ นิโยเชนฺโต ‘‘พุทฺธมปฺปเมยฺย’’นฺติอาทินา ติสฺโส คาถา อภาสิฯ ตตฺถ พุทฺธมปฺปเมยฺยํ อนุสฺสร ปสนฺโนติ สวาสนาย อวิชฺชานิทฺทาย อจฺจนฺตวิคเมน, พุทฺธิยา จ วิกสิตภาเวน พุทฺธํ ภควนฺตํ ปมาณกรานํ ราคาทิกิเลสานํ อภาวา อปริมาณคุณสมงฺคิตาย อปฺปเมยฺยปุญฺญกฺเขตฺตตาย จ อปฺปเมยฺยํฯ โอกปฺปนลกฺขเณน อภิปฺปสาเทน ปสนฺโน, ปสนฺนมานโส ‘‘อิติปิ โส ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติอาทินา (ม. นิ. 1.74; สํ. นิ. 5.997) อนุสฺสร อนุ อนุ พุทฺธารมฺมณํ สติํ ปวตฺเตหิ, ปีติยา ผุฏสรีโร โหหิสิฯ สตตมุทคฺโคติ อนุสฺสรนฺโตว ผรณลกฺขณาย ปีติยา สตตํ สพฺพทา ผุฏสรีโร ปีติสมุฏฺฐานปณีตรูเปหิ อชฺโฌตฺถฏสรีโร อุพฺเพคปีติยา อุทคฺโค กายํ อุทคฺคํ กตฺวา อากาสํ ลงฺฆิตุํ สมตฺโถ จ ภเวยฺยาสิ, พุทฺธานุสฺสติยา พุทฺธารมฺมณํ อุฬารํ ปีติโสมนสฺสํ ปฏิสํเวเทยฺยาสิฯ ยโต สีตุณฺเหหิ วิย ชิฆจฺฉาปิปาสาหิปิ อนภิภูโต โหหิสีติ อตฺโถฯ

ธมฺมนฺติ อริยํ โลกุตฺตรธมฺมํฯ สงฺฆนฺติ อริยํ ปรมตฺถสงฺฆํฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ อนุสฺสราติ ปเนตฺถ ‘‘สฺวากฺขาโต ภควตา ธมฺโม’’ติอาทินา ธมฺมํ, ‘‘สุปฺปฏิปนฺโน ภควโต สาวกสงฺโฆ’’ติอาทินา สงฺฆํ อนุสฺสราติ โยเชตพฺพํฯ

เอวํ เถเรน รตนตฺตยคุณานุสฺสรเณ นิโยชนวเสน อตฺตนิ โอวทิเต ปุน มาโร วิเวกวาสโต นํ วิเวเจตุกาโม หิเตสีภาวํ วิย ทสฺเสนฺโต ‘‘อพฺโภกาเส วิหรสี’’ติ ปญฺจมํ คาถมาหฯ ตสฺสตฺโถ – ตฺวํ, ภิกฺขุ, อพฺโภกาเส เกนจิ อปฏิจฺฉนฺเน วิวฏงฺคเณ วิหรสิ อิริยาปเถ กปฺเปสิฯ เหมนฺติกา หิมปาตสมเย ปริยาปนฺนา อิมา สีตา รตฺติโย วตฺตนฺติฯ ตสฺมา สีเตน ปเรโต อภิภูโต หุตฺวา มา วิหญฺญิตฺโถ วิฆาตํ มา อาปชฺชิ มา กิลมิฯ ผุสิตคฺคฬํ ปิหิตกวาฏํ เสนาสนํ ปวิส, เอวํ เต สุขวิหาโร ภวิสฺสตีติฯ

ตํ สุตฺวา เถโร ‘‘น มยฺหํ เสนาสนปริเยสนาย ปโยชนํ, เอตฺเถวาหํ สุขวิหารี’’ติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ผุสิสฺส’’นฺติอาทินา ฉฏฺฐํ คาถมาหฯ ตตฺถ ผุสิสฺสํ จตสฺโส อปฺปมญฺญาโยติ อปฺปมาณโคจรตาย ‘‘อปฺปมญฺญา’’ติ ลทฺธโวหาเร จตฺตาโร พฺรหฺมวิหาเร ผุสิสฺสํ ผุสิสฺสามิ, กาเลน กาลํ สมาปชฺชิสฺสามิฯ ตาหิ จ สุขิโต วิหริสฺสนฺติ ตาหิ อปฺปมญฺญาหิ สุขิโต สญฺชาตสุโข หุตฺวา วิหริสฺสํ จตฺตาโรปิ อิริยาปเถ กปฺเปสฺสามีติฯ เตน มยฺหํ สพฺพกาเล สุขเมว, น ทุกฺขํฯ ยโต นาหํ สีเตน วิหญฺญิสฺสํ อนฺตรฏฺฐเกปิ หิมปาตสมเย อหํ สีเตน น กิลมิสฺสามิ, ตสฺมา อนิญฺชิโต วิหรนฺโต จิตฺตสฺส อิญฺชิตการณานํ พฺยาปาทาทีนํ สุปฺปหีนตฺตา ปจฺจยุปฺปนฺนิญฺชนาย จ อภาวโต สมาปตฺติสุเขเนว สุขิโต วิหริสฺสามีติฯ เอวํ เถโร อิมํ คาถํ วทนฺโตเยว วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ สจฺฉากาสิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.18.39-44) –

‘‘นคเร พนฺธุมติยา, เวชฺโช อาสิํ สุสิกฺขิโต;

อาตุรานํ สทุกฺขานํ, มหาชนสุขาวโหฯ

‘‘พฺยาธิตํ สมณํ ทิสฺวา, สีลวนฺตํ มหาชุติํ;

ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, เภสชฺชมททิํ ตทาฯ

‘‘อโรโค อาสิ เตเนว, สมโณ สํวุตินฺทฺริโย;

อโสโก นาม นาเมน, อุปฏฺฐาโก วิปสฺสิโนฯ

‘‘เอกนวุติโต กปฺเป, ยํ โอสธมทาสหํ;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, เภสชฺชสฺส อิทํ ผลํฯ

‘‘อิโต จ อฏฺฐเม กปฺเป, สพฺโพสธสนามโก;

สตฺตรตนสมฺปนฺโน, จกฺกวตฺตี มหปฺผโลฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

เอตฺถ จ พินฺทุสารรญฺโญ กาเล อิมสฺส เถรสฺส อุปฺปนฺนตฺตา ตติยสงฺคีติยํ อิมา คาถา สงฺคีตาติ เวทิตพฺพาฯ

เตกิจฺฉการิตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. มหานาคตฺเถรคาถาวณฺณนา

ยสฺส สพฺรหฺมจารีสูติอาทิกา อายสฺมโต มหานาคตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินนฺโต กกุสนฺธสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ กกุสนฺธํ ภควนฺตํ อรญฺญํ อชฺโฌคาเหตฺวา อญฺญตรสฺมิํ รุกฺขมูเล ฌานสุเขน นิสินฺนํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส ตสฺส ทาฬิมผลํ อทาสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สาเกเต มธุวาเสฏฺฐสฺส นาม พฺราหฺมณสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ, มหานาโคติสฺส นามํ อโหสิฯ โส วิญฺญุตํ ปตฺโต ภควติ สาเกเต อญฺชนวเน วิหรนฺเต อายสฺมโต ควมฺปติตฺเถรสฺส ปาฏิหาริยํ ทิสฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ เถรสฺเสว สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา ตสฺโสวาเท ฐตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 2.45.1-7) –

‘‘กกุสนฺโธ มหาวีโร, สพฺพธมฺมาน ปารคู;

คณมฺหา วูปกฏฺโฐ โส, อคมาสิ วนนฺตรํฯ

‘‘พีชมิญฺชํ คเหตฺวาน, ลตาย อาวุณิํ อหํ;

ภควา ตมฺหิ สมเย, ฌายเต ปพฺพตนฺตเรฯ

‘‘ทิสฺวานหํ เทวเทวํ, วิปฺปสนฺเนน เจตสา;

ทกฺขิเณยฺยสฺส วีรสฺส, พีชมิญฺชมทาสหํฯ