ยถา สีโห มิคราชา เตชุสฺสทตาย ปหีนภยเภรโว ทกฺขิเณน ปสฺเสน ปาเท ปาทํ อจฺจาธาย เสยฺยํ กปฺเปสิ, เอวํ จิตฺตุตฺราสโลมหํสนฉมฺภิตตฺตเหตูนํ กิเลสานํ สมุจฺฉินฺนตฺตา ปหีนภยเภรโว โคตโม ภควา เสยฺยํ กปฺเปสีติ อตฺโถฯ

ตโตติ ปจฺฉา, สีหเสยฺยํ กปฺเปตฺวา ตโต วุฏฺฐหิตฺวา ‘‘ปฏิภาตุ ตํ ภิกฺขุ ธมฺโม ภาสิตุ’’นฺติ (อุทา. 46) สตฺถารา อชฺเฌสิโตติ อตฺโถฯ กลฺยาณวากฺกรโณติ สุนฺทรวจีกรโณ, ลกฺขณสมฺปนฺนวจนกฺกโมติ อตฺโถฯ โสโณ อภาสิ สทฺธมฺมนฺติ โสฬส อฏฺฐกวคฺคิยสุตฺตานิ โสโณ กุฏิกณฺโณ, พุทฺธเสฏฺฐสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สมฺมุขา, ปจฺจกฺขโต อภาสีติ เถโร อตฺตานเมว ปรํ วิย อโวจฯ

ปญฺจกฺขนฺเธ ปริญฺญายาติ ปญฺจุปาทานกฺขนฺเธ ตีหิปิ ปริญฺญาหิ ปริชานิตฺวา เต ปริชานนฺโตเยว, อญฺชสํ อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ ภาวยิตฺวา, ปรมํ สนฺติํ นิพฺพานํ ปปฺปุยฺย ปาปุณิตฺวา ฐิโต อนาสโวฯ ตโต เอว อิทานิ ปรินิพฺพิสฺสติ อนุปาทิเสสนิพฺพานวเสน นิพฺพายิสฺสตีติฯ

โสณกุฏิกณฺณตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

12. โกสิยตฺเถรคาถาวณฺณนา

โย เอว ครูนนฺติอาทิกา อายสฺมโต โกสิยตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ สตฺถารํ ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺโต อุจฺฉุขณฺฑิกํ อทาสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท มคธรฏฺเฐ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติ, โกสิโยติสฺส โคตฺตวเสน นามํ อกาสิฯ โส วิญฺญุตํ ปตฺโต อายสฺมนฺตํ ธมฺมเสนาปติํ อภิณฺหํ อุปสงฺกมติ, ตสฺส สนฺติเก ธมฺมํ สุณาติฯ โส เตน สาสเน ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา กมฺมฏฺฐานํ อนุยุญฺชนฺโต นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 2.44.44-49) –

‘‘นคเร พนฺธุมติยา, ทฺวารปาโล อโหสหํ;

อทฺทสํ วิรชํ พุทฺธํ, สพฺพธมฺมาน ปารคุํฯ

‘‘อุจฺฉุขณฺฑิกมาทาย พุทฺธเสฏฺฐสฺสทาสหํ;

ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, วิปสฺสิสฺส มเหสิโนฯ

‘‘เอกนวุติโต กปฺเป, ยํ อุจฺฉุมททิํ ตทา;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, อุจฺฉุขณฺฑสฺสิทํ ผลํฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

อรหตฺตํ ปน ปตฺวา อตฺตโน ปฏิปตฺติํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ครุวาสํ สปฺปุริสูปนิสฺสยญฺจ ปสํสนฺโต –

[370]

‘‘โย เว ครูนํ วจนญฺญุ ธีโร, วเส จ ตมฺหิ ชนเยถ เปมํ;

โส ภตฺติมา นาม จ โหติ ปณฺฑิโต, ญตฺวา จ ธมฺเมสุ วิเสสิ อสฺสฯ

[371]

‘‘ยํ อาปทา อุปฺปติตา อุฬารา, นกฺขมฺภยนฺเต ปฏิสงฺขยนฺตํ;

โส ถามวา นาม จ โหติ ปณฺฑิโต, ญตฺวา จ ธมฺเมสุ วิเสสิ อสฺสฯ

[372]

‘‘โย เว สมุทฺโทว ฐิโต อเนโช, คมฺภีรปญฺโญ นิปุณตฺถทสฺสี;

อสํหาริโย นาม จ โหติ ปณฺฑิโต, ญตฺวา จ ธมฺเมสุ วิเสสิ อสฺสฯ

[373]

‘‘พหุสฺสุโต ธมฺมธโร จ โหติ, ธมฺมสฺส โหติ อนุธมฺมจารี;

โส ตาทิโส นาม จ โหติ ปณฺฑิโต, ญตฺวา จ ธมฺเมสุ วิเสสิ อสฺสฯ

[374]

‘‘อตฺถญฺจ โย ชานาติ ภาสิตสฺส,

อตฺถญฺจ ญตฺวาน ตถา กโรติ;

อตฺถนฺตโร นาม ส โหติ ปณฺฑิโต,

ญตฺวา จ ธมฺเมสุ วิเสสิ อสฺสา’’ติฯ –

อิมา ปญฺจ คาถา อภาสิฯ

ตตฺถ โยติ ขตฺติยาทีสุ จตูสุ ปริสาสุ โย โกจิฯ เวติ พฺยตฺตํฯ ครูนนฺติ สีลาทิครุคุณยุตฺตานํ ปณฺฑิตานํฯ วจนญฺญูติ เตสํ อนุสาสนีวจนํ ชานนฺโต, ยถานุสิฏฺฐํ ปฏิปชฺชมาโน ปฏิปชฺชิตฺวา จ ตสฺส ผลํ ชานนฺโตติ อตฺโถฯ ธีโรติ ธิติสมฺปนฺโนฯ วเส จ ตมฺหิ ชนเยถ เปมนฺติ ตสฺมิํ ครูนํ วจเน โอวาเท วเสยฺย ยถานุสิฏฺฐํ ปฏิปชฺเชยฺย, ปฏิปชฺชิตฺวา ‘‘อิมินา วตาหํ โอวาเทน อิมํ ชาติอาทิทุกฺขํ วีติวตฺโต’’ติ ตตฺถ ชนเยถ เปมํ คารวํ อุปฺปาเทยฺยฯ อิทญฺหิ ทฺวยํ ‘‘ครูนํ วจนญฺญุ ธีโร’’ติ ปททฺวเยน วุตฺตสฺเสวตฺถสฺส ปากฏกรณํฯ โสติ โย ครูนํ วจนญฺญู ธีโร, โส ยถานุสิฏฺฐํ ปฏิปตฺติยา ตตฺถ ภตฺติมา จ นาม โหติ, ชีวิตเหตุปิ ตสฺส อนติกฺกมนโต ปณฺฑิโต จ นาม โหติฯ ญตฺวา จ ธมฺเมสุ วิเสสิ อสฺสาติ ตถา ปฏิปชฺชนฺโต จ ตาย เอว ปฏิปตฺติยา จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ ชานนเหตุ โลกิยโลกุตฺตรธมฺเมสุ วิชฺชาตฺตยาทิวเสน ‘‘เตวิชฺโช, ฉฬภิญฺโญ, ปฏิสมฺภิทาปตฺโต’’ติ วิเสสิ วิเสสวา สิยาติ อตฺโถฯ

ยนฺติ ยํ ปุคฺคลํ ปฏิปตฺติยา อนฺตรายกรณโต ‘‘อาปทา’’ติ ลทฺธโวหารา โสตุณฺหขุปฺปิปาสาทิปากฏปริสฺสยา เจว ราคาทิปฏิจฺฉนฺนปริสฺสยา จ อุปฺปติตา อุปฺปนฺนา, อุฬารา พลวนฺโตปิ นกฺขมฺภยนฺเต น กิญฺจิ จาเลนฺติฯ กสฺมา? ปฏิสงฺขยนฺตนฺติ ปฏิสงฺขายมานํ ปฏิสงฺขานพเล ฐิตนฺติ อตฺโถฯ โสติ โย ทฬฺหตราหิ อาปทาหิปิ อกฺขมฺภนีโย, โส ถามวา ธิติมา ทฬฺหปรกฺกโม นาม โหติฯ อนวเสสสํกิเลสปกฺขสฺส อภิภวนกปญฺญาพลสมงฺคิตาย ปณฺฑิโต จ นาม โหติฯ ตถาภูโต จ ญตฺวา จ ธมฺเมสุ วิเสสิ อสฺสาติ ตํ วุตฺตตฺถเมวฯ

สมุทฺโทว ฐิโตติ สมุทฺโท วิย ฐิตสภาโวฯ ยถา หิ จตุราสีติโยชนสหสฺสคมฺภีเร สิเนรุปาทสมีเป มหาสมุทฺโท อฏฺฐหิปิ ทิสาหิ อุฏฺฐิเตหิ ปกติวาเตหิ อนิญฺชนโต ฐิโต อเนโช คมฺภีโร จ, เอวํ กิเลสวาเตหิ ติตฺถิยวาทวาเตหิ จ อกมฺปนียโต ฐิโต อเนโชฯ คมฺภีรสฺส อนุปจิตญาณสมฺภาเรหิ อลทฺธคาธสฺส นิปุณสฺส สุขุมสฺส ปฏิจฺจสมุปฺปาทาทิอตฺถสฺส ปฏิวิชฺฌเนน คมฺภีรปญฺโญ นิปุณตฺถทสฺสีฯ อสํหาริโย นาม จ โหติ ปณฺฑิโต โส ตาทิโส ปุคฺคโล กิเลเสหิ เทวปุตฺตมาราทีสุ วา เกนจิ อสํหาริยตาย อสํหาริโย นาม โหติ, ยถาวุตฺเตน อตฺเถน ปณฺฑิโต จ นาม โหติฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ

พหุสฺสุโตติ ปริยตฺติพาหุสจฺจวเสน พหุสฺสุโต, สุตฺตเคยฺยาทิ พหุํ สุตํ เอตสฺสาติ พหุสฺสุโตฯ ตเมว ธมฺมํ สุวณฺณภาชเน ปกฺขิตฺตสีหวสํ วิย อวินสฺสนฺตเมว ธาเรตีติ ธมฺมธโร จ โหติฯ ธมฺมสฺส โหติ อนุธมฺมจารีติ ยถาสุตสฺส ยถาปริยตฺตสฺส ธมฺมสฺส อตฺถมญฺญาย ธมฺมมญฺญาย นวโลกุตฺตรธมฺมสฺส อนุรูปํ ธมฺมํ ปุพฺพภาคปฏิปทาสงฺขาตํ จตุปาริสุทฺธิสีลธุตงฺคอสุภกมฺมฏฺฐานาทิเภทํ จรติ ปฏิปชฺชตีติ อนุธมฺมจารี โหติ, ‘‘อชฺช อชฺเชวา’’ติ ปฏิเวธํ อากงฺขนฺโต วิจรติฯ โส ตาทิโส นาม จ โหติ ปณฺฑิโตติ โย ปุคฺคโล ยํ ครุํ นิสฺสาย พหุสฺสุโต ธมฺมธโร ธมฺมสฺส จ อนุธมฺมจารี โหติฯ โส จ ตาทิโส เตน ครุนา สทิโส ปณฺฑิโต นาม โหติ ปฏิปตฺติยา สทิสภาวโตฯ ตถาภูโต ปน โส ญตฺวา จ ธมฺเมสุ วิเสสิ อสฺส, ตํ วุตฺตตฺถํวฯ

อตฺถญฺจ โย ชานาติ ภาสิตสฺสาติ โย ปุคฺคโล สมฺมาสมฺพุทฺเธน ภาสิตสฺส ปริยตฺติธมฺมสฺส อตฺถํ ชานาติฯ ชานนฺโต ปน ‘‘อิธ สีลํ วุตฺตํ, อิธ สมาธิ, อิธ ปญฺญา’’ติ ตตฺถ ตตฺถ ยถาวุตฺตํ อตฺถญฺจ ญตฺวาน ตถา กโรติ ยถา สตฺถารา อนุสิฏฺฐํ, ตถา ปฏิปชฺชติฯ อตฺถนฺตโร นาม ส โหติ ปณฺฑิโตติ โส เอวรูโป ปุคฺคโล อตฺถนฺตโร อตฺถการณา สีลาทิอตฺถชานนมตฺตเมว อุปนิสฺสยํ กตฺวา ปณฺฑิโต โหติฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ

เอตฺถ จ ปฐมคาถาย ‘‘โย เว ครูน’’นฺติอาทินา สทฺธูปนิสฺสโย วิเสสภาโว วุตฺโต, ทุติยคาถาย ‘‘ยํ อาปทา’’ติ อาทินา วีริยูปนิสฺสโย, ตติยคาถาย ‘‘โย เว สมุทฺโทว ฐิโต’’ติอาทินา สมาธูปนิสฺสโย, จตุตฺถคาถาย ‘‘พหุสฺสุโต’’ติอาทินา สตูปนิสฺสโย, ปญฺจมคาถาย ‘‘อตฺถญฺจ โย ชานาตี’’ติอาทินา ปญฺญูปนิสฺสโย วิเสสภาโว วุตฺโตติ เวทิตพฺโพฯ

โกสิยตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปญฺจกนิปาตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. ฉกฺกนิปาโต

1. อุรุเวลกสฺสปตฺเถรคาถาวณฺณนา

ฉกฺกนิปาเต ทิสฺวาน ปาฏิหีรานีติอาทิกา อายสฺมโต อุรุเวลกสฺสปตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา, วยปฺปตฺโต สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ มหาปริสานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปนฺตํ ทิสฺวา, สยมฺปิ ตํ ฐานนฺตรํ ปตฺเถตฺวา มหาทานํ ทตฺวา ปณิธานมกาสิฯ ภควา จสฺส อนนฺตรายตํ ทิสฺวา, ‘‘อนาคเต โคตมพุทฺธสฺส สาสเน มหาปริสานํ อคฺโค ภวิสฺสตี’’ติ พฺยากาสิฯ

โส ตตฺถ ยาวชีวํ ปุญฺญานิ กตฺวา ตโต จวิตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิโต ทฺวานวุติกปฺปมตฺถเก ผุสฺสสฺส ภควโต เวมาติกกนิฏฺฐภาตา หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ อญฺเญปิสฺส ทฺเว กนิฏฺฐภาตโร อเหสุํฯ เต ตโยปิ พุทฺธปฺปมุขํ สงฺฆํ ปรมาย ปูชาย ปูเชตฺวา ยาวชีวํ กุสลํ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อมฺหากํ ภควโต นิพฺพตฺติโต ปุเรตรเมว พาราณสิยํ พฺราหฺมณกุเล ภาตโร หุตฺวา, อนุกฺกเมน นิพฺพตฺตา โคตฺตวเสน ตโยปิ กสฺสปา เอว นาม ชาตาฯ เต วยปฺปตฺตา ตโย เวเท อุคฺคณฺหิํสุฯ เตสํ เชฏฺฐภาติกสฺส ปญฺจ มาณวกสตานิ ปริวาโร, มชฺฌิมสฺส ตีณิ, กนิฏฺฐสฺส ทฺเวฯ เต อตฺตโน คนฺเถ สารํ โอโลเกนฺตา ทิฏฺฐธมฺมิกเมว อตฺถํ ทิสฺวา ปพฺพชฺชํ โรเจสุํฯ เตสุ เชฏฺฐภาตา อตฺตโน ปริวาเรน สทฺธิํ อุรุเวลํ คนฺตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อุรุเวลกสฺสโป นาม ชาโต มหาคงฺคานทีวงฺเก ปพฺพชิโต นทีกสฺสโป นาม ชาโต, คยาสีเส ปพฺพชิโต คยากสฺสโป นาม ชาโตฯ