11. โสณกุฏิกณฺณตฺเถรคาถาวณฺณนา

อุปสมฺปทา จ เม ลทฺธาติอาทิกา อายสฺมโต โสณสฺส กุฏิกณฺณสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยํ กิร ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล หํสวตีนคเร วิภวสมฺปนฺโน เสฏฺฐิ หุตฺวา อุฬาราย อิสฺสริยสมฺปตฺติยา ฐิโต เอกทิวสํ สตฺถารํ สตสหสฺสขีณาสวปริวุตํ มหติยา พุทฺธลีฬาย มหนฺเตน พุทฺธานุภาเวน นครํ ปวิสนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส วนฺทิตฺวา อญฺชลิํ กตฺวา อฏฺฐาสิฯ โส ปจฺฉาภตฺตํ อุปาสเกหิ สทฺธิํ วิหารํ คนฺตฺวา ภควโต สนฺติเก ธมฺมํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ กลฺยาณวากฺกรณานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปนฺตํ ทิสฺวา สยมฺปิ ตํ ฐานํ ปตฺเถตฺวา มหาทานํ ทตฺวา ปณิธานํ อกาสิฯ สตฺถา ตสฺส อนนฺตรายตํ ทิสฺวา ‘‘อนาคเต โคตมสฺส นาม สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สาสเน กลฺยาณวากฺกรณานํ อคฺโค ภวิสฺสตี’’ติ พฺยากาสิฯ

โส ตตฺถ ยาวชีวํ ปุญฺญานิ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล สาสเน ปพฺพชิตฺวา วตฺตปฏิวตฺตานิ ปูเรนฺโต เอกสฺส ภิกฺขุโน จีวรํ สิพฺพิตฺวา อทาสิฯ ปุน พุทฺธสุญฺเญ โลเก พาราณสิยํ ตุนฺนวาโย หุตฺวา เอกสฺส ปจฺเจกพุทฺธสฺส จีวรโกฏิํ ฉินฺนํ ฆเฏตฺวา อทาสิฯ เอวํ ตตฺถ ตตฺถ ปุญฺญานิ กตฺวา อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท อวนฺติรฏฺเฐ กุรรฆเร มหาวิภวสฺส เสฏฺฐิโน ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ โสโณติสฺส นามํ อกํสุฯ โกฏิอคฺฆนกสฺส กณฺณปิฬนฺธนสฺส ธารเณน ‘‘โกฏิกณฺโณ’’ติ วตฺตพฺเพ กุฏิกณฺโณติ ปญฺญายิตฺถฯ

โส อนุกฺกเมน วฑฺฒิตฺวา กุฏุมฺพํ สณฺฐเปนฺโต อายสฺมนฺเต มหากจฺจาเน กุลฆรํ นิสฺสาย ปวตฺตปพฺพเต วิหรนฺเต ตสฺส สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา สรเณสุ จ สีเลสุ จ ปติฏฺฐาย ตํ จตูหิ ปจฺจเยหิ อุปฏฺฐหิฯ โส อปรภาเค สํสาเร สญฺชาตสํเวโค เถรสฺส สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา กิจฺเฉน กสิเรน ทสวคฺคํ สงฺฆํ สนฺนิปาเตตฺวา อุปสมฺปชฺชิตฺวา กติปยกาลํ เถรสฺส สนฺติเก วสิตฺวา, เถรํ อาปุจฺฉิตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตุํ สาวตฺถิํ อุปคโต, สตฺถารา เอกคนฺธกุฏิยํ วาสํ ลภิตฺวา ปจฺจูสสมเย อชฺฌิฏฺโฐ โสฬสอฏฺฐกวคฺคิยานํ อุสฺสารเณน สาธุการํ ทตฺวา ภาสิตาย ‘‘ทิสฺวา อาทีนวํ โลเก’’ติ (อุทา. 46; มหาว. 258) อุทานคาถาย ปริโยสาเน วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 2.44.26-34) –

‘‘ปทุมุตฺตโร นาม ชิโน, อาหุตีนํ ปฏิคฺคโห;

วสีสตสหสฺเสหิ, นครํ ปาวิสี ตทาฯ

‘‘นครํ ปวิสนฺตสฺส, อุปสนฺตสฺส ตาทิโน;

รตนานิ ปชฺโชติํสุ, นิคฺโฆโส อาสิ ตาวเทฯ

‘‘พุทฺธสฺส อานุภาเวน, เภรี วชฺชุมฆฏฺฏิตา;

สยํ วีณา ปวชฺชนฺติ, พุทฺธสฺส ปวิสโต ปุรํฯ

‘‘พุทฺธเสฏฺฐํ นมสฺสามิ, ปทุมุตฺตรมหามุนิํ;

ปาฏิหีรญฺจ ปสฺสิตฺวา, ตตฺถ จิตฺตํ ปสาทยิํฯ

‘‘อโห พุทฺโธ อโห ธมฺโม, อโห โน สตฺถุ สมฺปทา;

อเจตนาปิ ตูริยา, สยเมว ปวชฺชเรฯ

‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, ยํ สญฺญมลภิํ ตทา;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, พุทฺธสญฺญายิทํ ผลํฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

อรหตฺเต ปน ปติฏฺฐิโต อตฺตโน อุปชฺฌาเยน อาจิกฺขิตนิยาเมน ปจฺจนฺติเมสุ ชนปเทสุ วินยธรปญฺจเมน คเณน อุปสมฺปทา, ธุวนฺหานํ, จมฺมตฺถรณํ, คุณงฺคุณูปาหนํ, จีวรวิปฺปวาโสติ ปญฺจ วเร ยาจิตฺวา เต สตฺถุ สนฺติกา ลภิตฺวา ปุนเทว อตฺตโน วสิตฏฺฐานํ คนฺตฺวา อุปชฺฌายสฺส ตมตฺถํ อาโรเจสิฯ อยเมตฺถ สงฺเขโปฯ วิตฺถาโร ปน อุทานฏฺฐกถายํ อาคตนเยน เวทิตพฺโพฯ องฺคุตฺตรฏฺฐกถายํ (อ. นิ. อฏฺฐ. 1.1.206) ปน ‘‘อุปสมฺปนฺโน หุตฺวา อตฺตโน อุปชฺฌายสฺส สนฺติเก กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณี’’ติ วุตฺตํฯ

โส อปรภาเค วิมุตฺติสุเขน วิหรนฺโต อตฺตโน ปฏิปตฺติํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา โสมนสฺสชาโต อุทานวเสน –

[365]

‘‘อุปสมฺปทา จ เม ลทฺธา, วิมุตฺโต จมฺหิ อนาสโว;

โส จ เม ภควา ทิฏฺโฐ, วิหาเร จ สหาวสิํฯ

[366]

‘‘พหุเทว รตฺติํ ภควา, อพฺโภกาเสตินามยิ;

วิหารกุสโล สตฺถา, วิหารํ ปาวิสี ตทาฯ

[367]

‘‘สนฺถริตฺวาน สงฺฆาฏิํ, เสยฺยํ กปฺเปสิ โคตโม;

สีโห เสลคุหายํว, ปหีนภยเภรโวฯ

[368]

‘‘ตโต กลฺยาณวากฺกรโณ, สมฺมาสมฺพุทฺธสาวโก;

โสโณ อภาสิ สทฺธมฺมํ, พุทฺธเสฏฺฐสฺส สมฺมุขาฯ

[369]

‘‘ปญฺจกฺขนฺเธ ปริญฺญาย, ภาวยิตฺวาน อญฺชสํ;

ปปฺปุยฺย ปรมํ สนฺติํ, ปรินิพฺพิสฺสตฺยนาสโว’’ติฯ –

อิมา ปญฺจ คาถา อภาสิฯ

ตตฺถ อุปสมฺปทา จ เม ลทฺธาติ ยา สา กิจฺเฉน ทสวคฺคํ ภิกฺขุสงฺฆํ สนฺนิปาเตตฺวา อตฺตนา ลทฺธา อุปสมฺปทาฯ ยา จ ปน วรทานวเสน สพฺพปจฺจนฺติเมสุ ชนปเทสุ วินยธรปญฺจเมน คเณน สตฺถารา อนุญฺญาตา อุปสมฺปทา, ตทุภยํ สนฺธายาหฯ จ-สทฺโท สมุจฺจยตฺโถ, เตน อิตเรปิ สตฺถุ สนฺติกา ลทฺธวเร สงฺคณฺหาติฯ วิมุตฺโต จมฺหิ อนาสโวติ อคฺคมคฺเคน สกลกิเลสวตฺถุวิมุตฺติยา วิมุตฺโต จ อมฺหิฯ ตโต เอว กามาสวาทีหิ อนาสโว อมฺหีติ โยชนาฯ โส จ เม ภควา ทิฏฺโฐติ ยทตฺถํ อหํ อวนฺติรฏฺฐโต สาวตฺถิํ คโต, โส จ ภควา มยา อทิฏฺฐปุพฺโพ ทิฏฺโฐฯ วิหาเร จ สหาวสินฺติ น เกวลํ ตสฺส ภควโต ทสฺสนเมว มยา ลทฺธํ, อถ โข วิหาเร สตฺถุ คนฺธกุฏิยํ สตฺถารา การณํ สลฺลกฺเขตฺวา วาเสนฺเตน สห อวสิํฯ ‘‘วิหาเรติ วิหารสมีเป’’ติ เกจิฯ

พหุเทว รตฺตินฺติ ปฐมํ ยามํ ภิกฺขูนํ ธมฺมเทสนาวเสน กมฺมฏฺฐานโสธนวเสน จ, มชฺฌิมํ ยามํ เทวานํ พฺรหฺมูนญฺจ กงฺขจฺเฉทนวเสน ภควา พหุเทว รตฺติํ อพฺโภกาเส อตินามยิ วีตินาเมสิฯ วิหารกุสโลติ ทิพฺพพฺรหฺมอาเนญฺชอริยวิหาเรสุ กุสโลฯ วิหารํ ปาวิสีติ อติเวลํ นิสชฺชจงฺกเมหิ อุปฺปนฺนปริสฺสมวิโนทนตฺถํ คนฺธกุฏิํ ปาวิสิฯ

สนฺถริตฺวาน สงฺฆาฏิํ, เสยฺยํ กปฺเปสีติ จตุคฺคุณํ สงฺฆาฏิํ ปญฺญาเปตฺวา สีหเสยฺยํ กปฺเปสิฯ เตนาห ‘‘โคตโม สีโห เสลคุหายํว ปหีนภยเภรโว’’ติฯ ตตฺถ โคตโมติ ภควนฺตํ โคตฺเตน กิตฺเตติฯ สีโห เสลคุหายํวาติ เสลสฺส ปพฺพตสฺส คุหายํฯ

ยถา สีโห มิคราชา เตชุสฺสทตาย ปหีนภยเภรโว ทกฺขิเณน ปสฺเสน ปาเท ปาทํ อจฺจาธาย เสยฺยํ กปฺเปสิ, เอวํ จิตฺตุตฺราสโลมหํสนฉมฺภิตตฺตเหตูนํ กิเลสานํ สมุจฺฉินฺนตฺตา ปหีนภยเภรโว โคตโม ภควา เสยฺยํ กปฺเปสีติ อตฺโถฯ

ตโตติ ปจฺฉา, สีหเสยฺยํ กปฺเปตฺวา ตโต วุฏฺฐหิตฺวา ‘‘ปฏิภาตุ ตํ ภิกฺขุ ธมฺโม ภาสิตุ’’นฺติ (อุทา. 46) สตฺถารา อชฺเฌสิโตติ อตฺโถฯ กลฺยาณวากฺกรโณติ สุนฺทรวจีกรโณ, ลกฺขณสมฺปนฺนวจนกฺกโมติ อตฺโถฯ โสโณ อภาสิ สทฺธมฺมนฺติ โสฬส อฏฺฐกวคฺคิยสุตฺตานิ โสโณ กุฏิกณฺโณ, พุทฺธเสฏฺฐสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สมฺมุขา, ปจฺจกฺขโต อภาสีติ เถโร อตฺตานเมว ปรํ วิย อโวจฯ

ปญฺจกฺขนฺเธ ปริญฺญายาติ ปญฺจุปาทานกฺขนฺเธ ตีหิปิ ปริญฺญาหิ ปริชานิตฺวา เต ปริชานนฺโตเยว, อญฺชสํ อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ ภาวยิตฺวา, ปรมํ สนฺติํ นิพฺพานํ ปปฺปุยฺย ปาปุณิตฺวา ฐิโต อนาสโวฯ ตโต เอว อิทานิ ปรินิพฺพิสฺสติ อนุปาทิเสสนิพฺพานวเสน นิพฺพายิสฺสตีติฯ

โสณกุฏิกณฺณตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

12. โกสิยตฺเถรคาถาวณฺณนา

โย เอว ครูนนฺติอาทิกา อายสฺมโต โกสิยตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ สตฺถารํ ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺโต อุจฺฉุขณฺฑิกํ อทาสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท มคธรฏฺเฐ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติ, โกสิโยติสฺส โคตฺตวเสน นามํ อกาสิฯ โส วิญฺญุตํ ปตฺโต อายสฺมนฺตํ ธมฺมเสนาปติํ อภิณฺหํ อุปสงฺกมติ, ตสฺส สนฺติเก ธมฺมํ สุณาติฯ โส เตน สาสเน ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา กมฺมฏฺฐานํ อนุยุญฺชนฺโต นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 2.44.44-49) –