9. วิชิตเสนตฺเถรคาถาวณฺณนา

โอลคฺเคสฺสามีติอาทิกา อายสฺมโต วิชิตเสนตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินนฺโต อตฺถทสฺสิสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต ฆราวาสํ ปหาย อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อรญฺเญ วิหรนฺโต อากาเสน คจฺฉนฺตํ ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส ปสนฺนาการํ ทสฺเสนฺโต อญฺชลิํ ปคฺคยฺห อฏฺฐาสิฯ สตฺถา ตสฺส อชฺฌาสยํ ญตฺวา อากาสโต โอตริฯ โส ภควโต มโนหรานิ มธุรานิ ผลานิ อุปเนสิ, ปฏิคฺคเหสิ ภควา อนุกมฺปํ อุปาทายฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท โกสลรฏฺเฐ หตฺถาจริยกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วิชิตเสโนติ ลทฺธนาโม วิญฺญุตํ ปาปุณิฯ ตสฺส มาตุลา เสโน จ อุปเสโน จาติ ทฺเว หตฺถาจริยา สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺธา ปพฺพชิตฺวา วาสธุรํ ปูเรนฺตา อรหตฺตํ ปาปุณิํสุฯ วิชิตเสโนปิ หตฺถิสิปฺเป นิปฺผตฺติํ คโต นิสฺสรณชฺฌาสยตาย ฆราวาเส อลคฺคมานโส สตฺถุ ยมกปาฏิหาริยํ ทิสฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ มาตุลตฺเถรานํ สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา เตสํ โอวาทานุสาสนิยา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต วิปสฺสนาวีถิํ ลงฺฆิตฺวา พหิทฺธา นานารมฺมเณ วิธาวนฺตํ อตฺตโน จิตฺตํ โอวทนฺโต –

[355]

‘‘โอลคฺเคสฺสามิ เต จิตฺต, อาณิทฺวาเรว หตฺถินํ;

น ตํ ปาเป นิโยเชสฺสํ, กามชาลํ สรีรชํฯ

[356]

‘‘ตฺวํ โอลคฺโค น คจฺฉสิ, ทฺวารวิวรํ คโชว อลภนฺโต;

น จ จิตฺตกลิ ปุนปฺปุนํ, ปสกฺก ปาปรโต จริสฺสสิฯ

[357]

‘‘ยถา กุญฺชรํ อทนฺตํ, นวคฺคหมงฺกุสคฺคโห;

พลวา อาวตฺเตติ อกามํ, เอวํ อาวตฺตยิสฺสํ ตํฯ

[358]

‘‘ยถา วรหยทมกุสโล, สารถิปวโร ทเมติ อาชญฺญํ;

เอวํ ทมยิสฺสํ ตํ, ปติฏฺฐิโต ปญฺจสุ พเลสุฯ

[359]

‘‘สติยา ตํ นิพนฺธิสฺสํ, ปยุตฺโต เต ทเมสฺสามิ;

วีริยธุรนิคฺคหิโต, น ยิโต ทูรํ คมิสฺสเส จิตฺตา’’ติฯ –

คาถา อภาสิฯ

ตตฺถ โอลคฺเคสฺสามีติ สํวริสฺสามิ นิวาเรสฺสามิฯ เตติ ตํฯ อุปโยคตฺเถ หิ อิทํ สามิวจนํ ฯ เต คมนนฺติ วา วจนเสโสฯ หตฺถินนฺติ จ หตฺถินฺติ อตฺโถฯ จิตฺตาติ อตฺตโน จิตฺตํ อาลปติฯ ยถา ตํ วาเรตุกาโม, ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อาณิทฺวาเรว หตฺถิน’’นฺติ อาหฯ อาณิทฺวารํ นาม ปาการพทฺธสฺส นครสฺส ขุทฺทกทฺวารํ, ยํ ฆฏิกาฉิทฺเท อาณิมฺหิ ปกฺขิตฺเต ยนฺเตน วินา อพฺภนฺตเร ฐิเตหิปิ วิวริตุํ น สกฺกาฯ เยน มนุสฺสควสฺสมหิํสาทโย น นิคฺคนฺตุํ สกฺกาฯ นครโต พหิ นิคฺคนฺตุกามมฺปิ หตฺถิํ ยโต ปโลเภตฺวา หตฺถาจริโย คมนํ นิวาเรสิฯ อถ วา อาณิทฺวารํ นาม ปลิฆทฺวารํฯ ตตฺถ หิ ติริยํ ปลิฆํ ฐเปตฺวา รุกฺขสูจิสงฺขาตํ อาณิํ ปลิฆสีเส อาวุณนฺติฯ ปาเปติ รูปาทีสุ อุปฺปชฺชนกอภิชฺฌาทิปาปธมฺเม ตํ น นิโยเชสฺสํ น นิโยชิสฺสามิฯ กามชาลาติ กามสฺส ชาลภูตํฯ ยถา หิ มจฺฉพนฺธมิคลุทฺทานํ ชาลํ นาม มจฺฉาทีนํ เตสํ ยถากามการสาธนํ, เอวํ อโยนิโสมนสิการานุปาติตํ จิตฺตํ มารสฺส กามการสาธนํฯ เตน หิ โส สตฺเต อนตฺเถสุ ปาเตติฯ สรีรชาติ สรีเรสุ อุปฺปชฺชนกฯ ปญฺจโวการภเว หิ จิตฺตํ รูปปฏิพทฺธวุตฺติตาย ‘‘สรีรช’’นฺติ วุจฺจติฯ

ตฺวํ โอลคฺโค น คจฺฉสีติ ตฺวํ, จิตฺตกลิ, มยา สติปญฺญาปโตทองฺกุเสหิ วาริโต น ทานิ ยถารุจิํ คมิสฺสสิ, อโยนิโสมนสิการวเสน ยถากามํ วตฺติตุํ น ลภิสฺสสิฯ ยถา กิํ? ทฺวารวิวรํ คโชว อลภนฺโต นครโต คชนิโรธโต วา นิคฺคมนาย ทฺวารวิวรกํ อลภมาโน หตฺถี วิยฯ จิตฺตกลีติ จิตฺตกาฬกณฺณิฯ ปุนปฺปุนนฺติ อปราปรํฯ ปสกฺกาติ สรณสมฺปสฺสาสวเสนฯ ปาปรโตติ ปาปกมฺมนิรโต ปุพฺเพ วิย อิทานิ น จริสฺสสิ ตถา จริตุํ น ทสฺสามีติ อตฺโถฯ

อทนฺตนฺติ อทมิตํ หตฺถิสิกฺขํ อสิกฺขิตํฯ นวคฺคหนฺติ อจิรคหิตํฯ องฺกุสคฺคโหติ หตฺถาจริโยฯ พลวาติ กายพเลน ญาณพเลน จ พลวาฯ อาวตฺเตติ อกามนฺติ อนิจฺฉนฺตเมว นิเสธนโต นิวตฺเตติฯ เอวํ อาวตฺตยิสฺสนฺติ ยถา ยถาวุตฺตํ หตฺถิํ หตฺถาจริโย, เอวํ ตํ จิตฺตํ จิตฺตกลิํ ทุจฺจริตนิเสธนโต นิวตฺตยิสฺสามิฯ

วรหยทมกุสโลติ อุตฺตมานํ อสฺสทมฺมานํ ทมเน กุสโลฯ ตโต เอว สารถิปวโร อสฺสทมฺมสารถีสุ วิสิฏฺโฐ ทเมติ อาชญฺญํ อาชานียํ อสฺสทมฺมํ เทสกาลานุรูปํ สณฺหผรุเสหิ ทเมติ วิเนติ นิพฺพิเสวนํ กโรติฯ ปติฏฺฐิโต ปญฺจสุ พเลสูติ สทฺธาทีสุ ปญฺจสุ พเลสุ ปติฏฺฐิโต หุตฺวา อสฺสทฺธิยาทินิเสธนโต ตํ ทมยิสฺสํ ทเมสฺสามีติ อตฺโถฯ

สติยา ตํ นิพนฺธิสฺสนฺติ โคจรชฺฌตฺตโต พหิ คนฺตุํ อเทนฺโต สติโยตฺเตน กมฺมฏฺฐานถมฺเภ, จิตฺตกลิ, ตํ นิพนฺธิสฺสามิ นิยเมสฺสามิฯ ปยุตฺโต เต ทเมสฺสามีติ ตตฺถ นิพนฺธนฺโต เอว ยุตฺตปฺปยุตฺโต หุตฺวา เต ทเมสฺสามิ, สํกิเลสมลโต ตํ วิโสเธสฺสามิฯ วีริยธุรนิคฺคหิโตติ ยถาวุตฺโต เฉเกน สุสารถินา ยุเค โยชิโต ยุคนิคฺคหิโต ยุคนฺตรคโต ตํ นาติกฺกมติ, เอวํ ตฺวมฺปิ จิตฺต, มม วีริยธุเร นิคฺคหิโต สกฺกจฺจการิตาย สาตจฺจการิตาย อญฺญถา วตฺติตุํ อลภนฺโต อิโต โคจรชฺฌตฺตโต ทูรํ พหิ น คมิสฺสสิฯ ภาวนานุยุตฺตสฺส หิ กมฺมฏฺฐานโต อญฺญํ อาสนฺนมฺปิ ลกฺขณโต ทูรเมวาติ เอวํ เถโร อิมาหิ คาถาหิ อตฺตโน จิตฺตํ นิคฺคณฺหนฺโตว วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 2.45.22-30) –

‘‘สุวณฺณวณฺณํ สมฺพุทฺธํ, ทฺวตฺติํสวรลกฺขณํ;

วิปินคฺเคน คจฺฉนฺตํ, สาลราชํว ผุลฺลิตํฯ

‘‘ติณตฺถรํ ปญฺญาเปตฺวา, พุทฺธเสฏฺฐํ อยาจหํ;

อนุกมฺปตุ มํ พุทฺโธ, ภิกฺขํ อิจฺฉามิ ทาตเวฯ

‘‘อนุกมฺปโก การุณิโก, อตฺถทสฺสี มหายโส;

มม สงฺกปฺปมญฺญาย, โอรูหิ มม อสฺสเมฯ

‘‘โอโรหิตฺวาน สมฺพุทฺโธ, นิสีทิ ปณฺณสนฺถเร;

ภลฺลาตกํ คเหตฺวาน, พุทฺธเสฏฺฐสฺสทาสหํฯ

‘‘มม นิชฺฌายมานสฺส, ปริภุญฺชิ ตทา ชิโน;

ตตฺถ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, อภิวนฺทิํ ตทา ชินํฯ

‘‘อฏฺฐารเส กปฺปสเต, ยํ ผลมททิํ ตทา;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, ผลทานสฺสิทํ ผลํฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

อรหตฺตํ ปน ปตฺวา อญฺญํ พฺยากโรนฺโตปิ อิมา คาถา อภาสิฯ

วิชิตเสนตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. ยสทตฺตตฺเถรคาถาวณฺณนา

อุปารมฺภจิตฺโตติอาทิกา อายสฺมโต ยสทตฺตตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินิฯ ตถา เหส ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา พฺราหฺมณานํ วิชฺชาสิปฺเปสุ นิปฺผตฺติํ คโต กาเม ปหาย อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อรญฺเญ วิหรนฺโต เอกทิวสํ สตฺถารํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส อญฺชลิํ ปคฺคยฺห อภิตฺถวิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท มลฺลรฏฺเฐ มลฺลราชกุเล นิพฺพตฺติตฺวา ยสทตฺโตติ ลทฺธนาโม, วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลํ คนฺตฺวา สพฺพสิปฺปานิ สิกฺขิตฺวา สภิเยน ปริพฺพาชเกน สทฺธิํเยว จาริกํ จรมาโน, อนุปุพฺเพน สาวตฺถิยํ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา สภิเยน ปุฏฺฐปญฺเหสุ วิสฺสชฺชิยมาเนสุ สยํ โอตาราเปกฺโข สุณนฺโต นิสีทิ ‘‘สมณสฺส โคตมสฺส วาเท โทสํ ทสฺสามี’’ติฯ อถสฺส ภควา จิตฺตาจารํ ญตฺวา สภิยสุตฺตเทสนาวสาเน (สุ. นิ. สภิยสุตฺต) โอวาทํ เทนฺโต –

[360]