21. มหานิปาโต

1. วงฺคีสตฺเถรคาถาวณฺณนา

สตฺตตินิปาเต นิกฺขนฺตํ วต มํ สนฺตนฺติอาทิกา อายสฺมโต วงฺคีสตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยํ กิร ปทุมุตฺตรพุทฺธกาเล หํสวตีนคเร มหาโภคกุเล นิพฺพตฺโต, ปุริมนเยเนว วิหารํ คนฺตฺวา ธมฺมํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ ปฏิภานวนฺตานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปนฺตํ ทิสฺวา สตฺถุ อธิการกมฺมํ กตฺวา – ‘‘อหมฺปิ อนาคเต ปฏิภานวนฺตานํ อคฺโค ภเวยฺย’’นฺติ ปตฺถนํ กตฺวา, สตฺถารา พฺยากโต ยาวชีวํ กุสลํ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วงฺคีโสติ ลทฺธนาโม ตโย เพเท อุคฺคณฺหนฺโต อาจริยํ อาราเธตฺวา, ฉวสีสมนฺตํ นาม สิกฺขิตฺวา ฉวสีสํ นเขน อาโกเฏตฺวา ‘‘อยํ สตฺโต อสุกโยนิยํ นิพฺพตฺโต’’ติ ชานาติฯ

พฺราหฺมณา ‘‘อยํ อมฺหากํ ชีวิตมคฺโค’’ติ ญตฺวา วงฺคีสํ คเหตฺวา ปฏิจฺฉนฺนยาเน นิสีทาเปตฺวา คามนิคมราชธานิโย วิจรนฺติฯ วงฺคีโสปิ ติวสฺสมตฺถเก มตานมฺปิ สีสํ อาหราเปตฺวา นเขน อาโกเฏตฺวา ‘‘อยํ สตฺโต อสุกโยนิยํ นิพฺพตฺโต’’ติ วตฺวา มหาชนสฺส กงฺขจฺเฉทนตฺถํ เต เต ชเน อาวาเหตฺวา อตฺตโน อตฺตโน คติํ กถาเปติฯ เตน ตสฺมิํ มหาชโน อภิปฺปสีทติฯ โส ตํ นิสฺสาย มหาชนสฺส หตฺถโต สตมฺปิ สหสฺสมฺปิ ลภตีติฯ พฺราหฺมณา วงฺคีสมาทาย ยถารุจิํ วิจริตฺวา ปุน สาวตฺถิํ อคมํสุฯ วงฺคีโส สตฺถุ คุเณ สุตฺวา สตฺถารํ อุปสงฺกมิตุกาโม อโหสิฯ พฺราหฺมณา ‘‘สมโณ โคตโม มายาย ตํ อาวฏฺเฏสฺสตี’’ติ ปฏิกฺขิปิํสุฯ วงฺคีโส เตสํ วจนํ อนาทิยิตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา มธุรปฏิสนฺถารํ กตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ

ตํ สตฺถา ปุจฺฉิ – ‘‘วงฺคีส, กิญฺจิ สิปฺปํ ชานาสี’’ติ? ‘‘อาม, โภ โคตม, ฉวสีสมนฺตํ นาม ชานามิฯ เตน ติวสฺสมตฺถเก มตานมฺปิ สีสํ นเขน อาโกเฏตฺวา นิพฺพตฺตฏฺฐานํ ชานามี’’ติฯ

สตฺถา ตสฺส เอกํ นิรเย นิพฺพตฺตสฺส สีสํ ทสฺเสสิ, เอกํ มนุสฺเสสุ , เอกํ เทเวสุ, เอกํ ปรินิพฺพุตสฺส สีสํ ทสฺเสสิฯ โส ปฐมํ สีสํ อาโกเฏตฺวา, ‘‘โภ โคตม, อยํ สตฺโต นิรเย นิพฺพตฺโต’’ติ อาหฯ ‘‘สาธุ, วงฺคีส, สุฏฺฐุ ตยา ทิฏฺฐํฯ อยํ สตฺโต กุหิํ นิพฺพตฺโต’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘มนุสฺสโลเก’’ติฯ ‘‘อยํ กุหิ’’นฺติ? ‘‘เทวโลเก’’ติ ติณฺณนฺนมฺปิ นิพฺพตฺตฏฺฐานํ กเถสิฯ ปรินิพฺพุตสฺส ปน สีสํ นเขน อาโกเฏนฺโต เนว อนฺตํ น โกฏิํ ปสฺสิฯ อถ นํ สตฺถา ‘‘น สกฺโกสิ วงฺคีสา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อุปปริกฺขามิ ตาวา’’ติ ปุนปฺปุนํ ปริวตฺเตตฺวา อาโกเฏนฺโตปิ พาหิรกมนฺเตน ขีณาสวสฺส คติํ กถํ ชานิสฺสติ, อถสฺส มตฺถกโต เสโท มุจฺจิฯ โส ลชฺชิตฺวา ตุณฺหีภูโต อฏฺฐาสิฯ อถ นํ สตฺถา – ‘‘กิลมสิ, วงฺคีสา’’ติ อาหฯ ‘‘อาม, โภ โคตม, อิมสฺส อุปฺปนฺนฏฺฐานํ ชานิตุํ น สกฺโกมิ, สเจ ตุมฺเห ชานาถ, กเถถา’’ติฯ ‘‘วงฺคีส, อหํ เอตมฺปิ ชานามิ, อิโต อุตฺตริตรมฺปิ ชานามี’’ติ วตฺวา –

‘‘จุติํ โย เวทิ สตฺตานํ, อุปปตฺติญฺจ สพฺพโส;

อสตฺตํ สุคตํ พุทฺธํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํฯ

‘‘ยสฺส คติํ น ชานนฺติ, เทวา คนฺธพฺพมานุสา;

ขีณาสวํ อรหนฺตํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณ’’นฺติฯ (ธ. ป. 419-420; สุ. นิ. 648-649) –

อิมา ทฺเว คาถา อภาสิฯ วงฺคีโส ‘‘เตน หิ, โภ โคตม, ตํ วิชฺชํ เม เทถา’’ติ อปจิติํ ทสฺเสตฺวา สตฺถุ สนฺติเก นิสีทิฯ สตฺถา ‘‘อมฺเหหิ สมานลิงฺคสฺส เทมา’’ติ อาหฯ วงฺคีโส ‘‘ยํกิญฺจิ กตฺวา มยา อิมํ มนฺตํ คเหตุํ วฏฺฏตี’’ติ พฺราหฺมเณ อาห – ‘‘ตุมฺเห มยิ ปพฺพชนฺเต มา จินฺตยิตฺถ, อหํ มนฺตํ อุคฺคณฺหิตฺวา สกลชมฺพุทีเป เชฏฺฐโก ภวิสฺสามิ, ตุมฺหากมฺปิ เตน ภทฺทกเมว ภวิสฺสตี’’ติ มนฺตตฺถาย สตฺถุสนฺติกํ อุปสงฺกมิตฺวา ปพฺพชฺชํ ยาจิฯ ตทา จ เถโร นิคฺโรธกปฺโป ภควโต สนฺติเก ฐิโต โหติ, ตํ ภควา อาณาเปสิ – ‘‘นิคฺโรธกปฺป, อิมํ ปพฺพาเชหี’’ติฯ โส สตฺถุ อาณาย ตํ ปพฺพาเชสิฯ อถสฺส สตฺถา ‘‘มนฺตปริวารํ ตาว อุคฺคณฺหาหี’’ติ ทฺวตฺติํสาการกมฺมฏฺฐานํ วิปสฺสนากมฺมฏฺฐานญฺจ อาจิกฺขิฯ โส ทฺวตฺติํสาการํ สชฺฌายนฺโตว วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปสิฯ

พฺราหฺมณา วงฺคีสํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘กิํ, โภ วงฺคีส, สมณสฺม โคตมสฺส สนฺติเก สิปฺปํ สิกฺขิต’’นฺติ ปุจฺฉิํสุฯ ‘‘กิํ สิปฺปสิกฺขเนน, คจฺฉถ ตุมฺเห, น มยฺหํ ตุมฺเหหิ กตฺตพฺพกิจฺจ’’นฺติฯ พฺราหฺมณา ‘‘ตฺวมฺปิ ทานิ สมณสฺส โคตมสฺส วสํ อาปนฺโน, มายาย อาวฏฺฏิโต, กิํ มยํ ตว สนฺติเก กริสฺสามา’’ติ อาคตมคฺเคเนว ปกฺกมิํสุฯ วงฺคีสตฺเถโร วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ สจฺฉากาสิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 2.55.96-142) –

‘‘ปทุมุตฺตโร นาม ชิโน, สพฺพธมฺเมสุ จกฺขุมา;

อิโต สตสหสฺสมฺหิ, กปฺเป อุปฺปชฺชิ นายโกฯ

‘‘ยถาปิ สาคเร อูมิ, คคเน วิย ตารกา;

เอวํ ปาวจนํ ตสฺส, อรหนฺเตหิ จิตฺติตํฯ

‘‘สเทวาสุรนาเคหิ, มนุเชหิ ปุรกฺขโต;

สมณพฺราหฺมณากิณฺเณ, ชนมชฺเฌ ชินุตฺตโมฯ

‘‘ปภาหิ อนุรญฺชนฺโต, โลเก โลกนฺตคู ชิโน;

วจเนน วิโพเธนฺโต, เวเนยฺยปทุมานิ โสฯ

‘‘เวสารชฺเชหิ สมฺปนฺโน, จตูหิ ปุริสุตฺตโม;

ปหีนภยสารชฺโช, เขมปฺปตฺโต วิสารโทฯ

‘‘อาสภํ ปวรํ ฐานํ, พุทฺธภูมิญฺจ เกวลํ;

ปฏิชานาติ โลกคฺโค, นตฺถิ สญฺโจทโก กฺวจิฯ

‘‘สีหนาทมสมฺภีตํ, นทโต ตสฺส ตาทิโน;

เทวา นโร วา พฺรหฺมา วา, ปฏิวตฺตา น วิชฺชติฯ

‘‘เทเสนฺโต ปวรํ ธมฺมํ, สนฺตาเรนฺโต สเทวกํ;

ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตติ, ปริสาสุ วิสารโทฯ

‘‘ปฏิภานวตํ อคฺคํ, สาวกํ สาธุสมฺมตํ;

คุณํ พหุํ ปกิตฺเตตฺวา, เอตทคฺเค ฐเปสิ ตํฯ

‘‘ตทาหํ หํสวติยํ, พฺราหฺมโณ สาธุสมฺมโต;

สพฺพเวทวิทู ชาโต, วาคีโส วาทิสูทโนฯ

‘‘อุเปจฺจ ตํ มหาวีรํ, สุตฺวาหํ ธมฺมเทสนํ;

ปีติวรํ ปฏิลภิํ, สาวกสฺส คุเณ รโตฯ

‘‘นิมนฺเตตฺวาว สุคตํ, สสงฺฆํ โลกนนฺทนํ;

สตฺตาหํ โภชยิตฺวาหํ, ทุสฺเสหจฺฉาทยิํ ตทาฯ

‘‘นิปจฺจ สิรสา ปาเท, กโตกาโส กตญฺชลี;

เอกมนฺตํ ฐิโต หฏฺโฐ, สนฺถวิํ ชินมุตฺตมํฯ

‘‘นโม เต วาทิมทฺทน, นโม เต อิสิสตฺตม;

นโม เต สพฺพโลกคฺค, นโม เต อภยํ กรฯ

‘‘นโม เต มารมถน, นโม เต ทิฏฺฐิสูทน;

นโม เต สนฺติสุขท, นโม เต สรณํ กรฯ

‘‘อนาถานํ ภวํ นาโถ, ภีตานํ อภยปฺปโท;

วิสฺสามภูมิ สนฺตานํ, สรณํ สรเณสินํฯ

‘‘เอวมาทีหิ สมฺพุทฺธํ, สนฺถวิตฺวา มหาคุณํ;

อโวจํ วาทิสูทสฺส, คติํ ปปฺโปมิ ภิกฺขุโนฯ

‘‘ตทา อโวจ ภควา, อนนฺตปฏิภานวา;

โย โส พุทฺธํ อโภเชสิ, สตฺตาหํ สหสาวกํฯ

‘‘คุณญฺจ เม ปกิตฺเตสิ, ปสนฺโน เสหิ ปาณิภิ;

เอโส ปตฺถยเต ฐานํ, วาทิสูทสฺส ภิกฺขุโนฯ

‘‘อนาคตมฺหิ อทฺธาเน, ลจฺฉเส ตํ มโนรถํ;

เทวมานุสสมฺปตฺติํ, อนุโภตฺวา อนปฺปกํฯ

‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, โอกฺกากกุลสมฺภโว;

โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติฯ

‘‘ตสฺส ธมฺเมสุ ทายาโท, โอรโส ธมฺมนิมฺมิโต;

วงฺคีโส นาม นาเมน, เหสฺสติ สตฺถุ สาวโกฯ

‘‘ตํ สุตฺวา มุทิโต หุตฺวา, ยาวชีวํ ตทา ชินํ;

ปจฺจเยหิ อุปฏฺฐาสิํ, เมตฺตจิตฺโต ตถาคตํฯ

‘‘เตน กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;

ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตุสิตํ อคมาสหํฯ

‘‘ปจฺฉิเม จ ภเว ทานิ, ชาโต วิปฺปกุเล อหํ;

ปจฺจาชาโต ยทา อาสิํ, ชาติยา สตฺตวสฺสิโกฯ

‘‘สพฺพเวทวิทู ชาโต, วาทสตฺถวิสารโท;

วาทิสฺสโร จิตฺตกถี, ปรวาทปฺปมทฺทโนฯ

‘‘วงฺเค ชาโตติ วงฺคีโส, วจเน อิสฺสโรติ วา;

วงฺคีโส อิติ เม นามํ, อภวี โลกสมฺมตํฯ

‘‘ยทาหํ วิญฺญุตํ ปตฺโต, ฐิโต ปฐมโยพฺพเน;

ตทา ราชคเห รมฺเม, สาริปุตฺตมหทฺทสํฯ

‘‘ปิณฺฑาย วิจรนฺตํ ตํ, ปตฺตปาณิํ สุสํวุตํ;

อโลลกฺขิํ มิตภาณิํ, ยุคมตฺตํ นิทกฺขิตํฯ

‘‘ตํ ทิสฺวา วิมฺหิโต หุตฺวา, อโวจํ มมนุจฺฉวํ;

กณิการํว นิจิตํ, จิตฺตํ คาถาปทํ อหํฯ

‘‘อาจิกฺขิ โส เม สตฺถารํ, สมฺพุทฺธํ โลกนายกํ;

ตทา โส ปณฺฑิโต วีโร, อุตฺตริํ สมโวจ เมฯ

‘‘วิราคสํหิตํ วากฺยํ, กตฺวา ทุทฺทสมุตฺตมํ;

วิจิตฺตปฏิภาเนหิ, โตสิโต เตน ตาทินาฯ

‘‘นิปจฺจ สิรสา ปาเท, ปพฺพาเชหีติ มํ พฺรวิ;

ตโต มํ ส มหาปญฺโญ, พุทฺธเสฏฺฐมุปานยิฯ

‘‘นิปจฺจ สิรสา ปาเท, นิสีทิํ สตฺถุ สนฺติเก;

มมาห วทตํ เสฏฺโฐ, กจฺจิ วงฺคีส ชานาสิฯ

‘‘กิญฺจิ สิปฺปนฺติ ตสฺสาหํ, ชานามีติ จ อพฺรวิํ;

มตสีสํ วนจฺฉุทฺธํ, อปิ พารสวสฺสิกํ;

ตว วิชฺชาวิเสเสน, สเจ สกฺโกสิ วาจยฯ

‘‘อาโมติ เม ปฏิญฺญาเต, ตีณิ สีสานิ ทสฺสยิ;

นิรยนรเทเวสุ, อุปปนฺเน อวาจยิํฯ

‘‘ตทา ขีณาสวสฺเสว, สีสํ ทสฺเสสิ นายโก;

ตโตหํ วิหตารพฺโภ, ปพฺพชฺชํ สมยาจิสํฯ

‘‘ปพฺพชิตฺวาน สุคตํ, สนฺถวามิ ตหิํ ตหิํ;

ตโต มํ กพฺพวิตฺโตสิ, อุชฺฌายนฺติห ภิกฺขโวฯ

‘‘ตโต วีมํสนตฺถํ เม, อาห พุทฺโธ วินายโก;

ตกฺกิกา ปนิมา คาถา, ฐานโส ปฏิภนฺติ ตํฯ

‘‘น กพฺพวิตฺโตหํ วีร, ฐานโส ปฏิภนฺติ มํ;

เตน หิ ทานิ วงฺคีส, ฐานโส สนฺถวาหิ มํฯ

‘‘ตทาหํ สนฺถวิํ วีรํ, คาถาหิ อิสิสตฺตมํ;

ฐานโส เม ตทา ตุฏฺโฐ, ชิโน อคฺเค ฐเปสิ มํฯ

‘‘ปฏิภาเนน จิตฺเตน, อญฺเญสมติมญฺญหํ;

เปสเล เตน สํวิคฺโค, อรหตฺตมปาปุณิํฯ

‘‘ปฏิภานวตํ อคฺโค, อญฺโญ โกจิ น วิชฺชติ;

ยถายํ ภิกฺขุ วงฺคีโส, เอวํ ธาเรถ ภิกฺขโวฯ

‘‘สตสหสฺเส กตํ กมฺมํ, ผลํ ทสฺเสสิ เม อิธ;

สุมุตฺโต สรเวโคว, กิเลเส ฌาปยิํ มมฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ, ภวา สพฺเพ สมูหตา;

นาโคว พนฺธนํ เฉตฺวา, วิหรามิ อนาสโวฯ

‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ, พุทฺธเสฏฺฐสฺส สนฺติเก;

ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํฯ

‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส, วิโมกฺขาปิ จ อฏฺฐิเม;

ฉฬภิญฺญา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

อรหา ปน หุตฺวา เถโร สตฺถุ สนฺติกํ คจฺฉนฺโต จกฺขุปถโต ปฏฺฐาย จนฺเทน, สูริเยน, อากาเสน, มหาสมุทฺเทน, สิเนรุนา ปพฺพตราเชน, สีเหน มิครญฺญา, หตฺถินาเคนาติ เตน เตน สทฺธิํ อุปเมนฺโต อเนเกหิ ปทสเตหิ สตฺถารํ วณฺเณนฺโตว อุปคจฺฉติฯ เตน ตํ สตฺถา สงฺฆมชฺเฌ นิสินฺโน ปฏิภานวนฺตานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปสิฯ อถ เถเรน อรหตฺตปฺปตฺติโต ปุพฺเพ จ ปจฺฉา จ ตํ ตํ จิตฺตํ อาคมฺม ภาสิตาฯ เถรํ อุทฺทิสฺส อานนฺทตฺเถราทีหิ ภาสิตา จ –

[1218]

‘‘นิกฺขนฺตํ วต มํ สนฺตํ, อคารสฺมานคาริยํ;

วิตกฺกา อุปธาวนฺติ, ปคพฺภา กณฺหโต อิเมฯ

[1219]

‘‘อุคฺคปุตฺตา มหิสฺสาสา, สิกฺขิตา ทฬฺหธมฺมิโน;

สมนฺตา ปริกิเรยฺยุํ, สหสฺสํ อปลายินํฯ

[1220]

‘‘สเจปิ เอตฺตกา ภิยฺโย, อาคมิสฺสนฺติ อิตฺถิโย;

เนว มํ พฺยาธยิสฺสนฺติ, ธมฺเม สมฺหิ ปติฏฺฐิโตฯ

[1221]

‘‘สกฺขี หิ เม สุตํ เอตํ, พุทฺธสฺสาทิจฺจพนฺธุโน;

นิพฺพานคมนํ มคฺคํ, ตตฺถ เม นิรโต มโนฯ

[1222]

‘‘เอวญฺเจ มํ วิหรนฺตํ, ปาปิม อุปคจฺฉสิ;

ตถา มจฺจุ กริสฺสามิ, น เม มคฺคมฺปิ ทกฺขสิฯ

[1223]

‘‘อรติญฺจ รติญฺจ ปหาย, สพฺพโส เคหสิตญฺจ วิตกฺกํ;

วนถํ น กเรยฺย กุหิญฺจิ, นิพฺพนโถ อวนโถ ส ภิกฺขุฯ

[1224]

‘‘ยมิธ ปถวิญฺจ เวหาสํ, รูปคตํ ชคโตคธํ กิญฺจิ;

ปริชียติ สพฺพมนิจฺจํ, เอวํ สเมจฺจ จรนฺติ มุตตฺตาฯ

[1225]

‘‘อุปธีสุ ชนา คธิตาเส, ทิฏฺฐสุเต ปฏิเฆ จ มุเต จ;

เอตฺถ วิโนทย ฉนฺทมเนโช, โย เหตฺถ น ลิมฺปติ มุนิ ตมาหุฯ

[1226]

‘‘อถ สฏฺฐิสิตา สวิตกฺกา, ปุถุชฺชนตาย อธมฺมา นิวิฏฺฐา;

น จ วคฺคคตสฺส กุหิญฺจิ, โน ปน ทุฏฺฐุลฺลคาหี ส ภิกฺขุฯ

[1227]

‘‘ทพฺโพ จิรรตฺตสมาหิโต, อกุหโก นิปโก อปิหาลุ;

สนฺตํ ปทํ อชฺฌคมา มุนิ, ปฏิจฺจ ปรินิพฺพุโต กงฺขติ กาลํฯ

[1228]

‘‘มานํ ปชหสฺสุ โคตม, มานปถญฺจ ชหสฺสุ อเสสํ;

มานปถมฺหิ ส มุจฺฉิโต, วิปฺปฏิสารีหุวา จิรรตฺตํฯ

[1229]

‘‘มกฺเขน มกฺขิตา ปชา, มานหตา นิรยํ ปปตนฺติ;

โสจนฺติ ชนา จิรรตฺตํ, มานหตา นิรยํ อุปปนฺนาฯ

[1230]

‘‘น หิ โสจติ ภิกฺขุ กทาจิ, มคฺคชิโน สมฺมา ปฏิปนฺโน;

กิตฺติญฺจ สุขญฺจานุโภติ, ธมฺมทโสติ ตมาหุ ตถตฺตํฯ

[1231]

‘‘ตสฺมา อขิโล อิธ ปธานวา, นีวรณานิ ปหาย วิสุทฺโธ;

มานญฺจ ปหาย อเสสํ, วิชฺชายนฺตกโร สมิตาวีฯ

[1232]

‘‘กามราเคน ฑยฺหามิ, จิตฺตํ เม ปริฑยฺหติ;

สาธุ นิพฺพาปนํ พฺรูหิ, อนุกมฺปาย โคตมฯ

[1233]

‘‘สญฺญาย วิปริเยสา, จิตฺตํ เต ปริฑยฺหติ;

นิมิตฺตํ ปริวชฺเชหิ, สุภํ ราคูปสํหิตํฯ

[1234]

‘‘อสุภาย จิตฺตํ ภาเวหิ, เอกคฺคํ สุสมาหิตํ;

สติ กายคตา ตฺยตฺถุ, นิพฺพิทาพหุโล ภวฯ

[1235]

‘‘อนิมิตฺตญฺจ ภาเวหิ, มานานุสยมุชฺชห;

ตโต มานาภิสมยา, อุปสนฺโต จริสฺสสิฯ

[1236]

‘‘ตเมว วาจํ ภาเสยฺย, ยายตฺตานํ น ตาปเย;

ปเร จ น วิหิํเสยฺย, สา เว วาจา สุภาสิตาฯ

[1237]

‘‘ปิยวาจเมว ภาเสยฺย, ยา วาจา ปฏินนฺทิตา;

ยํ อนาทาย ปาปานิ, ปเรสํ ภาสเต ปิยํฯ

[1238]

‘‘สจฺจํ เว อมตา วาจา, เอส ธมฺโม สนนฺตโน;

สจฺเจ อตฺเถ จ ธมฺเม จ, อาหุ สนฺโต ปติฏฺฐิตาฯ

[1239]

‘‘ยํ พุทฺโธ ภาสติ วาจํ, เขมํ นิพฺพานปตฺติยา;

ทุกฺขสฺสนฺตกิริยาย, สา เว วาจานมุตฺตมาฯ

[1240]

‘‘คมฺภีรปญฺโญ เมธาวี, มคฺคามคฺคสฺส โกวิโท;

สาริปุตฺโต มหาปญฺโญ, ธมฺมํ เทเสติ ภิกฺขุนํฯ

[1241]

‘‘สํขิตฺเตนปิ เทเสติ, วิตฺถาเรนปิ ภาสติ;

สาลิกายิว นิคฺโฆโส, ปฏิภานํ อุทิยฺยติฯ

[1242]

‘‘ตสฺส ตํ เทสยนฺตสฺส, สุณนฺติ มธุรํ คิรํ;

สเรน รชนีเยน, สวนีเยน วคฺคุนา;

อุทคฺคจิตฺตา มุทิตา, โสตํ โอเธนฺติ ภิกฺขโวฯ

[1243]

‘‘อชฺช ปนฺนรเส วิสุทฺธิยา, ภิกฺขู ปญฺจสตา สมาคตา;

สํโยชนพนฺธนจฺฉิทา, อนีฆา ขีณปุนพฺภวา อิสีฯ

[1244]

‘‘จกฺกวตฺตี ยถา ราชา, อมจฺจปริวาริโต;

สมนฺตา อนุปริเยติ, สาครนฺตํ มหิํ อิมํฯ

[1245]

‘‘เอวํ วิชิตสงฺคามํ, สตฺถวาหํ อนุตฺตรํ;

สาวกา ปยิรุปาสนฺติ, เตวิชฺชา มจฺจุหายิโนฯ

[1246]

‘‘สพฺเพ ภควโต ปุตฺตา, ปลาเปตฺถ น วิชฺชติ;

ตณฺหาสลฺลสฺส หนฺตารํ, วนฺเท อาทิจฺจพนฺธุนํฯ

[1247]

‘‘ปโรสหสฺสํ ภิกฺขูนํ, สุคตํ ปยิรุปาสติ;

เทเสนฺตํ วิรชํ ธมฺมํ, นิพฺพานํ อกุโตภยํฯ

[1248]

‘‘สุณนฺติ ธมฺมํ วิมลํ, สมฺมาสมฺพุทฺธเทสิตํ;

โสภติ วต สมฺพุทฺโธ, ภิกฺขุสงฺฆปุรกฺขโตฯ

[1249]

‘‘นาคนาโมสิ ภควา, อิสีนํ อิสิสตฺตโม;

มหาเมโฆว หุตฺวาน, สาวเก อภิวสฺสสิฯ

[1250]

‘‘ทิวา วิหารา นิกฺขมฺม, สตฺถุทสฺสนกมฺยตา;

สาวโก เต มหาวีร, ปาเท วนฺทติ วงฺคิโสฯ

[1251]

‘‘อุมฺมคฺคปถํ มารสฺส, อภิภุยฺย จรติ ปภิชฺช ขีลานิ;

ตํ ปสฺสถ พนฺธปมุญฺจ กรํ, อสิตํว ภาคโส ปวิภชฺชฯ

[1252]

‘‘โอฆสฺส หิ นิตรณตฺถํ, อเนกวิหิตํ มคฺคํ อกฺขาสิ;

ตสฺมิญฺจ อมเต อกฺขาเต, ธมฺมทสา ฐิตา อสํหีราฯ

[1253]

‘‘ปชฺโชตกโร อติวิชฺฌ, สพฺพฐิตีนํ อติกฺกมมทฺทส;

ญตฺวา จ สจฺฉิกตฺวา จ, อคฺคํ โส เทสยิ ทสทฺธานํฯ

[1254]

‘‘เอวํ สุเทสิเต ธมฺเม, โก ปมาโท วิชานตํ ธมฺมํ;

ตสฺมา หิ ตสฺส ภควโต สาสเน, อปฺปมตฺโต สทา นมสฺสมนุสิกฺเขฯ

[1255]

‘‘พุทฺธานุพุทฺโธ โย เถโร, โกณฺฑญฺโญ ติพฺพนิกฺกโม;

ลาภี สุขวิหารานํ, วิเวกานํ อภิณฺหโสฯ

[1256]

‘‘ยํ สาวเกน ปตฺตพฺพํ, สตฺถุ สาสนการินา;

สพฺพสฺส ตํ อนุปฺปตฺตํ, อปฺปมตฺตสฺส สิกฺขโตฯ

[1257]

‘‘มหานุภาโว เตวิชฺโช, เจโตปริยโกวิโท;

โกณฺฑญฺโญ พุทฺธทายาโท, ปาเท วนฺทติ สตฺถุโนฯ

[1258]

‘‘นคสฺส ปสฺเส อาสีนํ, มุนิํ ทุกฺขสฺส ปารคุํ;

สาวกา ปยิรุปาสนฺติ, เตวิชฺชา มจฺจุหายิโนฯ

[1259]

‘‘เจตสา อนุปริเยติ, โมคฺคลฺลาโน มหิทฺธิโก;

จิตฺตํ เนสํ สมนฺเวสํ, วิปฺปมุตฺตํ นิรูปธิํฯ

[1260]

‘‘เอวํ สพฺพงฺคสมฺปนฺนํ, มุนิํ ทุกฺขสฺส ปารคุํ;

อเนกาการสมฺปนฺนํ, ปยิรุปาสนฺติ โคตมํฯ

[1261]

‘‘จนฺโท ยถา วิคตวลาหเก นเภ, วิโรจติ วีตมโลว ภาณุมา;

เอวมฺปิ องฺคีรส ตฺวํ มหามุนิ, อติโรจสิ ยสสา สพฺพโลกํฯ

[1262]

‘‘กาเวยฺยมตฺตา วิจริมฺห ปุพฺเพ, คามา คามํ ปุรา ปุรํ;

อถทฺทสาม สมฺพุทฺธํ, สพฺพธมฺมาน ปารคุํฯ

[1263]

‘‘โส เม ธมฺมมเทเสสิ, มุนิ ทุกฺขสฺส ปารคู;

ธมฺมํ สุตฺวา ปสีทิมฺห, สทฺธา โน อุทปชฺชถฯ

[1264]

‘‘ตสฺสาหํ วจนํ สุตฺวา, ขนฺเธ อายตนานิ จ;

ธาตุโย จ วิทิตฺวาน, ปพฺพชิํ อนคาริยํฯ

[1265]

‘‘พหูนํ วต อตฺถาย, อุปฺปชฺชนฺติ ตถาคตา;

อิตฺถีนํ ปุริสานญฺจ, เย เต สาสนการกาฯ

[1266]

‘‘เตสํ โข วต อตฺถาย, โพธิมชฺฌคมา มุนิ;

ภิกฺขูนํ ภิกฺขุนีนญฺจ, เย นิยามคตทฺทสาฯ

[1267]

‘‘สุเทสิตา จกฺขุมตา, พุทฺเธนาทิจฺจพนฺธุนา;

จตฺตาริ อริยสจฺจานิ, อนุกมฺปาย ปาณินํฯ

[1268]

‘‘ทุกฺขํ ทุกฺขสมุปฺปาทํ, ทุกฺขสฺส จ อติกฺกมํ;

อริยํ จฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ, ทุกฺขูปสมคามินํฯ

[1269]

‘‘เอวเมเต ตถา วุตฺตา, ทิฏฺฐา เม เต ยถา ตถา;

สทตฺโถ เม อนุปฺปตฺโต, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํฯ

[1270]

‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ, มม พุทฺธสฺส สนฺติเก;

สุวิภตฺเตสุ ธมฺเมสุ, ยํ เสฏฺฐํ ตทุปาคมิํฯ

[1271]

‘‘อภิญฺญาปารมิปฺปตฺโต, โสตธาตุ วิโสธิตา;

เตวิชฺโช อิทฺธิปตฺโตมฺหิ, เจโตปริยโกวิโทฯ

[1272]

‘‘ปุจฺฉามิ สตฺถารมโนมปญฺญํ, ทิฏฺเฐว ธมฺเม โย วิจิกิจฺฉานํ เฉตฺตา;

อคฺคาฬเว กาลมกาสิ ภิกฺขุ, ญาโต ยสสฺสี อภินิพฺพุตตฺโตฯ

[1273]

‘‘นิคฺโรธกปฺโป อิติ ตสฺส นามํ, ตยา กตํ ภควา พฺราหฺมณสฺส;

โส ตํ นมสฺสํ อจริ มุตฺยเปโข, อารทฺธวีริโย ทฬฺหธมฺมทสฺสีฯ

[1274]

‘‘ตํ สาวกํ สกฺก มยมฺปิ สพฺเพ, อญฺญาตุมิจฺฉาม สมนฺตจกฺขุ;

สมวฏฺฐิตา โน สวนาย โสตา, ตุวํ โน สตฺถา ตฺวมนุตฺตโรสิฯ

[1275]

‘‘ฉินฺท โน วิจิกิจฺฉํ พฺรูหิ เมตํ, ปรินิพฺพุตํ เวทย ภูริปญฺญ;

มชฺเฌว โน ภาส สมนฺตจกฺขุ, สกฺโกว เทวาน สหสฺสเนตฺโตฯ

[1276]

‘‘เย เกจิ คนฺถา อิธ โมหมคฺคา, อญฺญาณปกฺขา วิจิกิจฺฉฐานา;

ตถาคตํ ปตฺวา น เต ภวนฺติ, จกฺขุญฺหิ เอตํ ปรมํ นรานํฯ

[1277]

‘‘โน เจ หิ ชาตุ ปุริโส กิเลเส, วาโต ยถา อพฺภฆนํ วิหาเน;

ตโมวสฺส นิวุโต สพฺพโลโก, โชติมนฺโตปิ น ปภาเสยฺยุํฯ

[1278]

‘‘ธีรา จ ปชฺโชตกรา ภวนฺติ, ตํ ตํ อหํ วีร ตเถว มญฺเญ;

วิปสฺสินํ ชานมุปาคมิมฺห, ปริสาสุ โน อาวิกโรหิ กปฺปํฯ

[1279]

‘‘ขิปฺปํ คิรํ เอรย วคฺคุ วคฺคุํ, หํโสว ปคฺคยฺห สณิกํ นิกูช;

พินฺทุสฺสเรน สุวิกปฺปิเตน, สพฺเพว เต อุชฺชุคตา สุโณมฯ

[1280]

‘‘ปหีนชาติมรณํ อเสสํ, นิคฺคยฺห โธนํ วเทสฺสามิ ธมฺมํ;

น กามกาโร หิ ปุถุชฺชนานํ, สงฺเขยฺยกาโร จ ตถาคตานํฯ

[1281]

‘‘สมฺปนฺนเวยฺยากรณํ ตเวทํ, สมุชฺชุปญฺญสฺส สมุคฺคหีตํ;

อยมญฺชลิ ปจฺฉิโม สุปฺปณามิโต, มา โมหยี ชานมโนมปญฺญฯ

[1282]

‘‘ปโรปรํ อริยธมฺมํ วิทิตฺวา, มา โมหยี ชานมโนมวีริย;

วาริํ ยถา ฆมฺมนิ ฆมฺมตตฺโต, วาจาภิกงฺขามิ สุตํ ปวสฺสฯ

[1283]

‘‘ยทตฺถิกํ พฺรหฺมจริยํ อจรี, กปฺปายโน กจฺจิสฺสตํ อโมฆํ;

นิพฺพายิ โส อาทุ สอุปาทิเสโส, ยถา วิมุตฺโต อหุ ตํ สุโณมฯ

[1284]

‘‘อจฺเฉจฺฉิ ตณฺหํ อิธ นามรูเป, (อิติ ภควา,)

กณฺหสฺส โสตํ ทีฆรตฺตานุสยิตํ;

อตาริ ชาติํ มรณํ อเสสํ, อิจฺจพฺรวิ ภควา ปญฺจเสฏฺโฐฯ

[1285]

‘‘เอส สุตฺวา ปสีทามิ, วโจ เต อิสิสตฺตม;

อโมฆํ กิร เม ปุฏฺฐํ, น มํ วญฺเจสิ พฺราหฺมโณฯ

[1286]

‘‘ยถา วาที ตถา การี, อหุ พุทฺธสฺส สาวโก;

อจฺเฉจฺฉิ มจฺจุโน ชาลํ, ตตํ มายาวิโน ทฬฺหํฯ

[1287]

‘‘อทฺทส ภควา อาทิํ, อุปาทานสฺส กปฺปิโย;

อจฺจคา วต กปฺปาโน, มจฺจุเธยฺยํ สุทุตฺตรํฯ

[1288]

‘‘ตํ เทวเทวํ วนฺทามิ, ปุตฺตํ เต ทฺวิปทุตฺตม;

อนุชาตํ มหาวีรํ, นาคํ นาคสฺส โอรส’’นฺติฯ –

อิมา คาถา สงฺคีติกาเล เอกชฺฌํ กตฺวา สงฺคหํ อาโรปิตาฯ ตตฺถ ‘‘นิกฺขนฺตํ วต มํ สนฺต’’นฺติอาทโย ปญฺจ คาถา อายสฺมา วงฺคีโส นโว อจิรปพฺพชิโต หุตฺวา วิหารํ อุปคตา อลงฺกตปฏิยตฺตา สมฺพหุลา อิตฺถิโย ทิสฺวา อุปฺปนฺนราโค ตํ วิโนเทนฺโต อภาสิฯ

ตตฺถ นิกฺขนฺตํ วต มํ สนฺตํ, อคารสฺมานคาริยนฺติ อคารโต นิกฺขนฺตํ อนคาริยํ ปพฺพชิตํ มํ สมานํฯ วิตกฺกาติ กามวิตกฺกาทโย ปาปวิตกฺกาฯ อุปธาวนฺตีติ มม จิตฺตํ อุปคจฺฉนฺติฯ ปคพฺภาติ ปาคพฺภิยยุตฺตา วสิโนฯ ‘‘อยํ เคหโต นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิโต, นยิมํ อนุทฺธํสิตุํ ยุตฺต’’นฺติ เอวํ อปริหารโต นิลฺลชฺชาฯ กณฺหโตติ กาฬโต, ลามกภาวโตติ อตฺโถฯ อิเมติ เตสํ อตฺตโน ปจฺจกฺขตา วุตฺตาฯ

อสุทฺธชีวิโน ปริวารยุตฺตา มนุสฺสา อุคฺคกิจฺจตาย ‘‘อุคฺคา’’ติ วุจฺจนฺติ, เตสํ ปุตฺตา อุคฺคปุตฺตาฯ มหิสฺสาสาติ มหาอิสฺสาสาฯ สิกฺขิตาติ ทฺวาทส วสฺสานิ อาจริยกุเล อุคฺคหิตสิปฺปาฯ

ทฬฺหธมฺมิโนติ, ทฬฺหธนุโน ฯ ทฬฺหธนุ นาม ทฺวิสหสฺสถามํ วุจฺจติฯ ทฺวิสหสฺสถามนฺติ, จ ยสฺส อาโรปิตสฺส ชิยาย พนฺโธ โลหสีสาทีนํ ภาโร ทณฺเฑ คเหตฺวา ยาว กณฺฑปมาณา นภํ อุกฺขิตฺตสฺส ปถวิโต มุจฺจติฯ สมนฺตา ปริกิเรยฺยุนฺติ สมนฺตโต กณฺเฑ ขิเปยฺยุํฯ กิตฺตกาติ เจ อาห ‘‘สหสฺสํ อปลายิน’’นฺติฯ ยุทฺเธ อปรํ มุขานํ สหสฺสมตฺตานํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – สิกฺขิตา กตหตฺถา อุคฺคา ทฬฺหธนุโน มหิสฺสาสา อุคฺคปุตฺตา สหสฺสมตฺตา กทาจิปิ ยุทฺเธ ปราชยํ อปตฺตา อปฺปมตฺตา สมนฺตโต ฐตฺวา ถมฺภํ อุปนิสฺสาย สเจปิ วสฺเสยฺยุํฯ ตาทิเสหิปิ อิสฺสาสสหสฺเสหิ สมนฺตา สเร ปริกิรียนฺเต สุสิกฺขิโต ปุริโส ทณฺฑํ คเหตฺวา สพฺเพ สเร อตฺตโน สรีเร อปตมาเน กตฺวา ปาทมูเล ปาเตยฺยฯ ตตฺถ เอโกปิ อิสฺสาโส ทฺเว สเร เอกโต ขิปนฺโต นาม นตฺถิฯ อิตฺถิโย ปน รูปารมฺมณาทิวเสน ปญฺจ ปญฺจ สเร เอกโต ขิปนฺติ, เอวํ ขิปนฺติโยฯ เอตฺตกา ภิยฺโยติ อิมาหิ อิตฺถีหิ ภิยฺโยปิ พหู อิตฺถิโย อตฺตโน อิตฺถิกุตฺตหาสภาวาทิโต วิธํเสนฺติฯ

สกฺขี หิ เม สุตํ เอตนฺติ สมฺมุขา มยา เอตํ สุตํฯ นิพฺพานคมนํ มคฺคนฺติ ลิงฺควิปลฺลาเสน วุตฺตํ, นิพฺพานคามิมคฺโคติ อตฺโถ, วิปสฺสนํ สนฺธายาหฯ ตตฺถ เม นิรโต มโนติ ตสฺมิํ วิปสฺสนามคฺเค มยฺหํ จิตฺตํ นิรตํฯ

เอวญฺเจ มํ วิหรนฺตนฺติ เอวํ อนิจฺจอสุภชฺฌานภาวนาย จ วิปสฺสนาภาวนาย จ วิหรนฺตํ มํฯ ปาปิมาติ กิเลสมารํ อาลปติฯ ตถา มจฺจุ กริสฺสามิ, น เม มคฺคมฺปิ ทกฺขสีติ มยา กตํ มคฺคมฺปิ ยถา น ปสฺสสิ, ตถา มจฺจุ อนฺตํ กริสฺสามีติ โยชนาฯ

อรติญฺจาติอาทิกา ปญฺจ คาถา อตฺตโน สนฺตาเน อุปฺปนฺเน อรติอาทิเก วิโนเทนฺเตน วุตฺตาฯ ตตฺถ อรตินฺติ อธิกุสเลสุ ธมฺเมสุ ปนฺตเสนาสเนสุ จ อุกฺกณฺฐนํฯ รตินฺติ ปญฺจกามคุณรติํฯ ปหายาติ ปชหิตฺวาฯ สพฺพโส เคหสิตญฺจ วิตกฺกนฺติ, เคหนิสฺสิตํ ปุตฺตทาราทิปฏิสํยุตฺตํ ญาติวิตกฺกาทิญฺจ มิจฺฉาวิตกฺกํ อนวเสสโต ปหายฯ วนถํ น กเรยฺย กุหิญฺจีติ อชฺฌตฺติกพาหิรปฺปเภเท สพฺพสฺมิํ วตฺถุสฺมิํ ตณฺหํ น กเรยฺยํฯ

นิพฺพนโถ อวนโถ ส ภิกฺขูติ โย หิ สพฺเพน สพฺพํ นิตฺตณฺโห , ตโต เอว กตฺถจิปิ นนฺทิยา อภาวโต อวนโถ, โส ภิกฺขุ นาม สํสาเร ภยสฺส สมฺมเทว อิกฺขณตาย ภินฺนกิเลสตาย จาติ อตฺโถฯ

ยมิธ ปถวิญฺจ เวหาสํ, รูปคตํ ชคโตคธํ กิญฺจีติ ยํกิญฺจิ อิธ ปถวีคตํ ภูมินิสฺสิตํ เวหาสํ เวหาสฏฺฐํ เทวโลกนิสฺสิตํ รูปคตํ รูปชาตํ รุปฺปนสภาวํ ชคโตคธํ โลกิกํ ภวตฺตยปริยาปนฺนํ สงฺขตํฯ ปริชียติ สพฺพมนิจฺจนฺติ สพฺพํ ตํ ชราภิภูตํ, ตโต เอว อนิจฺจํ ตโต เอว ทุกฺขํ อนตฺตาติ เอวํ ติลกฺขณาโรปนํ อาหฯ อยํ เถรสฺส มหาวิปสฺสนาติ วทนฺติฯ เอวํ สเมจฺจ จรนฺติ มุตตฺตาติ เอวํ สเมจฺจ อภิสเมจฺจ วิปสฺสนาปญฺญาสหิตาย มคฺคปญฺญาย ปฏิวิชฺฌิตฺวา มุตตฺตา ปริญฺญาตตฺตภาวา ปณฺฑิตา จรนฺติ วิหรนฺติฯ

อุปธีสูติ ขนฺธูปธิอาทีสุฯ ชนาติ อนฺธปุถุชฺชนาฯ คธิตาเสติ ปฏิพทฺธจิตฺตาฯ เอตฺถ หิ วิเสสโต กามคุณูปธีสุ ฉนฺโท อปเนตพฺโพติ ทสฺเสนฺโต อาห ทิฏฺฐสุเต ปฏิเฆ จ มุเต จาติฯ ทิฏฺฐสุเตติ ทิฏฺเฐ เจว สุเต จ, รูปสทฺเทสูติ อตฺโถฯ ปฏิเฆติ ฆฏฺฏนีเย โผฏฺฐพฺเพฯ มุเตติ วุตฺตาวเสเส มุเต, คนฺธรเสสูติ วุตฺตํ โหติฯ สารตฺถปกาสนิยํ (สํ. นิ. อฏฺฐ. 1.1.210) ‘‘ปฏิฆปเทน คนฺธรสา คหิตา, มุตปเทน โผฏฺฐพฺพารมฺมณ’’นฺติ วุตฺตํฯ เอตฺถ วิโนทย ฉนฺทมเนโชติ เอตสฺมิํ ทิฏฺฐาทิเภเท ปญฺจกามคุเณ กามจฺฉนฺทํ วิโนเทหิ, ตถา สติ สพฺพตฺถ อเนโช อวิกปฺโป ภวสิฯ โย เหตฺถ น ลิมฺปติ มุนิ ตมาหูติ โย หิ เอตฺถ กามคุเณ ตณฺหาเลเปน น ลิมฺปติ, ตํ โมเนยฺยธมฺมฏฺฐโต ‘‘มุนี’’ติ ปณฺฑิตา วทนฺติฯ ‘‘อถ สฏฺฐิสิตา’’ติ ปาฬีติ อธิปฺปาเยน เกจิ ‘‘สฏฺฐิธมฺมารมฺมณนิสฺสิตา’’ติ อตฺถํ วทนฺติฯ ‘‘อฏฺฐสฏฺฐิสิตา สวิตกฺกา’’ติ ปน ปาฬิ, อปฺปกญฺหิ อูนํ อธิกํ วา น คณนูปคํ โหตีติฯ อฏฺฐสฏฺฐิสิตาติ ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิคตสนฺนิสฺสิตา มิจฺฉาวิตกฺกาติ อตฺโถติ เกจิ วทนฺติฯ ทิฏฺฐิคติกา จ สตฺตาวาสาภาวลทฺธิํ อชฺฌูปคตาติ อธิจฺจสมุปฺปนฺนวาทํ ฐเปตฺวา อิตเรสํ วเสน ‘‘อถ สฏฺฐิสิตา สวิตกฺกา’’ติ วุตฺตํฯ ยถา หิ ตณฺหาเลปาภาเวน ภิกฺขูติ วุจฺจติ, เอวํ ทิฏฺฐิเลปาภาเวนปีติ ทสฺเสตุํ ‘‘อถ สฏฺฐิสิตา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

ปุถุชฺชนตาย อธมฺมา นิวิฏฺฐาติ เต ปน มิจฺฉาวิตกฺกา นิจฺจาทิคาหวเสน อธมฺมา ธมฺมโต อเปตา ปุถุชฺชนตายํ อนฺธพาเล นิวิฏฺฐา อภินิวิฏฺฐาฯ น จ วคฺคคตสฺส กุหิญฺจีติ ยตฺถ กตฺถจิ วตฺถุสฺมิํ สสฺสตวาทาทิมิจฺฉาทิฏฺฐิวคฺคคโต, ตํลทฺธิโก น จ อสฺส ภเวยฺยฯ อฏฺฐกถายํ (สํ. นิ. อฏฺฐ. 1.1.210) ปน ‘‘อถ สฏฺฐิสิตา สวิตกฺกา, ปุถู ชนตาย อธมฺมา นิวิฏฺฐา’’ติ ปทํ อุทฺธริตฺวา อถ ฉ อารมฺมณนิสฺสิตา ปุถู อธมฺมวิตกฺกา ชนตาย นิวิฏฺฐาติ วุตฺตํฯ ตถา น จ วคฺคคตสฺส กุหิญฺจีติ เตสํ วเสน น กตฺถจิ กิเลสวคฺคคโต ภเวยฺยาติ จ วุตฺตํฯ โน ปน ทุฏฺฐุลฺลคาหี ส ภิกฺขูติ โย กิเลเสหิ ทูสิตตฺตา อติวิย ทุฏฺฐุลฺลตา จ ทุฏฺฐุลฺลานํ มิจฺฉาวาทานํ คณฺหนสีโล จ โน อสฺส โน ภเวยฺย, โส ภิกฺขุ นาม โหตีติฯ

ทพฺโพติ ทพฺพชาติโก ปณฺฑิโตฯ จิรรตฺตสมาหิโตติ จิรกาลโต ปฏฺฐาย สมาหิโตฯ อกุหโกติ โกหญฺญรหิโต อสโฐ อมายาวีฯ นิปโกติ นิปุโณ เฉโกฯ อปิหาลูติ นิตฺตณฺโหฯ สนฺตํ ปทํ อชฺฌคมาติ, นิพฺพานํ อธิคโตฯ โมเนยฺยธมฺมสมนฺนาคตโต มุนิฯ ปรินิพฺพุโตติ อารมฺมณกรณวเสน นิพฺพานํ ปฏิจฺจ สอุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพุโตฯ กงฺขติ กาลนฺติ อิทานิ อนุปาทิเสสนิพฺพานตฺถาย กาลํ อาคเมติฯ น ตสฺส กิญฺจิ กรณียํ อตฺถิ, ยถา เอทิโส ภวิสฺสติ, ตถา อตฺตานํ สมฺปาเทตีติ อธิปฺปาโยฯ

มานํ ปชหสฺสูติอาทโย จตสฺโส คาถา ปฏิภานสมฺปตฺติํ นิสฺสาย อตฺตโน ปวตฺตมานํ มานํ วิโนเทนฺเตน วุตฺตาฯ ตตฺถ มานํ ปชหสฺสูติ เสยฺยมานาทินววิธํ มานํ ปริจฺจชฯ โคตมาติ โคตมโคตฺตสฺส ภควโต สาวกตฺตา อตฺตานํ โคตมโคตฺตํ กตฺวา อาลปติฯ มานปถนฺติ มานสฺส ปวตฺติฏฺฐานภูตํ อโยนิโสมนสิการปริกฺขิตฺตํ ชาติอาทิํ ตปฺปฏิพทฺธกิเลสปฺปหาเนน ชหสฺสุ ปชหฯ อเสสนฺติ สพฺพเมวฯ มานปถมฺหิ ส มุจฺฉิโตติ มานวตฺถุนิมิตฺตํ มุจฺฉํ อาปนฺโนฯ วิปฺปฏิสารีหุวา จิรรตฺตนฺติ อิมสฺมิํ มานปถานุโยคกฺขเณ วีติวตฺเต ปุพฺเพว อรหตฺตํ ปาปุณิสฺส, ‘‘นฏฺโฐหมสฺมี’’ติ วิปฺปฏิสารี อหุวา อโหสิฯ

มกฺเขน มกฺขิตา ปชาติ สูราทินา อตฺตานํ อุกฺกํเสตฺวา ปเร วมฺเภตฺวา ปรคุณมกฺขนลกฺขเณน มกฺเขน ปิสิตตฺตา มกฺขีฯ ปุคฺคโล หิ ยถา ยถา ปเรสํ คุเณ มกฺเขติ, ตถา ตถา อตฺตโน คุเณ ปุญฺชติ นิรากโรติ นามฯ มานหตาติ มาเนน หตคุณาฯ นิรยํ ปปตนฺตีติ นิรยํ อุปปชฺชนฺติฯ

มคฺคชิโนติ มคฺเคน วิชิตกิเลโสฯ กิตฺติญฺจ สุขญฺจาติ วิญฺญูหิ ปสํสิตญฺจ กายิกเจตสิกสุขญฺจ อนุโภตีติ ปฏิลภติฯ ธมฺมทโสติ ตมาหุ ตถตฺตนฺติ ตํ ตถภาวํ สมฺมาปฏิปนฺนํ ยาถาวโต ธมฺมทสฺสีติ ปณฺฑิตา อาหุฯ

อขิโลติ ปญฺจเจโตขิลรหิโตฯ ปธานวาติ สมฺมปฺปธานวีริยสมฺปนฺโนฯ วิสุทฺโธติ นีวรณสงฺขาตวลาหกาปคเมน วิสุทฺธมานโส ฯ อเสสนฺติ นววิธมฺปิ มานํ อคฺคมคฺเคน ปชหิตฺวาฯ วิชฺชายนฺตกโร สมิตาวีติ สพฺพโส สมิตกิเลโส ติวิธาย วิชฺชาย ปริโยสานปฺปตฺโต โหตีติ อตฺตานํ โอวทติฯ

อเถกทิวสํ อายสฺมา อานนฺโท อญฺญตเรน ราชมหามตฺเตน นิมนฺติโต ปุพฺพณฺหสมยํ ตสฺส เคหํ คนฺตฺวา ปญฺญตฺเต อาสเน นิสีทิ อายสฺมตา วงฺคีเสน ปจฺฉาสมเณนฯ อถ ตสฺมิํ เคเห อิตฺถิโย สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิตา เถรํ อุปสงฺกมิตฺวา, วนฺทิตฺวา ปญฺหํ ปุจฺฉนฺติ, ธมฺมํ สุณนฺติฯ อถายสฺมโต วงฺคีสสฺส นวปพฺพชิตสฺส อารมฺมณํ ปริคฺคเหตุํ อสกฺโกนฺตสฺส วิสภาคารมฺมเณ ราโค อุปฺปชฺชิฯ โส สทฺโธ อุชุชาติโก กุลปุตฺโต ‘‘อยํ เม ราโค วฑฺฒิตฺวา ทิฏฺฐธมฺมิกํ สมฺปรายิกมฺปิ อตฺถํ นาเสยฺยา’’ติ จินฺเตตฺวา ยถานิสินฺโนว เถรสฺส อตฺตโน ปวตฺติํ อาวิกโรนฺโต ‘‘กามราเคนา’’ติ คาถมาหฯ ตตฺถ ยทิปิ กิเลสรชฺชนปริฬาโห กายมฺปิ พาธติ, จิตฺตํ ปน พาเธนฺโต จิรตรํ พาเธตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘กามราเคน ฑยฺหามี’’ติ วตฺวา ‘‘จิตฺตํ เม ปริฑยฺหตี’’ติ วุตฺตํฯ นิพฺพาปนนฺติ ราคนิพฺพาปนการณํ ราคปริฬาหสฺส นิพฺพาปนสมตฺถํ โอวาทํ กโรหีติ อตฺโถฯ

สญฺญาย วิปริเยสาติอาทิกา คาถา เตน ยาจิเตน อายสฺมตา อานนฺเทน วุตฺตาฯ

วิปริเยสาติ วิปลฺลาเสน อสุเภ สุภนฺติ ปวตฺเตน วิปรีตคฺคาเหนฯ นิมิตฺตนฺติ กิเลสชนกนิมิตฺตํฯ ปริวชฺเชหีติ ปริพฺพชฯ สุภํ ราคูปสํหิตนฺติ ราควฑฺฒนารมฺมณํ สุภํ ปริวชฺเชนฺโต อสุภสญฺญาย ปริวชฺเชยฺย, สพฺพตฺถ อนภิรติสญฺญายฯ ตสฺมา ตทุภยมฺปิ ทสฺเสนฺโต ‘‘อสุภายา’’ติอาทิมาหฯ

ตตฺถ อสุภายาติ อสุภานุปสฺสนายฯ จิตฺตํ ภาเวหิ เอกคฺคํ สุสมาหิตนฺติ อตฺตโน จิตฺตวิกฺเขปาภาเวน เอกคฺคํ อารมฺมเณสุ สุสมาหิตํ อปฺปิตํ กตฺวา ภาเวหิ ตว อสุภานุปสฺสนํ สุกรํ อกฺขามีติฯ สติ กายคตา ตฺยตฺถูติ วุตฺตกายคตาสติภาวนา ตยา ภาวิตา พหุลีกตา โหตูติ อตฺโถฯ นิพฺพิทาพหุโล ภวาติ อตฺตภาเว สพฺพสฺมิญฺจ นิพฺเพทพหุโล โหหิฯ

อนิมิตฺตญฺจ ภาเวหีติ นิจฺจนิมิตฺตาทีนํ อุคฺฆาฏเนน วิเสสโต อนิจฺจานุปสฺสนา อนิมิตฺตา นาม, ตโต มานานุสยมุชฺชหาติ ตํ ภาเวนฺโต มคฺคปฏิปาฏิยา อคฺคมคฺคาธิคเมน มานานุสยํ สมุจฺฉินฺทฯ มานาภิสมยาติ มานสฺส ทสฺสนาภิสมยา เจว ปหานาภิสมยา จฯ อุปสนฺโตติ สพฺพโส ราคาทีนํ สนฺตตาย อุปสนฺโต จริสฺสสิ วิหริสฺสสีติ อตฺโถฯ

ตเมว วาจนฺติอาทิกา จตสฺโส คาถา ภควตา สุภาสิตสุตฺเต (สํ. นิ. 1.213) เทสิเต โสมนสฺสชาเตน เถเรน ภควนฺตํ สมฺมุขา อภิตฺถวนฺเตน วุตฺตาฯ ยายตฺตานํ น ตาปเยติ ยาย วาจาย เหตุภูตาย อตฺตานํ วิปฺปฏิสาเรน น ตาเปยฺย น วิเหเฐยฺยฯ ปเร จ น วิหิํเสยฺยาติ ปเร จ ปเรหิ ภินฺทนฺโต น พาเธยฺยฯ สา เว วาจา สุภาสิตาติ สา วาจา เอกํเสน สุภาสิตา นาม, ตสฺมา ตเมว วาจํ ภาเสยฺยาติ โยชนาฯ อิมาย คาถาย อปิสุณวาจาวเสน ภควนฺตํ โถเมติฯ

ปฏินนฺทิตาติ ปฏิมุขภาเวน นนฺทิตา ปิยายิตา สมฺปติ อายติญฺจ สุณนฺเตหิ สมฺปฏิจฺฉิตาฯ ยํ อนาทายาติ ยํ วาจํ ภาสนฺโต ปาปานิ ปเรสํ อปฺปิยานิ อนิฏฺฐานิ ผรุสวจนานิ อนาทาย อคฺคเหตฺวา อตฺถพฺยญฺชนมธุรํ ปิยเมว ทีเปติฯ ตเมว ปิยวาจํ ภาเสยฺยาติ ปิยวาจาวเสน อภิตฺถวิฯ

อมตาติ สาธุภาเวน อมตสทิสาฯ วุตฺตญฺเหตํ – ‘‘สจฺจํ หเว สาธุตรํ รสาน’’นฺติ (สํ. นิ. 1.73)ฯ นิพฺพานามตปจฺจยตฺตา วา อมตาฯ เอส ธมฺโม สนนฺตโนติ ยา อยํ สจฺจวาจา นาม, เอส โปราโณ ธมฺโม จริยา ปเวณิฯ อิทเมว หิ โปราณานํ อาจิณฺณํ ยํ เต น อลิกํ ภาสิํสุฯ เตนาห – ‘‘สจฺเจ อตฺเถ จ ธมฺเม จ, อาหุ สนฺโต ปติฏฺฐิตา’’ติฯ ตตฺถ สจฺเจ ปติฏฺฐิตตฺตา เอว อตฺตโน จ ปเรสญฺจ อตฺเถ ปติฏฺฐิตา, อตฺเถ ปติฏฺฐิตตฺตา เอว ธมฺเม ปติฏฺฐิตา โหนฺตีติ เวทิตพฺพาฯ สจฺจวิเสสนเมว วา เอตํฯ อิทญฺหิ วุตฺตํ โหติ – สจฺเจ ปติฏฺฐิตาฯ กีทิเส? อตฺเถ จ ธมฺเม จ, ยํ ปเรสํ อตฺถโต อนเปตตฺตา อตฺถํ อนุปโรธกรํ, ธมฺมโต อนเปตตฺตา ธมฺมํ ธมฺมิกเมว อตฺถํ สาเธตีติฯ อิมาย คาถาย สจฺจวาจาวเสน อภิตฺถวิฯ เขมนฺติ อภยํ นิรุปทฺทวํฯ เกน การเณนาติ เจ? นิพฺพานปตฺติยา ทุกฺขสฺสนฺตกิริยาย, ยสฺมา กิเลสนิพฺพานํ ปาเปติ, วฏฺฏทุกฺขสฺส จ อนฺตกิริยาย สํวฏฺฏติ, ตสฺมา เขมนฺติ อตฺโถฯ อถ วา ยํ พุทฺโธ นิพฺพานปตฺติยา วา ทุกฺขสฺสนฺตกิริยาย วาติ ทฺวินฺนํ นิพฺพานธาตูนํ อตฺถาย เขมมคฺคปฺปกาสนโต เขมํ วาจํ ภาสติฯ สา เว วาจานมุตฺตมาติ สา วาจา สพฺพวาจานํ เสฏฺฐาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ อิมาย คาถาย มนฺตาวจนวเสน ภควนฺตํ อภิตฺถวนฺโต อรหตฺตนิกูเฏน โถมนํ ปริโยสาเปติฯ

คมฺภีรปญฺโญติ ติสฺโส คาถา อายสฺมโต สาริปุตฺตตฺเถรสฺส ปสํสนวเสน วุตฺตาฯ ตตฺถ คมฺภีรปญฺโญติ คมฺภีเรสุ ขนฺธายตนาทีสุ ปวตฺตาย นิปุณาย ปญฺญาย สมนฺนาคตตฺตา คมฺภีรปญฺโญฯ เมธาสงฺขาตาย ธมฺโมชปญฺญาย สมนฺนาคตตฺตา เมธาวีฯ ‘‘อยํ ทุคฺคติยา มคฺโค, อยํ สุคติยา มคฺโค, อยํ นิพฺพานสฺส มคฺโค’’ติ เอวํ มคฺเค จ อมคฺเค จ โกวิทตาย มคฺคามคฺคสฺส โกวิโทฯ มหติยา สาวกปารมีญาณสฺส มตฺถกํ ปตฺตาย ปญฺญาย วเสน มหาปญฺโญฯ ธมฺมํ เทเสติ ภิกฺขุนนฺติ สมฺมเทว ปวตฺติํ นิวตฺติํ วิภาเวนฺโต ภิกฺขูนํ ธมฺมํ เทเสติฯ ตสฺสา ปน เทสนาย ปวตฺติอาการํ ทสฺเสตุํ ‘‘สํขิตฺเตนปี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

ตตฺถ สํขิตฺเตนปีติ ‘‘จตฺตาริมานิ, อาวุโส, อริยสจฺจานิฯ

กตมานิ จตฺตาริ? ทุกฺขํ อริยสจฺจํ…เป.… อิมานิ โข, อาวุโส, จตฺตาริ อริยสจฺจานิ, ตสฺมา ติหาวุโส, อิทํ ทุกฺขนฺติ โยโค กรณีโย’’ติ เอวํ สํขิตฺเตนปิ เทเสติฯ ‘‘กตมญฺจาวุโส, ทุกฺขํ อริยสจฺจํ? ชาติปิ ทุกฺขา’’ติอาทินา (ม. นิ. 3.372-373) นเยน ตาเนว วิภชนฺโต วิตฺถาเรนปิ ภาสติฯ ขนฺธาทิเทสนาสุปิ เอเสว นโยฯ สาลิกายิว นิคฺโฆโสติ ยถา มธุรํ อมฺพปกฺกํ สายิตฺวา ปกฺเขหิ วาตํ ทตฺวา มธุรรวํ นิจฺฉาเรนฺติยา สาลิกาย นิคฺโฆโส, เอวํ เถรสฺส ธมฺมํ กเถนฺตสฺส มธุโร นิคฺโฆโส โหติฯ ธมฺมเสนาปติสฺส หิ ปิตฺตาทีนํ วเสน อปลิพุทฺธวจนํ โหติ, อยทณฺเฑน ปหฏกํสถาลโก วิย สทฺโท นิจฺฉรติฯ ปฏิภานํ อุทิยฺยตีติ กเถตุกมฺยตาย สติ สมุทฺทโต วีจิโย วิย อุปรูปริ อนนฺตํ ปฏิภานํ อุฏฺฐหติฯ

ตสฺสาติ ธมฺมเสนาปติสฺสฯ ตนฺติ ธมฺมํ เทเสนฺตสฺสฯ สุณนฺตีติ ยํ โน เถโร กเถติ, ตํ โน โสสฺสามาติ อาทรชาตา สุณนฺติฯ มธุรนฺติ อิฏฺฐํฯ รชนีเยนาติ กนฺเตนฯ สวนีเยนาติ กณฺณสุเขนฯ วคฺคุนาติ มฏฺเฐน มโนหเรนฯ อุทคฺคจิตฺตาติ โอทคฺยปีติยา วเสน อุทคฺคจิตฺตา อลีนจิตฺตาฯ มุทิตาติ อาโมทิตา ปาโมชฺเชน สมนฺนาคตาฯ โอเธนฺตีติ อวทหนฺติ อญฺญาย จิตฺตํ อุปฏฺฐเปนฺตา โสตํ อุปเนนฺติฯ

อชฺช ปนฺนรเสติอาทิกา จตสฺโส คาถา ปวารณาสุตฺตนฺตเทสนาย (สํ. นิ. 1.215) สตฺถารํ มหาภิกฺขุสงฺฆปริวุตํ นิสินฺนํ ทิสฺวา โถเมนฺเตน วุตฺตาฯ ตตฺถ ปนฺนรเสติ ยสฺมิญฺหิ สมเย ภควา ปุพฺพาราเม นิสีทนฺโต สายนฺหสมเย สมฺปตฺตปริสาย กาลยุตฺตํ สมยยุตฺตํ ธมฺมํ เทเสตฺวา, อุทกโกฏฺฐเก คตฺตานิ ปริสิญฺจิตฺวา, วตฺถนิวสโน เอกํสํ สุคตมหาจีวรํ กตฺวา, มิคารมาตุปาสาเท มชฺฌิมถมฺภํ นิสฺสาย ปญฺญตฺตวรพุทฺธาสเน นิสีทิตฺวา, สมนฺตโต นิสินฺนํ ภิกฺขุสงฺฆํ อนุวิโลเกตฺวา ตทหุโปสเถ ปวารณาทิวเส นิสินฺโน โหติ, อิมสฺมิํ ปนฺนรสีอุโปสเถติ อตฺโถฯ วิสุทฺธิยาติ วิสุทฺธตฺถาย วิสุทฺธิปวารณายฯ ภิกฺขู ปญฺจสตา สมาคตาติ , ปญฺจสตมตฺตา ภิกฺขู สตฺถารํ ปริวาเรตฺวา นิสชฺชวเสน เจว อชฺฌาสยวเสน จ สมาคตาฯ

เต จ สํโยชนพนฺธนจฺฉิทาติ สํโยชนสงฺขาเต สนฺตานสฺส พนฺธนภูเต กิเลเส ฉินฺทิตฺวา ฐิตาฯ ตโต เอว อนีฆา ขีณปุนพฺภวา อิสีติ กิเลสทุกฺขาภาเวน นิทุกฺขา ขีณปุนพฺภวา, อเสกฺขานํ สีลกฺขนฺธาทีนํ เอสิตภาเวน อิสีติฯ

วิชิตสงฺคามนฺติ วิชิตกิเลสสงฺคามตฺตา วิชิตมารพลตฺตา วิชิตสงฺคามํฯ สตฺถวาหนฺติ อฏฺฐงฺคิเก อริยมคฺครเถ อาโรเปตฺวา เวเนยฺยสตฺเต วาเหติ สํสารกนฺตารโต อุตฺตาเรตีติ ภควา สตฺถวาโหฯ เตนาห พฺรหฺมา สหมฺปติ ‘‘อุฏฺเฐหิ, วีร, วิชิตสงฺคาม, สตฺถวาหา’’ติ (มหาว. 8; ม. นิ. 1.282), ตํ สตฺถวาหํ อนุตฺตรํ สตฺถารํ สาวกา ปยิรุปาสนฺติฯ เตวิชฺชา มจฺจุหายิโนติ เอวรูเปหิ สาวเกหิ ปริวาริโต จกฺกวตฺติ วิย ราชา อมจฺจปริวาริโต ชนปทจาริกวเสน สมนฺตา อนุปริเยตีติ โยชนาฯ

ปลาโปติ ตุจฺโฉ อนฺโตสารรหิโต, สีลรหิโตติ อตฺโถฯ วนฺเท อาทิจฺจพนฺธุนนฺติ อาทิจฺจพนฺธุํ สตฺถารํ ทสพลํ วนฺทามีติ วทติฯ

ปโรสหสฺสนฺติอาทิกา จตสฺโส คาถา นิพฺพานปฏิสํยุตฺตาย ธมฺมิยา กถาย ภิกฺขูนํ ธมฺมํ เทเสนฺตํ ภควนฺตํ โถเมนฺเตน วุตฺตาฯ ตตฺถ ปโรสหสฺสนฺติ อติเรกสหสฺสํ, อฑฺฒเตฬสานิ ภิกฺขุสหสฺสานิ สนฺธาย วุตฺตํฯ อกุโตภยนฺติ นิพฺพาเน กุโตจิปิ ภยํ นตฺถิฯ นิพฺพานํ ปตฺตสฺส จ กุโตจิปิ ภยํ นตฺถีติ นิพฺพานํ อกุโตภยํ นามฯ

‘‘อาคุํ น กโรตี’’ติอาทินา (สุ. นิ. 527) วุตฺตการเณหิ ภควา นาโคติ วุจฺจตีติ นาคนาโมสิ ภควาติฯ อิสีนํ อิสิสตฺตโมติ สาวกปจฺเจกพุทฺธอิสีนํ อุตฺตโม อิสิ, วิปสฺสีสมฺมาสมฺพุทฺธโต ปฏฺฐาย อิสีนํ วา สตฺตมโก อิสิฯ มหาเมโฆวาติ จาตุทฺทีปิกมหาเมโฆ วิย หุตฺวาฯ

ทิวา วิหาราติ ปฏิสลฺลานฏฺฐานโตฯ สาวโก เต, มหาวีร, ปาเท วนฺทติ วงฺคีโสติ อิทํ เถโร อรหตฺตํ ปตฺวา อตฺตโน วิเสสาธิคมํ ปกาเสนฺโต วทติฯ

อุมฺมคฺคปถนฺติอาทิกา จตสฺโส คาถา ภควตา ‘‘กิํ นุ เต, วงฺคีส, อิมา คาถาโย ปุพฺเพ ปริวิตกฺกิตา, อุทาหุ ฐานโส เจตา ปฏิภนฺตี’’ติ ปุจฺฉิเตน ฐานโส ปฏิภนฺตีติ ทสฺเสนฺเตน วุตฺตาฯ กสฺมา ปเนวํ ตํ ภควา อโวจ? สงฺฆมชฺเฌ กิร กถา อุทปาทิ – ‘‘วงฺคีสตฺเถโร วิสฺสฏฺฐคนฺโถ เนว อุทฺเทเสน, น ปริปุจฺฉาย, น โยนิโสมนสิกาเรน กมฺมํ กโรติฯ คาถํ พนฺธนฺโต วณฺณปทานิ กโรนฺโต วิจรตี’’ติฯ อถ ภควา ‘‘อิเม ภิกฺขู วงฺคีสสฺส ปฏิภานสมฺปตฺติํ น ชานนฺติ, อหมสฺส ปฏิภานสมฺปตฺติํ ชานาเปสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘กิํ นุ โข, วงฺคีสา’’ติอาทินา ปุจฺฉติฯ อุมฺมคฺคปถนฺติ อเนกานิ กิเลสุปฺปชฺชนปถานิฯ วฏฺฏปฺปสุตปถตาย หิ ปถนฺติ วุตฺตํฯ ปภิชฺช ขีลานีติ ราคาทิขีลานิ ปญฺจ ภินฺทิตฺวา จรสิฯ ตํ ปสฺสถาติ เอวํ อภิภุยฺย จ ฉินฺทิตฺวา จ จรนฺตํ พุทฺธํ ปสฺสถฯ พนฺธปมุญฺจกรนฺติ พนฺธนโมจนกรํฯ อสิตนฺติ อนิสฺสิตํฯ ภาคโส ปฏิภชฺชาติ สติปฏฺฐานาทิโกฏฺฐาสโต ธมฺมํ ปฏิภชฺชนียํ กตฺวาฯ ปวิภชฺชาติปิ ปาโฐฯ อุทฺเทสาทิโกฏฺฐาสโต ปกาเรน วิภชิตฺวา วิภชิตฺวา ธมฺมํ เทเสตีติ อตฺโถฯ

โอฆสฺสาติ กามาทิจตุโรฆสฺสฯ อเนกวิหิตนฺติ สติปฏฺฐานาทิวเสน อเนกวิธํ อฏฺฐติํสาย วา กมฺมฏฺฐานานํ วเสน อเนกปฺปการํ อมตาวหํ มคฺคํ อกฺขาสิ อภาสิฯ ตสฺมิญฺจ อมเต อกฺขาเตติ ตสฺมิํ เตน อกฺขาเต อมเต อมตาวเหฯ ธมฺมทสาติ ธมฺมสฺส ปสฺสิตาโรฯ ฐิตา อสํหีราติ เกนจิ อสํหาริยา หุตฺวา ปติฏฺฐิตาฯ อติวิชฺฌาติ อติวิชฺฌิตฺวาฯ สพฺพฏฺฐิตีนนฺติ สพฺเพสํ ทิฏฺฐิฏฺฐานานํ วิญฺญาณฏฺฐิตีนํ วาฯ อติกฺกมมทฺทสาติ อติกฺกมภูตํ นิพฺพานํ อทฺทสฯ อคฺคนฺติ อุตฺตมํ ธมฺมํฯ อคฺเคติ วา ปาโฐ, ปฐมตรนฺติ อตฺโถฯ ทสทฺธานนฺติ ปญฺจวคฺคิยานํ อคฺคํ ธมฺมํ, อคฺเค วา อาทิโต เทสยีติ อตฺโถฯ

ตสฺมาติ ยสฺมา ‘‘เอส ธมฺโม สุเทสิโต’’ติ ชานนฺเตน ปมาโท น กาตพฺโพ, ตสฺมา อนุสิกฺเขติ ติสฺโส สิกฺขา วิปสฺสนาปฏิปาฏิยา มคฺคปฏิปาฏิยา จ สิกฺเขยฺยฯ

พุทฺธานุพุทฺโธติอาทิกา ติสฺโส คาถา อายสฺมโต อญฺญาตโกณฺฑญฺญตฺเถรสฺส โถมนวเสน วุตฺตาฯ

ตตฺถ พุทฺธานุพุทฺโธติ พุทฺธานํ อนุพุทฺโธ ฯ พุทฺธา หิ ปฐมํ จตฺตาริ สจฺจานิ พุชฺฌิํสุ, ปจฺฉา เถโร สพฺพปฐมํ, ตสฺมา พุทฺธานุพุทฺโธติฯ ถิเรหิ สีลกฺขนฺธาทีหิ สมนฺนาคตตฺตา เถโร, อกุปฺปธมฺโมติ อตฺโถฯ ติพฺพนิกฺกโมติ ทฬฺหวีริโยฯ สุขวิหารานนฺติ ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารานํฯ วิเวกานนฺติ ติณฺณมฺปิ วิเวกานํฯ สพฺพสฺส ตนฺติ ยํ สพฺพสาวเกน ปตฺตพฺพํ, อสฺส อเนน ตํ อนุปฺปตฺตํฯ อปฺปมตฺตสฺส สิกฺขโตติ อปฺปมตฺเตน หุตฺวา สิกฺขนฺเตนฯ

เตวิชฺโช เจโตปริยโกวิโทติ ฉสุ อภิญฺญาสุ จตสฺโส วทติ, อิตรา ทฺเว ยทิปิ น วุตฺตา, เถโร ปน ฉฬภิญฺโญวฯ ยสฺมา เถรํ หิมวนฺเต ฉทฺทนฺตทหโต อาคนฺตฺวา ภควติ ปรมนิปจฺจการํ ทสฺเสตฺวา, วนฺทนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานเสน ภควโต สมฺมุขา เถรํ อภิตฺถวนฺเตน อิมา คาถา วุตฺตา, ตสฺมา ‘‘โกณฺฑญฺโญ พุทฺธทายาโท, ปาเท วนฺทติ สตฺถุโน’’ติ วุตฺตํฯ

นคสฺส ปสฺเสติอาทิกา ติสฺโส คาถา ปญฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธิํ สพฺเพเหว อรหนฺเตหิ ภควติ กาฬสิลายํ วิหรนฺเต อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน เตสํ ภิกฺขูนํ จิตฺตํ สมนฺเวสนฺโต อรหตฺตผลวิมุตฺติํ ปสฺสิตฺถฯ ตํ ทิสฺวา อายสฺมา วงฺคีโส ภควนฺตํ เถเร จ อภิตฺถวนฺโต อภาสิฯ ตตฺถ นคสฺส ปสฺเสติ อิสิคิลิปพฺพตสฺส ปสฺเส กาฬสิลายํฯ อาสีนนฺติ นิสินฺนํฯ

เจตสาติ อตฺตโน เจโตปริยญาเณนฯ จิตฺตํ เนสํ สมนฺเวสนฺติ เตสํ ขีณาสวภิกฺขูนํ จิตฺตํ สมนฺเวสนฺโตฯ อนุปริเยตีติ อนุกฺกเมน ปริจฺฉินฺทติฯ

เอวํ สพฺพงฺคสมฺปนฺนํ ‘‘มุนิํ ทุกฺขสฺส ปารคุ’’นฺติ วุตฺตาย สตฺถุสมฺปตฺติยา เจว ‘‘เตวิชฺชา มจฺจุหายิโน’’ติ วุตฺตาย สาวกสมฺปตฺติยา จาติ สพฺเพหิ องฺเคหิ สมฺปนฺนํ สมนฺนาคตํฯ มุนินฺติ หิ อิมินา ปเทน โมนสงฺขาเตน ญาเณน สตฺถุ อนวเสสเญยฺยาวโพโธ วุตฺโตติ อนาวรณญาเณน ทสพลญาณาทีนํ สงฺคโห กโต โหติ, เตนสฺส ญาณสมฺปทํ ทสฺเสติฯ ทุกฺขสฺส ปารคุนฺติ อิมินา ปหานสมฺปทํฯ ตทุภเยน จ สตฺถุ อานุภาวสมฺปทาทโย ทสฺสิตา โหนฺติฯ

เตวิชฺชา มจฺจุหายิโนติ อิมินา สาวกานํ ญาณสมฺปตฺติทีปเนน จ นิพฺพานธาตุยา อธิคมทีปเนน จ ปททฺวเยน สตฺถุสาวกสมฺปตฺติ ทสฺสิตา โหติฯ ตถา หิ ยถาวุตฺตมตฺถํ ปากฏตรํ กาตุํ ‘‘มุนิํ ทุกฺขสฺส ปารคุํฯ อเนกาการสมฺปนฺนํ, ปยิรุปาสนฺติ โคตม’’นฺติ วุตฺตํฯ ตตฺถ อเนกาการสมฺปนฺนนฺติ อเนเกหิ อากาเรหิ สมฺปนฺนํ, อเนกาการคุณสมนฺนาคตนฺติ อตฺโถฯ

จนฺโท ยถาติ คาถา ภควนฺตํ จมฺปานคเร คคฺคราย โปกฺขรณิยา ตีเร มหตา ภิกฺขุสงฺเฆน อเนเกหิ จ เทวนาคสหสฺเสหิ ปริวุตํ อตฺตโน วณฺเณน จ ยสสา จ วิโรจมานํ ทิสฺวา โสมนสฺสชาเตน อภิตฺถวนฺเตน วุตฺตาฯ ตตฺถ จนฺโท ยถา วิคตวลาหเก นเภติ ยถา สรทสมเย อปคตวลาหเก วลาหกสทิเสน อญฺเญน จ มหิกาทินา อุปกฺกิเลเสน วิมุตฺเต อากาเส ปุณฺณจนฺโท วิโรจติ, วีตมโลว ภาณุมาติ เตเนว วลาหกาทิอุปกฺกิเลสวิคเมน วิคตมโล ภาณุมา สูริโย ยถา วิโรจติฯ เอวมฺปิ, องฺคีรส, ตฺวนฺติ เอวํ องฺเคหิ นิจฺฉรณชุตีหิ ชุติมนฺต ตฺวมฺปิ มหามุนิ ภควา, อติโรจสิ อตฺตโน ยสสา สเทวกํ โลกํ อติกฺกมิตฺวา วิโรจสีติฯ

กาเวยฺยมตฺตาติอาทิกา ทส คาถา อรหตฺตํ ปตฺวา อตฺตโน ปฏิปตฺติํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา สตฺถุ อตฺตโน จ คุเณ วิภาเวนฺเตน วุตฺตาฯ ตตฺถ กาเวยฺยมตฺตาติ กาเวยฺเยน กพฺพกรเณน มตฺตา มานิตา สมฺภาวิตา คุโณทยํ อาปนฺนาฯ อทฺทสามาติ อทฺทสิมฺหาฯ

อทฺธา โน อุทปชฺชถาติ รตนตฺตยํ อทฺธา อมฺหากํ อุปการตฺถาย อุปฺปชฺชิฯ

วจนนฺติ สจฺจปฏิสํยุตฺตํ ธมฺมกถํฯ ขนฺเธ อายตนานิ จ ธาตุโย จาติ ปญฺจกฺขนฺเธ ทฺวาทสายตนานิ, อฏฺฐารส ธาตุโย จฯ อิมสฺมิํ ฐาเน ขนฺธาทิกถา วตฺตพฺพาฯ สา วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 2.421 อาทโย) วิตฺถาริตา เอวาติ ตตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพาฯ วิทิตฺวานาติ รูปาทิวิภาคาทิโต อนิจฺจตาทิโต จ ปุพฺพภาคญาเณน ชานิตฺวาฯ

เย เต สาสนการกาติ เย เต สตฺตา ตถาคตานํ สาสนการกา, เตสํ พหูนํ อตฺถาย วต อุปฺปชฺชนฺติ ตถาคตาฯ

เย นิยามคตทฺทสาติ นิยาโม เอว นิยามคตํ, เย ภิกฺขู ภิกฺขุนิโย จ สมฺมตฺตนิยามํ อทฺทสํสุ อธิคจฺฉิํสุฯ เตสํ อตฺถาย วต โพธิํ สมฺมาสมฺโพธิํ อชฺฌคมา, มุนิ ภควาติ โยชนาฯ

สุเทสิตาติ เวเนยฺยชฺฌาสยานุรูปํ สงฺเขปโต วิตฺถารโต จ สุฏฺฐุ เทสิตาฯ จกฺขุมตาติ ปญฺจหิ จกฺขูหิ จกฺขุมตาฯ อตฺตหิตกาเมหิ อรณียานิ กรณียานิ อริยภาวกรานิ, อริยสฺส วา ภควโต สจฺจานีติ อริยสจฺจานิฯ ทุกฺขนฺติอาทิ เตสํ อริยสจฺจานํ สรูปทสฺสนํ ฯ อิมสฺมิํ ฐาเน อริยสจฺจกถา วตฺตพฺพา, สา สพฺพาการโต วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 2.529 อาทโย) วิตฺถาริตาติ ตตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพาฯ เอวเมเต ตถาติ เอเต ทุกฺขาทโย อริยสจฺจธมฺมา เอวํ ทุกฺขาทิปฺปกาเรน ตถา อวิตถา อนญฺญถาฯ วุตฺตา ทิฏฺฐา เม เต ยถา ตถาติ ยถา สตฺถารา วุตฺตา, ตถา มยา ทิฏฺฐา, อริยมคฺคญาเณน ปฏิวิทฺธตฺตา เอวํ เตสํฯ สทตฺโถ เม อนุปฺปตฺโต อรหตฺตํ มยา สจฺฉิกตํฯ ตโต จ กตํ พุทฺธสฺส ภควโต สาสนํ โอวาทานุสิฏฺฐิยํ อนุปติฏฺโฐฯ

สฺวาคตํ วต เม อาสีติ สุอาคมนํ วต เม อโหสิฯ มม พุทฺธสฺส สนฺติเกติ มม สมฺพุทฺธสฺส ภควโต สนฺติเก สมีเปฯ

อภิญฺญาปารมิปฺปตฺโตติ ฉนฺนมฺปิ อภิญฺญานํ ปารมิํ, อุกฺกํสํ อธิคโตฯ อิมินา หิ ปเทน วุตฺตเมวตฺถํ วิวริตุํ ‘‘โสตธาตุ วิโสธิตา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

ปุจฺฉามิ สตฺถารนฺติอาทิกา ทฺวาทส คาถา อตฺตโน อุปชฺฌายสฺส ปรินิพฺพุตภาวํ ปุจฺฉนฺเตน วุตฺตาฯ อายสฺมโต นิคฺโรธกปฺปตฺเถรสฺส หิ ปรินิพฺพานกาเล อายสฺมา วงฺคีโส อสมฺมุขา อโหสิฯ ทิฏฺฐปุพฺพญฺจ เตน ตสฺส หตฺถกุกฺกุจฺจาทิ, ปุพฺพวาสนาวเสน หิ ตาทิสญฺจ อายสฺมโต ปิลินฺทวจฺฉสฺส วสลวาเทน สมุทาจาโร วิย ขีณาสวานมฺปิ โหติเยวฯ เตน ‘‘ปรินิพฺพุโต นุ โข เม อุปชฺฌาโย, อุทาหุ โน’’ติ อุปฺปนฺนปริวิตกฺโก สตฺถารํ ปุจฺฉิฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อุปชฺฌายสฺส ปรินิพฺพุตภาวํ ปุจฺฉนฺเตน วุตฺตา’’ติฯ

ตตฺถ สตฺถารนฺติ ทิฏฺฐธมฺมิกาทีหิ เวเนยฺยานํ อนุสาสกํฯ อโนมปญฺญนฺติ โอมํ วุจฺจติ ปริตฺตํ ลามกํฯ น โอมปญฺญํ อโนมปญฺญํ, มหาปญฺญนฺติ อตฺโถฯ ทิฏฺเฐว ธมฺเมติ ปจฺจกฺขเมว, อิมสฺมิํเยว อตฺตภาเวติ อตฺโถฯ วิจิกิจฺฉานนฺติ สํสยานํ เอวรูปานํ วา ปริวิตกฺกานํ เฉตฺตาฯ อคฺคาฬเวติ อคฺคาฬวเจติยสงฺขาเต วิหาเรฯ ญาโตติ ปากโฏฯ ยสสฺสีติ ลาภสกฺการสมฺปนฺโนฯ อภินิพฺพุตตฺโตติ อุปสนฺตสภาโว อปริฑยฺหมานจิตฺโตฯ

ตยา กตนฺติ ตาทิเส ฉายาสมฺปนฺเน นิคฺโรธรุกฺขมูเล นิสินฺนตฺตา ‘‘นิคฺโรธกปฺโป’’ติ ตยา กตํ นามํฯ อิติ โส ยถา อตฺตนา อุปลกฺขิตํ ตถา วทติฯ ภควา ปน น นิสินฺนตฺตา เอว ตํ ตถา อาลปติ, อปิ จ โข ตตฺถ อรหตฺตํ ปตฺตตฺตาปิฯ พฺราหฺมณสฺสาติ ชาติํ สนฺธาย วทติฯ โส กิร พฺราหฺมณมหาสาลกุลา ปพฺพชิโตฯ นมสฺสํ อจรินฺติ นมสฺสมาโน วิหาสิํฯ มุตฺยเปโขติ นิพฺพาเน ปติฏฺฐิโตฯ

ทฬฺหธมฺมทสฺสีติ ภควนฺตํ อาลปติฯ ทฬฺหธมฺมญฺหิ นิพฺพานํ อภิชฺชนฏฺเฐน, ตญฺจ ภควา ปสฺสิ ทสฺเสสิ จฯ

สกฺกาติปิ ภควนฺตเมว กุลนาเมน อาลปติฯ มยมฺปิ สพฺเพติ, นิรวเสสปริสํ สงฺคณฺหิตฺวา อตฺตานํ ทสฺเสนฺโต วทติฯ สมนฺตจกฺขูติปิ ภควนฺตเมว สพฺพญฺญุตญฺญาเณน อาลปติฯ สมวฏฺฐิตาติ สมฺมา อวฏฺฐิตา, อาโภคํ กตฺวา ฐิตาฯ โนติ อมฺหากํฯ สวนายาติ อิมสฺส ปญฺหสฺส เวยฺยากรณํ สวนตฺถายฯ โสตาติ โสตธาตุยาฯ ตุวํ โน สตฺถา ตฺวมนุตฺตโรสีติ ถุติวจนวเสน วทติฯ

ฉินฺท โน วิจิกิจฺฉนฺติ วิจิกิจฺฉาปฏิรูปกํ ตํ ปริวิตกฺกํ สนฺธายาหฯ อกุสลวิจิกิจฺฉาย ปน เถโร นิพฺพิจิกิจฺโฉวฯ พฺรูหิ เมตนฺติ พฺรูหิ เม เอตํฯ ยํ มยา ยาจิโตสิ ‘‘ตํ สาวกํ, สกฺก, มยมฺปิ สพฺเพ อญฺญาตุมิจฺฉามา’’ติ ยาจิโตว, ตํ พฺราหฺมณํ ปรินิพฺพุตํ เวทย ภูริปญฺญฯ มชฺเฌว โน ภาสา’’ติ ปรินิพฺพุตํ ชานิตฺวา มหาปญฺญ ภควา มชฺเฌว อมฺหากํ สพฺเพสํ ภาส, ยถา สพฺเพ มยํ ชาเนยฺยามฯ สกฺโกว เทวาน สหสฺสเนตฺโตติ , อิทํ ปน ถุติวจนเมวฯ

อปิเจตฺถ อยมธิปฺปาโย – ยถา สกฺโก สหสฺสเนตฺโต เทวานํ มชฺเฌ เตหิ สกฺกจฺจํ สมฺปฏิจฺฉิตวจนํ ภาสติ, เอวํ อมฺหากํ มชฺเฌ อมฺเหหิ สมฺปฏิจฺฉิตวจนํ ภาสาติฯ

เย เกจีติ อิมมฺปิ คาถํ ภควนฺตํ ถุนนฺโต วตฺตุกามตํ ชเนตุํ ภณติฯ ตสฺสตฺโถ – เย เกจิ อภิชฺฌาทโย คนฺถา, เตสํ อปฺปหาเน สติ โมหวิจิกิจฺฉานํ ปหานาภาวโต โมหมคฺคาติ จ, อญฺญาณปกฺขาติ จ, วิจิกิจฺฉฐานาติ จ วุจฺจนฺติฯ สพฺเพ เต ตถาคตํ ปตฺวา ตถาคตสฺส เทสนาพเลน วิทฺธํสิตา ภวนฺติ, นสฺสนฺติฯ กิํการณนฺติ? จกฺขุญฺหิ เอตํ ปรมํ นรานํ, ยสฺมา ตถาคโต สพฺพคนฺถวิธมเนน ปญฺญาจกฺขุชนนโต นรานํ ปรมํ จกฺขุนฺติ วุตฺตํ โหติฯ

โน เจ หิ ชาตูติ อิมมฺปิ คาถํ ถุนนฺโต เอว วตฺตุกามตํ ชเนนฺโต ภณติฯ ตตฺถ ชาตูติ เอกํสวจนํฯ ปุริโสติ ภควนฺตํ สนฺธายาหฯ โชติมนฺโตติ ปญฺญาโชติสมฺปนฺนา สาริปุตฺตาทโยฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยทิ ภควา ปุรตฺถิมาทิเภโท วาโต วิย อพฺภฆนํ เทสนาเวเคน กิเลเส วิหเนยฺย, ตโต ยถา อพฺภฆนนิวุโต โลโก ตโมว โหติ เอกนฺธกาโร, เอวํ สพฺโพปิ โลโก อญฺญาณนิวุโต ตโมว สิยาฯ เย จาปิ อิเม อิทานิ โชติมนฺโต ขายนฺติ สาริปุตฺตาทโย, เตปิ น ภาเสยฺยุํ, น ทีเปยฺยุนฺติฯ

ธีรา จาติ อิมมฺปิ คาถํ ปุริมนเยเนวาหฯ ตสฺสตฺโถ – ธีรา จ ปณฺฑิตปุริสา, ปชฺโชตกรา ภวนฺติ ปญฺญาปชฺโชตํ อุปฺปาเทนฺติฯ ตํ ตสฺมา อหํ ตํ วีร ปธานวีริยสมนฺนาคต ภควา, ตเถว มญฺเญ ธีโร ปชฺโชตกโรตฺเวว มญฺญามิฯ มยมฺปิ วิปสฺสินํ สพฺพธมฺเม ยถาภูตํ ปสฺสนฺตํ ภควนฺตํ ชานนฺตา เอว อุปาคมิมฺหาฯ ตสฺมา ‘‘ปริสาสุ โน อาวิกโรหิ กปฺปํ ปรินิพฺพุโตว ยถา นิคฺโรธกปฺปํ อาวิกโรหิ ปกาเสหี’’ติฯ

ขิปฺปนฺติ อิมมฺปิ คาถํ ปุริมนเยเนว อาหฯ ตสฺสตฺโถ – ภควา ขิปฺปํ คิรํ เอรย วคฺคุ วคฺคุํ อจิรายมาโน วาจํ ภาส วคฺคุ มโนหรํฯ

หํโสว ยถา สุวณฺณหํโส โคจรํ ปริคฺคณฺหนฺโต ชาตสฺสรวนสณฺฑํ ทิสฺวา คีวํ ปคฺคยฺห ปกฺเข อุทฺธุนิตฺวา หฏฺฐตุฏฺโฐ สณิกํ อตรมาโน วคฺคุํ นิกูชติ คิรํ นิจฺฉาเรติ, เอวเมวํ ตฺวํ สณิกํ นิกูช อิมินา มหาปุริสลกฺขณญฺญตเรน พินฺทุสฺสเรน สุฏฺฐุ วิกปฺปิเตน อภิสงฺขเตน, เอเต มยํ สพฺเพ อุชุคตา อวิกฺขิตฺตมานสา หุตฺวา ตว นิกูชํ สุโณมาติฯ

ปหีนชาติมรณนฺติ , อิทมฺปิ ปุริมนเยเนว อาหฯ ตตฺถ น สิสฺสตีติ อเสโส, ตํ อเสสํ, โสตาปนฺนาทโย วิย กิญฺจิ อเสเสตฺวา ปหีนชาติมรณนฺติ วุตฺตํ โหติฯ นิคฺคยฺหาติ นิพนฺธิตฺวา, โธนนฺติ ธุตสพฺพปาปํฯ วเทสฺสามีติ กถาเปสฺสามิ ธมฺมํฯ น กามกาโร โหหิ ปุถุชฺชนานนฺติ ปุถุชฺชนเสกฺขาทีนํ ติวิธานํ ชนานํ กามกาโร นตฺถิ, เต ยํ อิจฺฉนฺติ ญาตุํ วา วตฺตุํ วา, ตํ น สกฺโกนฺติฯ สงฺเขยฺยกาโร จ ตถาคตานนฺติ ตถาคตานํ ปน วีมํสกาโร ปญฺญาปุพฺพงฺคมกิริยา, เต ยํ อิจฺฉนฺติ ญาตุํ วา วตฺตุํ วา, ตํ สกฺโกนฺติเยวาติ อธิปฺปาโยฯ

อิทานิ ตํ สงฺเขยฺยการํ ปกาเสนฺโต ‘‘สมฺปนฺนเวยฺยากรณ’’นฺติ คาถมาหฯ ตสฺสตฺโถ – ตถา หิ ตว ภควา อิทํ สมุชฺชุปญฺญสฺส สพฺพตฺถ อปฺปฏิหตภาเวน อุชุคตปญฺญสฺส สมฺมเทว วุตฺตํ ปวตฺติตํ สมฺปนฺนเวยฺยากรณํ ‘‘สนฺตติมหามตฺโต สตฺตตาลมตฺตํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา ปรินิพฺพายิสฺสติ, สุปฺปพุทฺโธ สกฺโก สตฺตเม ทิวเส ปถวิํ ปวิสิสฺสตี’’ติ เอวมาทิํ สมุคฺคหิตํ สมฺมเทว อุคฺคหิตํ อวิปรีตํ ทิฏฺฐํ, ปุน สุฏฺฐุตรํ อญฺชลิํ ปณาเมตฺวา อาหฯ อยมญฺชลิ ปจฺฉิโม สุปฺปณามิโตติ อยํ อปโรปิ อญฺชลิ สุฏฺฐุตรํ ปณามิโตฯ มา โมหยี ชานนฺติ มา โน อวจเนน โมหยิ, ชานนฺโต ตสฺส คติํฯ อโนมปญฺญาติ ภควนฺตํ อาลปติฯ

ปโรปรนฺติ อิมํ ปน คาถํ อปเรนปิ ปริยาเยน อโมหนเมว ยาจนฺโต อาหฯ ตตฺถ ปโรปรนฺติ โลกุตฺตรโลกิยวเสน สุนฺทราสุนฺทรํ ทูเร สนฺติเก วาฯ อริยธมฺมนฺติ จตุสจฺจธมฺมํฯ วิทิตฺวาติ ปฏิวิชฺฌิตฺวาฯ ชานนฺติ สพฺพํ เญยฺยธมฺมํ ชานนฺโตฯ วาจาภิกงฺขามีติ ยถา ฆมฺมนิ ฆมฺมกาเล อุณฺหาภิตตฺโต ปุริโส กิลนฺโต ตสิโต วาริํ, เอวํ เต วาจํ อภิกงฺขามิฯ สุตํ ปวสฺสาติ สุตสงฺขาตํ สทฺทายตนํ ปวสฺส ปคฺฆร มุญฺจ ปวตฺตฯ ‘‘สุตสฺส วสฺสา’’ติปิ ปาฬิฯ วุตฺตปการสฺส สทฺทายตนสฺส วุฏฺฐิํ วสฺสาติ อตฺโถฯ

อิทานิ ยาทิสํ วาจํ อภิกงฺขติ, ตํ ปกาเสนฺโต ‘‘ยทตฺถิก’’นฺติ คาถมาหฯ ตตฺถ กปฺปายโนติ กปฺปเมว ปูชาวเสน วทติฯ ยถา วิมุตฺโตติ ‘‘กิํ อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ยถา อเสกฺโข, อุทาหุ สอุปาทิเสสาย ยถา เสกฺโข’’ติ วา ปุจฺฉติฯ เสสเมตฺถ ปากฏเมวฯ

เอวํ ทฺวาทสหิ คาถาหิ ยาจิโต ภควา ตํ วิยากโรนฺโต ‘‘อจฺเฉจฺฉี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อจฺเฉจฺฉิ ตณฺหํ อิธ นามรูเป (อิติ ภควา) กณฺหสฺส โสตํ ทีฆรตฺตานุสยิตนฺติ อิมสฺมิํ นามรูเป กามตณฺหาทิเภทา ตณฺหา ทีฆรตฺตํ อปฺปหีนฏฺเฐน อนุสยิตา กณฺหนามกสฺส มารสฺส โสตนฺติปิ วุจฺจติฯ ตํ กณฺหสฺส โสตมุตํ ทีฆรตฺตานุสยิตํ อิธ นามรูเป ตณฺหํ กปฺปายโน ฉินฺทิฯ อิติ ภควาติ อิทํ ปน สงฺคีติการานํ วจนํฯ อตาริ ชาติํ มรณํ อเสสนฺติ โส ตํ ตณฺหํ เฉตฺวา อเสสํ ชาติมรณํ อตริ อนุปาทิเสสาย ปรินิพฺพายีติ ทสฺเสติ, อิจฺจพฺรวิ ภควา ปญฺจเสฏฺโฐติ อายสฺมตา วงฺคีเสน ปุฏฺโฐ ภควา เอวํ อโวจ ปญฺจหิ สทฺธาทีหิ อินฺทฺริเยหิ อนญฺญสาธารเณหิ จกฺขูหิ วา เสฏฺโฐฯ อถ วา ปญฺจเสฏฺโฐติ ปญฺจหิ สีลาทีหิ ธมฺมกฺขนฺเธหิ, ปญฺจหิ วา เหตุสมฺปทาทีหิ เสฏฺโฐ อุตฺตโม ปวโรติ สงฺคีติการานเมวิทมฺปิ วจนํฯ

เอวํ วุตฺเต ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทมานโส อายสฺมา วงฺคีโส ‘‘เอส สุตฺวา’’ติอาทิกา คาถาโย อาหฯ ตตฺถ ปฐมคาถายํ น มํ วญฺเจสีติ ยสฺมา ปรินิพฺพุโต, ตสฺมา ตสฺส ปรินิพฺพุตภาวํ อิจฺฉนฺตํ มํ น วญฺเจสิ, น วิสํวาเทสีติ อตฺโถฯ เสสํ ปากฏเมวฯ

ทุติยคาถายํ ยสฺมา มุตฺยเปโข วิหาสิ, ตสฺมา ตํ สนฺธายาห ‘‘ยถา วาที ตถา การี, อหุ พุทฺธสฺส สาวโก’’ติฯ มจฺจุโน ชาลํ ตต’’นฺติ เตภูมกวฏฺเฏ วิตฺถตํ มารสฺส ตณฺหาชาลํฯ มายาวิโนติ พหุมายสฺสฯ ‘‘ตถา มายาวิโน’’ติปิ เกจิ ปฐนฺติ, เตสํ โย อเนกาหิ มายาหิ อเนกกฺขตฺตุํ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิฯ ตสฺส ตถา มายาวิโนติ อธิปฺปาโยฯ

ตติยคาถาย อาทินฺติ มูลการณํฯ อุปาทานสฺสาติ วฏฺฏสฺสฯ วฏฺฏํ ทฬฺเหหิ กมฺมกิเลเสหิ อุปาทาตพฺพฏฺเฐน ‘‘อุปาทาน’’นฺติ วุตฺตํฯ

ตสฺส อุปาทานสฺส อาทิํ อวิชฺชาตณฺหาทิเภทํ การณํ ญาณจกฺขุนา อทฺทสฯ กปฺโป กปฺปิโยติ เอวํ วตฺตุํ วฏฺฏติ ภควาติ อธิปฺปาเยน วทติฯ อจฺจคา วตาติ อติกฺกนฺโต วตฯ มจฺจุเธยฺยนฺติ มจฺจุ เอตฺถ ธิยฺยตีติ มจฺจุเธยฺยํ, เตภูมกวฏฺฏํ สุทุตฺตรํ อจฺจคา วตาติ เวทชาโต วทติฯ

อิทานิ สตฺถริ อตฺตโน อุปชฺฌาเย จ ปสนฺนมานโส ปสนฺนาการํ วิภาเวนฺโต ‘‘ตํ เทวเทว’’นฺติ โอสานคาถมาหฯ ตตฺถ ตํ เทวเทวํ วนฺทามีติ สมฺมุติเทโว, อุปปตฺติเทโว, วิสุทฺธิเทโวติ เตสํ สพฺเพสมฺปิ เทวานํ อุตฺตมเทวตาย เทวเทวํ ทฺวิปทุตฺตม ภควา ตํ วนฺทามิฯ น เกวลํ ตํเยว, อถ โข ตว สจฺจาภิสมฺโพธิยา อนุธมฺมชาตตฺตา อนุชาตํ, มารวิชเยน มหาวีริยตาย มหาวีรํ, อาคุอกรณาทิอตฺเถน นาคํ ตว อุเร วายามชนิตชาติตาย โอรสํ ปุตฺตํ นิคฺโรธกปฺปญฺจ วนฺทามิฯ

เอวเมเต สุภูติอาทโย วงฺคีสปริโยสานา ทฺวิสตํ จตุสฏฺฐิ จ มหาเถรา อิธ ปาฬิยํ อารูฬฺหา, เต สพฺเพ ยถา สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สาวกภาเวน เอกวิธาฯ ตถา อเสกฺขภาเวน, อุกฺขิตฺตปลิฆตาย สํกิณฺณปริกฺขตาย, อพฺพุฬฺเหสิกตาย, นิรคฺคฬตาย, ปนฺนทฺธชตาย, ปนฺนภารตาย, วิสํยุตฺตตาย, ทสสุ อริยวาเสสุ วุฏฺฐวาสตาย จฯ ตถา หิ เต ปญฺจงฺควิปฺปหีนา, ฉฬงฺคสมนฺนาคตา, เอการกฺขา, จตุราปสฺเสนา, ปนุณฺณปจฺเจกสจฺจา, สมวยสฏฺเฐสนา, อนาวิลสงฺกปฺปา, ปสฺสทฺธกายสงฺขารา, สุวิมุตฺตจิตฺตา, สุวิมุตฺตปญฺญา จ (อ. นิ. 10.19)ฯ อิติ เอวมาทินา นเยน เอกวิธาฯ

เอหิภิกฺขุภาเวน อุปสมฺปนฺนา, น เอหิภิกฺขุภาเวน อุปสมฺปนฺนาติ ทุวิธาฯ

ตตฺถ อญฺญาสิ โกณฺฑญฺญปฺปมุขา ปญฺจวคฺคิยตฺเถรา, ยสตฺเถโร, ตสฺส สหายภูตา วิมโล สุพาหุ ปุณฺณชิ ควมฺปตีติ จตฺตาโร, อปเรปิ ตสฺส สหายภูตา ปญฺจปญฺญาส, ติํส ภทฺทวคฺคิยา, อุรุเวลกสฺสปปฺปมุขา สหสฺสปุราณชฏิลา, ทฺเว อคฺคสาวกา, เตสํ ปริวารภูตา อฑฺฒเตรสสตา ปริพฺพาชกา, โจโร องฺคุลิมาลตฺเถโรติ สพฺเพ สหสฺสํ ปญฺญาสาธิกานิ ตีณิ สตานิ จ โหนฺติฯ เตเนตํ วุจฺจติ –

‘‘สตตฺตยํ สหสฺสญฺจ, ปญฺญาสญฺจ ปุนาปเร;

เอเต เถรา มหาปญฺญา, สพฺเพว เอหิภิกฺขุกา’’ติฯ

น เกวลญฺจ เอเต เอว, อถ โข อญฺเญปิ พหู สนฺติฯ เสยฺยถิทํ – เสโล พฺราหฺมโณ, ตสฺส อนฺเตวาสิกภูตา ติสตพฺราหฺมณา, มหากปฺปิโน, ตสฺส ปริวารภูตํ ปุริสสหสฺสํ, สุทฺโธทนมหาราเชน เปสิตา กปิลวตฺถุวาสิโน ทสสหสฺสปุริสา, มหาพาวริยพฺราหฺมณสฺส อนฺเตวาสิกภูตา อชิตาทโย โสฬส สหสฺสปริมาณาติฯ เอวํ วุตฺตโต อญฺเญ น เอหิภิกฺขุภาเวน อุปสมฺปทา, เต ปน สรณคมนูปสมฺปทา, โอวาทปฏิคฺคหณูปสมฺปทา, ปญฺหาพฺยากรณูปสมฺปทา, ญตฺติจตุตฺถกมฺมูปสมฺปทาติ อิเมหิ จตูหิ อากาเรหิ ลทฺธูปสมฺปทาฯ อาทิโต หิ เอหิภิกฺขุภาวูปคตา เถรา, เตสํ ภควา ปพฺพชฺชํ วิย ตีหิ สรณคมเนเหว อุปสมฺปทมฺปิ อนุญฺญาสิ, อยํ สรณคมนูปสมฺปทาฯ ยา ปน –

‘‘ตสฺมาติห เต, กสฺสป, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ – ‘ติพฺพํ เม หิโรตฺตปฺปํ, ปจฺจุปฏฺฐิตํ ภวิสฺสติ เถเรสุ นเวสุ มชฺฌิเมสู’ติ, เอวํ หิ เต, กสฺสป, สิกฺขิตพฺพํฯ ตสฺมาติห เต, กสฺสป, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ – ‘ยํกิญฺจิ ธมฺมํ สุณิสฺสามิ กุสลูปสํหิตํ, สพฺพํ ตํ อฏฺฐิํ กตฺวา มนสิ กริตฺวา สพฺพเจตสา สมนฺนาหริตฺวา โอหิตโสโต ธมฺมํ สุณิสฺสามี’ติ, เอวญฺหิ เต, กสฺสป, สิกฺขิตพฺพํฯ ตสฺมาติห เต, กสฺสป, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ – ‘สาตสหคตา จ เม กายคตา สติ น วิชหิสฺสตี’ติ, เอวญฺหิ เต, กสฺสป, สิกฺขิตพฺพ’’นฺติ (สํ. นิ. 2.154)ฯ

อิมสฺส โอวาทสฺส ปฏิคฺคหเณน มหากสฺสปตฺเถรสฺส อนุญฺญาตอุปสมฺปทา, อยํ โอวาทปฏิคฺคหณูปสมฺปทา นามฯ

ยา ปุพฺพาราเม จงฺกมนฺเตน ภควตา ‘‘อุทฺธุมาตกสญฺญาติ วา โสปาก ‘รูปสญฺญา’ติ วา อิเม ธมฺมา นานตฺถา นานาพฺยญฺชนา, อุทาหุ เอกตฺถา พฺยญฺชนเมว นาน’’นฺติอาทินา อสุภนิสฺสิเตสุ ปญฺเหสุ ปุจฺฉิเตสุ ภควนฺตํ อุปสงฺกมนฺเตน สตฺตวสฺสิเกน โสปากสามเณเรน ‘‘อุทฺธุมาตกสญฺญาติ วา ภควา ‘รูปสญฺญา’ติ วา อิเม ธมฺมา เอกตฺถา, พฺยญฺชนเมว นาน’’นฺติอาทินา วิสฺสชฺชิเตสุ ‘‘อิมินา สพฺพญฺญุตญฺญาเณน สทฺธิํ สํสนฺทิตฺวา อิเม ปญฺหา พฺยากตา’’ติ อารทฺธจิตฺเตน ภควตา อนุญฺญาตอุปสมฺปทาฯ อยํ ปญฺหาพฺยากรณูปสมฺปทา นามฯ ญตฺติจตุตฺถกมฺมูปสมฺปทา ปากฏาวฯ

ยถา เอหิภิกฺขุภาเวน อุปสมฺปทา, น เอหิภิกฺขุภาเวน อุปสมฺปทาติ ทุวิธา, เอวํ สมฺมุขาปรมฺมุขาเภทโตปิ ทุวิธาฯ เย หิ สตฺถุ ธรมานกาเล อริยาย ชาติยา ชาตา, เต อญฺญาสิโกณฺฑญฺญาทโย สมฺมุขสาวกา นามฯ เย ปน ภควโต ปรินิพฺพานโต ปจฺฉา อธิคตวิเสสา, เต สติปิ สตฺถุ ธมฺมสรีรสฺส ปจฺจกฺขภาเว สตฺถุ สรีรสฺส อปจฺจกฺขภาวโต ปรมฺมุขสาวกา นามฯ

ตถา อุภโตภาควิมุตฺตปญฺญาวิมุตฺตตาวเสน, อิธ ปาฬิยํ อาคตา ปน อุภโตภาควิมุตฺตา เอวาติ เวทิตพฺพาฯ วุตฺตญฺเหตํ อปทาเน (อป. เถร 2.55.142) –

‘‘วิโมกฺขาปิ จ อฏฺฐิเม, ฉฬภิญฺญา สจฺฉิกตา’’ติฯ

ตถา สาปทานานปทานเภทโต, เยสญฺหิ ปุริเมสุ สมฺมาสมฺพุทฺเธสุ ปจฺเจกพุทฺธพุทฺธสาวเกสุปิ ปุญฺญกิริยาวเสน ปวตฺติตํ สาวกปารมิตาสงฺขาตํ อตฺถิ อปทานํ, เต สาปทานา, เสยฺยถาปิ อปทานปาฬิยํ อาคตา เถราฯ เยสํ ปน ตํ นตฺถิ, เต อนปทานาฯ

กิํ ปน สพฺเพน สพฺพํ ปุพฺพเหตุสมฺปตฺติยา วินา สจฺจาภิสมฺโพโธ สมฺภวตีติ? น สมฺภวติฯ น หิ อุปนิสฺสยสมฺปตฺติรหิตสฺส อริยมคฺคาธิคโม อตฺถิ, ตสฺส สุทุกฺกรทุรภิสมฺภวสภาวโตฯ ยถาห ‘‘ตํ กิํ มญฺญถ, ภิกฺขเว, กตมํ นุ โข ทุกฺกรตรํ วา ทุรภิสมฺภวตรํ วา’’ติอาทิ (สํ. นิ. 5.1115)ฯ ยทิ เอวํ กสฺมา วุตฺตํ – ‘‘เยสํ ปน ตํ นตฺถิ, เต อนปทานา’’ติ? นยิทเมวํ ทฏฺฐพฺพํ ‘‘เย สพฺเพน สพฺพํ อุปนิสฺสยสมฺปตฺติรหิตา, เต อนปทานา’’ติ ตาทิสานํ อิธ อนธิปฺเปตตฺตาฯ

เยสํ ปน อติอุกฺกํสคตํ อปทานํ นตฺถิ, เต อิธ ‘‘อนปทานา’’ติ วุตฺตา, น สพฺเพน สพฺพํ อุปนิสฺสยรหิตาเยว ฯ ตถา หิ อิเม สตฺตา พุทฺธุปฺปาเทสุ อจฺฉริยาจินฺเตยฺยคุณวิภูติวิตฺถตํ พุทฺธานํ อานุภาวํ ปสฺสนฺตา จตุปฺปมาณิกสฺส โลกสฺส สพฺพถาปิ ปสาทาวหตฺตา สตฺถริ สทฺธํ ปฏิลภนฺติฯ ตถา สทฺธมฺมสฺสวเนน, สาวกานํ สมฺมาปฏิปตฺติทสฺสเนน, กทาจิ มหาโพธิสตฺตานํ สมฺมาสมฺโพธิยา จิตฺตาภินีหารทสฺสเนน, เตสํ สนฺติเก โอวาทานุสาสนปฏิลาเภน จ สทฺธมฺเม สทฺธํ ปฏิลภนฺติ, เต ตตฺถ ปฏิลทฺธสทฺธา ยทิปิ สํสาเร นิพฺพาเน จ อาทีนวานิสํเส ปสฺสนฺติ, มหารชกฺขตาย ปน โยคกฺเขมํ อนภิสมฺภุนนฺตา อนฺตรนฺตรา วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลพีชํ อตฺตโน สนฺตาเน โรเปนฺติเยว สปฺปุริสูปนิสฺสยสฺส พหูการภาวโตฯ เตนาห (พุ. วํ. 2.72-74) –

‘‘ยทิมสฺส โลกนาถสฺส, วิรชฺฌิสฺสาม สาสนํ;

อนาคตมฺหิ อทฺธาเน, เหสฺสาม สมฺมุขา อิมํฯ

‘‘ยถา มนุสฺสา นทิํ ตรนฺตา, ปฏิติตฺถํ วิรชฺฌิย;

เหฏฺฐาติตฺเถ คเหตฺวาน, อุตฺตรนฺติ มหานทิํฯ

‘‘เอวเมว มยํ สพฺเพ, ยทิ มุญฺจามิมํ ชินํ;

อนาคตมฺหิ อทฺธาเน, เหสฺสาม สมฺมุขา อิม’’นฺติฯ

เอวํ วิวฏฺฏํ อุทฺทิสฺส อุปฺปาทิตกุสลจิตฺตํ สตสหสฺสาธิกจตุอสงฺเขฺยยฺยกาลนฺตเร วิโมกฺขาธิคมสฺส อุปนิสฺสโย น โหตีติ น สกฺกา วตฺตุํฯ ปเคว ปตฺถนาวเสน อธิการํ กตฺวา ปวตฺติตํฯ เอวํ ทุวิธาเปเตฯ

อคฺคสาวกา, มหาสาวกา, ปกติสาวกาติ ติวิธาฯ

เตสุ อายสฺมา อญฺญาสิโกณฺฑญฺโญ, วปฺโป, ภทฺทิโย, มหานาโม, อสฺสชิ, นาลโก, ยโส, วิมโล, สุพาหุ, ปุณฺณชิ, ควมฺปติ, อุรุเวลกสฺสโป, นทีกสฺสโป, คยากสฺสโป, สาริปุตฺโต, มหาโมคฺคลฺลาโน, มหากสฺสโป, มหากจฺจายโน, มหาโกฏฺฐิโก, มหากปฺปิโน, มหาจุนฺโท, อนุรุทฺโธ, กงฺขาเรวโต, อานนฺโท, นนฺทโก, ภคุ, นนฺโท, กิมิโล, ภทฺทิโย, ราหุโล, สีวลิ, อุปาลิ , ทพฺโพ, อุปเสโน, ขทิรวนิยเรวโต, ปุณฺโณ มนฺตาณิปุตฺโต, ปุณฺโณ สุนาปรนฺตโก, โสโณ กุฏิกณฺโณ, โสโณ โกฬิวีโส, ราโธ, สุภูติ, องฺคุลิมาโล, วกฺกลิ, กาฬุทายี, มหาอุทายี, ปิลินฺทวจฺโฉ, โสภิโต, กุมารกสฺสโป, รฏฺฐปาโล , วงฺคีโส, สภิโย, เสโล, อุปวาโน, เมฆิโย, สาคโต, นาคิโต, ลกุณฺฑกภทฺทิโย, ปิณฺโฑลภารทฺวาโช, มหาปนฺถโก, จูฬปนฺถโก, พากุโล, กุณฺฑธาโน, ทารุจีริโย, ยโสโช, อชิโต, ติสฺสเมตฺเตยฺโย, ปุณฺณโก, เมตฺตคู, โธตโก, อุปสิโว, นนฺโท, เหมโก, โตเทยฺโย, กปฺโป, ชตุกณฺณิ, ภทฺราวุโธ, อุทโย, โปสาโล, โมฆราชา, ปิงฺคิโยติ เอเต อสีติมหาสาวกา นามฯ

กสฺมา ปน เต เอว เถรา ‘‘มหาสาวกา’’ติ วุจฺจนฺตีติ? อภินีหารสฺส มหนฺตภาวโตฯ ตถา หิ ทฺเว อคฺคสาวกาปิ มหาสาวเกสุ อนฺโตคธาฯ เต หิ สาวกปารมีญาณสฺส มตฺถกปฺปตฺติยา สาวเกสุ อคฺคธมฺมาธิคเมน อคฺคฏฺฐาเน ฐิตาปิ อภินีหารมหนฺตตาสามญฺเญน ‘‘มหาสาวกา’’ติปิ วุจฺจนฺติฯ อิตเร ปน ปกติสาวเกหิ สาติสยมหาภินีหาราฯ ตถา หิ เต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล กตปณิธานาฯ ตโต เอว สาติสยํ อภิญฺญาสมาปตฺตีสุ วสิโน ปภินฺนปฏิสมฺภิทา จฯ กามํ สพฺเพปิ อรหนฺโต สีลวิสุทฺธิอาทิเก สมฺปาเทตฺวา จตูสุ สติปฏฺฐาเนสุ ปติฏฺฐิตจิตฺตา สตฺต โพชฺฌงฺเค ยถาภูตํ ภาเวตฺวา มคฺคปฏิปาฏิยา อนวเสสโต กิเลเส เขเปตฺวา อคฺคผเล ปติฏฺฐหนฺติ, ตถาปิ ยถา สทฺธาวิมุตฺตโต ทิฏฺฐิปฺปตฺตสฺส, ปญฺญาวิมุตฺตโต จ อุภโตภาควิมุตฺตสฺส ปุพฺพภาคภาวนาวิเสโส อทฺธา อิจฺฉิโต วิเสโส, เอวํ อภินีหารมหนฺตตาปุพฺพโยคมหนฺตตาหิ อตฺตสนฺตาเน สาติสยคุณวิเสสสฺส นิปฺผาทิตตฺตา สีลาทิคุเณหิ มหนฺตา สาวกาติ มหาสาวกาฯ

เตสุเยว ปน เย โพธิปกฺขิยธมฺเมสุ ปาโมกฺขภาเวน ธุรภูตานํ สมฺมาทิฏฺฐิสมฺมาสมาธีนํ สาติสยกิจฺจนฺตรภาวนิปฺผตฺติยา การณภูตาย ตชฺชาภินีหาราภินิหตาย สกฺกจฺจํ นิรนฺตรํ จิรกาลํ สมาหิตาย สมฺมาปฏิปตฺติยา ยถากฺกมํ ปญฺญาย สมาธิสฺมิญฺจ อุกฺกํสปารมิปฺปตฺติยา สวิเสสํ สพฺพคุเณหิ อคฺคภาเว ฐิตาฯ เต สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานา สติปิ มหาสาวกตฺเต สาวกปารมิยา มตฺถเก สพฺพสาวกานํ อคฺคภาเว ฐิตตฺตา อภินีหารมหนฺตภาวโต, ปุพฺพโยคมหนฺตภาวโต จ ‘‘อคฺคสาวกา’’อิจฺเจว วุจฺจนฺติฯ เย ปน อริยสาวกา อคฺคสาวกา วิย จ มหาสาวกา วิย จ น ปริมิตาว, อถ โข อเนกสตา อเนกสหสฺสา, เต ปกติสาวกาฯ อิธ ปาฬิยํ อารูฬฺหา ปน ปริมิตาว คาถาวเสน ปริคฺคหิตตฺตาฯ ตถาปิ มหาสาวเกสุปิ เกจิ อิธ ปาฬิยํ นารูฬฺหาฯ

เอวํ ติวิธาปิ เต อนิมิตฺตวิโมกฺขาทิเภทโต ติวิธา, วิโมกฺขสมธิคมวเสนปิ ติวิธาฯ ตโย หิ อิเม วิโมกฺขา สุญฺญโต วิโมกฺโข, อนิมิตฺโต วิโมกฺโข, อปฺปณิหิโต วิโมกฺโขติฯ เต จ วิโมกฺขา สุญฺญตาทีหิ อนิจฺจานุปสฺสนาทีหิ ตีหิ อนุปสฺสนาหิ อธิคนฺตพฺพาฯ อาทิโต หิ อนิจฺจาทีสุ เยน เกนจิ อากาเรน วิปสฺสนาภินิเวโส โหติฯ ยทา ปน วุฏฺฐานคามินิยา วิปสฺสนาย อนิจฺจาการโต สงฺขาเร สมฺมสนฺติยา มคฺควุฏฺฐานํ โหติ, ตทา วิปสฺสนา สติปิ ราคนิมิตฺตาทีนํ สมุคฺฆาฏเน สงฺขารนิมิตฺตํ ปน สา น วิสฺสชฺเชตีติ นิปฺปริยาเยน อนิมิตฺตนามํ อลภมานา อตฺตโน มคฺคสฺส อนิมิตฺตนามํ ทาตุํ น สกฺโกตีติฯ กิญฺจาปิ อภิธมฺเม อนิมิตฺตวิโมกฺโข น อุทฺธโฏ, สุตฺตนฺเต ปน ราคาทินิมิตฺตานํ สมุคฺฆาเฏน ลพฺภตีติฯ

‘‘อนิมิตฺตญฺจ ภาเวหิ, มานานุสยมุชฺชห;

ตโต มานาภิสมยา, อุปสนฺโต จริสฺสสี’’ติฯ (สํ. นิ. 1.212) –

อาทินา หิ วิปสฺสนาย อนิมิตฺตวิโมกฺขภาโว อนุตฺตรสฺส อนิมิตฺตวิโมกฺขภาโว จ วุตฺโตฯ ยทา วุฏฺฐานคามินิยา วิปสฺสนาย ทุกฺขโต สงฺขาเร สมฺมสนฺติยา มคฺควุฏฺฐานํ โหติ, ตทา วิปสฺสนา ราคปณิธิอาทีนํ สมุคฺฆาฏเนน อปฺปณิหิตนามํ ลภตีติ อปฺปณิหิตวิโมกฺขํ นาม โหติฯ ตทนนฺตโร จ มคฺโค อปฺปณิหิตวิโมกฺโขฯ

ยทา ปน วุฏฺฐานคามินิยา วิปสฺสนาย อนตฺตากาเรน สมฺมสนฺติยา มคฺควุฏฺฐานํ โหติ, ตทา วิปสฺสนา อตฺตทิฏฺฐิยา สมุคฺฆาฏเนน สุญฺญตนามํ ลภตีติ สุญฺญตวิโมกฺขํ นาม โหติฯ ตทนนฺตโร จ มคฺโค สุญฺญตวิโมกฺโข นาม โหติฯ อิเมสุ อคฺคมคฺคภูเตสุ ตีสุ วิโมกฺเขสุ อิเมสํ เถรานํ เกจิ อนิมิตฺตวิโมกฺเขน มุตฺตา, เกจิ อปฺปณิหิตวิโมกฺเขน, เกจิ สุญฺญตวิโมกฺเขนฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อนิมิตฺตวิโมกฺขาทิเภทโต ติวิธา, วิโมกฺขสมธิคเมนปิ ติวิธา’’ติฯ

ปฏิปทาวิภาเคน จตุพฺพิธาฯ จตสฺโส หิ ปฏิปทา – ทุกฺขปฏิปทา ทนฺธาภิญฺญา, ทุกฺขปฏิปทา ขิปฺปาภิญฺญา, สุขปฏิปทา ทนฺธาภิญฺญา, สุขปฏิปทา ขิปฺปาภิญฺญาติฯ ตตฺถ รูปมุขาทีสุ วิปสฺสนาภินิเวเสสุ โย รูปมุเขน วิปสฺสนํ อภินิวิสิตฺวา จตฺตาริ มหาภูตานิ ปริคฺคเหตฺวา อุปาทารูปํ ปริคฺคณฺหาติ อรูปํ ปริคฺคณฺหาติ, รูปารูปํ ปน ปริคฺคณฺหนฺโต ทุกฺเขน กสิเรน กิลมนฺโต ปริคฺคเหตุํ สกฺโกติ, ตสฺส ทุกฺขปฏิปทา นาม โหติ, ปริคฺคหิตรูปารูปสฺส ปน วิปสฺสนาปริวาเส มคฺคปาตุภาวทนฺธตาย ทนฺธาภิญฺญา นาม โหติฯ โยปิ รูปารูปํ ปริคฺคเหตฺวา นามรูปํ ววตฺถเปนฺโต ทุกฺเขน กสิเรน กิลมนฺโต ววตฺถเปติ, ววตฺถปิเต จ นามรูเป วิปสฺสนาปริวาสํ วสนฺโต จิเรน มคฺคํ อุปฺปาเทตุํ สกฺโกติ, ตสฺสปิ ทุกฺขปฏิปทา ทนฺธาภิญฺญา นาม โหติฯ อปโร นามรูปมฺปิ ววตฺถเปตฺวา ปจฺจเย ปริคฺคณฺหนฺโต ทุกฺเขน กสิเรน กิลมนฺโต ปริคฺคณฺหาติฯ ปจฺจเย จ ปริคฺคเหตฺวา วิปสฺสนาปริวาสํ วสนฺโต จิเรน มคฺคํ อุปฺปาเทติ, เอวมฺปิ ทุกฺขปฏิปทา ทนฺธาภิญฺญา นาม โหติฯ อปโร ปจฺจเยปิ ปริคฺคเหตฺวา ลกฺขณานิ ปฏิวิชฺฌนฺโต ทุกฺเขน กสิเรน กิลมนฺโต ปฏิวิชฺฌติ, ปฏิวิทฺธลกฺขโณ จ วิปสฺสนาปริวาสํ วสนฺโต จิเรน มคฺคํ อุปฺปาเทติ, เอวมฺปิ ทุกฺขปฏิปทา ทนฺธาภิญฺญา นาม โหติฯ อปโร ลกฺขณานิปิ ปฏิวิชฺฌิตฺวา วิปสฺสนาญาเณ ติกฺเข สูเร ปสนฺเน วหนฺเต อุปฺปนฺนวิปสฺสนานิกนฺติํ ปริยาทิยมาโน ทุกฺเขน กสิเรน กิลมนฺโต ปริยาทิยติ, นิกนฺติญฺจ ปริยาทิยิตฺวา วิปสฺสนาปริวาสํ วสนฺโต จิเรน มคฺคํ อุปฺปาเทติ, เอวมฺปิ ทุกฺขปฏิปทา ทนฺธาภิญฺญา นาม โหติฯ ยถาวุตฺตาสุเยว ปฏิปทาสุ มคฺคปาตุภาวสฺส ขิปฺปตาย ทุกฺขปฏิปทา ขิปฺปาภิญฺญา, ตาสํ ปน ปฏิปทานํ อกิจฺฉสิทฺธิยํ มคฺคปาตุภาวสฺส ทนฺธตาย ขิปฺปตาย จ ยถากฺกมํ สุขปฏิปทา ทนฺธาภิญฺญา, สุขปฏิปทา ขิปฺปาภิญฺญา จ เวทิตพฺพาฯ อิมาสํ จตสฺสนฺนํ ปฏิปทานํ วเสน อคฺคมคฺคปฺปตฺติยา เถรานํ จตุพฺพิธตา เวทิตพฺพาฯ

น หิ ปฏิปทาหิ วินา อริยมคฺคาธิคโม อตฺถิฯ ตถา หิ อภิธมฺเม ‘‘ยสฺมิํ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามิํ…เป.… ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิญฺญ’’นฺติอาทินา (ธ. ส. 277) ปฏิปทาย สทฺธิํเยว อริยมคฺโค วิภตฺโต, เตน วุตฺตํ ‘‘ปฏิปทาวิภาเคน จตุพฺพิธา’’ติฯ

อินฺทฺริยาธิกวิภาเคน ปญฺจวิธาฯ สติปิ เนสํ สจฺจาภิสมฺโพธสามญฺเญ เอกจฺเจ เถรา สทฺธุตฺตรา, เสยฺยถาปิ เถโร วกฺกลิ; เอกจฺเจ วีริยุตฺตรา, เสยฺยถาปิ เถโร มหาโสโณ, โกฬิวีโส; เอกจฺเจ สตุตฺตรา, เสยฺยถาปิ เถโร โสภิโต, เอกจฺเจ สมาธุตฺตรา, เสยฺยถาปิ เถโร จูฬปนฺถโก, เอกจฺเจ ปญฺญุตฺตรา, เสยฺยถาปิ เถโร อานนฺโทฯ ตถา หิ โส คติมนฺตตาย อตฺถโกสลฺลาทิวนฺตตาย จ ปสํสิโต, อยญฺจ วิภาโค ปุพฺพภาเค ลพฺภมานวิเสสวเสน วุตฺโตฯ อคฺคมคฺคกฺขเณ ปน เสสานมฺปิ อินฺทฺริยานํ เอกสภาวา อิจฺฉิตาติฯ

ตถา ปารมิปฺปตฺตา, ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺตา, ฉฬภิญฺญา, เตวิชฺชา, สุกฺขวิปสฺสกาติ ปญฺจวิธาฯ สาวเกสุ หิ เอกจฺเจ สาวกปารมิยา มตฺถกปฺปตฺตา, ยถา ตํ อายสฺมา สาริปุตฺโต, อายสฺมา จ มหาโมคฺคลฺลาโน; เอกจฺเจ อตฺถปฏิสมฺภิทา ธมฺมปฏิสมฺภิทา นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา ปฏิภานปฏิสมฺภิทาติ อิมาสํ จตุนฺนํ ปฏิสมฺภิทานํ วเสน ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺตา; เอกจฺเจ อิทฺธิวิธญาณาทีนํ อภิญฺญานํ วเสน ฉฬภิญฺญา; เอกจฺเจ ปุพฺเพนิวาสญาณาทีนํ ติสฺสนฺนํ วิชฺชานํ วเสน เตวิชฺชาฯ เย ปน ขณิกสมาธิมตฺเต ฐตฺวา วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา อธิคตอคฺคมคฺคา, เต อาทิโต อนฺตรนฺตรา จ สมาธิเชน ฌานงฺเคน วิปสฺสนาพฺภนฺตรํ ปฏิสนฺธานานํ อภาวา สุกฺขา วิปสฺสนา เอเตสนฺติ สุกฺขวิปสฺสกา นามฯ อยญฺจ วิภาโค สาวกานํ สาธารณภาวํ อุปปริกฺขิตฺวา วุตฺโตฯ อิธ ปาฬิยํ อาคตา นตฺเถว สุกฺขวิปสฺสกาฯ เตเนวาห –

‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส, วิโมกฺขาปิ จ อฏฺฐิเม;

ฉฬภิญฺญา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติอาทิฯ (อป. เถร 1.1.374; 2.43.14);

เอวํ ปารมิปฺปตฺตาทิวเสน ปญฺจวิธาฯ

อนิมิตฺตาทิวเสน ฉพฺพิธา อนิมิตฺตวิมุตฺโตติอาทโยฯ

สทฺธาธุโร , ปญฺญาธุโรติ ทุวิธาฯ ตถา อปฺปณิหิตวิมุตฺโต ปญฺญาวิมุตฺโต จาติฯ เอวํ อนิมิตฺตวิมุตฺตาทิวเสน จ ปริยายวิมุตฺตเภเทน สตฺตวิธาฯ จตูสุ หิ อรูปสมาปตฺตีสุ เอกเมกํ ปาทกํ กตฺวา วิปสฺสนํ อารภิตฺวา อรหตฺตํ ปตฺตา จตฺตาโร, นิโรธโต วุฏฺฐาย อรหตฺตํ ปตฺโต จาติ ปญฺจ, อุภโตภาควิมุตฺตา, สทฺธาธุรปญฺญาธุรวเสน ทฺเว ปญฺญาวิมุตฺตาติ เอวํ วิมุตฺติเภเทน สตฺตวิธาฯ

ธุรปฏิปทาวิภาเคน อฏฺฐวิธาฯ โย หิ ทุกฺขปฏิปทาย ทนฺธาภิญฺญาย นิยฺยาติ, โส สทฺธาธุรปญฺญาธุรวเสน ทุวิธา, ตถา เสสปฏิปทาสุปีติ เอวํ ธุรปฏิปทาวิภาเคน อฏฺฐวิธาฯ

วิมุตฺติเภเทน นววิธาฯ ปญฺจ อุภโตภาควิมุตฺตา, ทฺเว ปญฺญาวิมุตฺตา, ปญฺญาวิมุตฺติยํ เจโตวิมุตฺติยญฺจ ปารมิปฺปตฺตา ทฺเว อคฺคสาวกา จาติ เอวํ นววิธาฯ

วิมุตฺติวเสเนว ทสวิธาฯ จตูสุ อรูปาวจรชฺฌาเนสุ จ เอกเมกํ ปาทกํ กตฺวา อรหตฺตํ ปตฺตา จตฺตาโร, สุกฺขวิปสฺสโกติ ปญฺจ ปญฺญาวิมุตฺตา, ยถาวุตฺตา จ อุภโตภาควิมุตฺตา จาติ เอวํ วิมุตฺติเภเทเนว ทสวิธาฯ เต ยถาวุตฺเตน ธุรเภเทน ภิชฺชมานา วีสติ โหนฺติฯ ปฏิปทาเภเทน ภิชฺชมานา จตฺตาลีสํ โหนฺติฯ ปุน ปฏิปทาเภเทน ธุรเภเทน จ ภิชฺชมานา อสีติ โหนฺติฯ อถ เต สุญฺญตวิมุตฺตาทิวิภาเคน ภิชฺชมานา จตฺตาลีสาธิกา ทฺเว สตานิ โหนฺติฯ ปุน อินฺทฺริยาธิกภาเวน ภิชฺชมานา ทฺวิสตุตฺตรํ สหสฺสํ โหนฺตีติฯ เอวํ อตฺตโน คุณวเสน อเนกเภทวิภตฺเตสุ มคฺคฏฺฐผลฏฺเฐสุ อริยสาวเกสุ เย อตฺตโน ปฏิปตฺติปวตฺติอาทิเก จ วิภาเวนฺติฯ เย ‘‘ฉนฺนา เม กุฏิกา’’ติอาทิกา (เถรคา. 1) คาถา อุทานาทิวเสน อภาสิํสุฯ เต จ อิธ คาถามุเขน สงฺคหํ อารูฬฺหาฯ เตนาห – ‘‘สีหานํว นทนฺตานํ…เป.… ผุสิตฺวา อจฺจุตํ ปท’’นฺติ (เถรคา. นิทานคาถา)ฯ เอวเมตฺถ ปกิณฺณกกถา เวทิตพฺพาฯ

วงฺคีสตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

มหานิปาตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

พทรติตฺถมหาวิหารวาสินา อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน กตา

เถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ