20. สฏฺฐินิปาโต
1. มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรคาถาวณฺณนา
สฏฺฐินิปาเต อารญฺญิกาติอาทิกา อายสฺมโต มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? ตสฺส วตฺถุ ธมฺมเสนาปติวตฺถุมฺหิ วุตฺตเมวฯ เถโร หิ ปพฺพชิตทิวสโต สตฺตเม ทิวเส มคธรฏฺเฐ กลฺลวาลคามกํ อุปนิสฺสาย สมณธมฺมํ กโรนฺโต ถินมิทฺเธ โอกฺกนฺเต สตฺถารา – ‘‘โมคฺคลฺลาน, โมคฺคลฺลาน, มา, พฺราหฺมณ, อริยํ ตุณฺหีภาวํ ปมาโท’’ติอาทินา (สํ. นิ. 2.235) สํเวชิโต ถินมิทฺธํ วิโนเทตฺวา ภควตา วุจฺจมานํ ธาตุกมฺมฏฺฐานํ สุณนฺโต เอว วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา ปฏิปาฏิยา อุปริมคฺคตฺตยํ อุปคนฺตฺวา อคฺคผลกฺขเณ สาวกปารมีญาณสฺส มตฺถกํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.1.375-397) –
‘‘อโนมทสฺสี ภควา, โลกเชฏฺโฐ นราสโภ;
วิหาสิ หิมวนฺตมฺหิ, เทวสงฺฆปุรกฺขโตฯ
‘‘วรุโณ นาม นาเมน, นาคราชา อหํ ตทา;
กามรูปี วิกุพฺพามิ, มโหทธินิวาสหํฯ
‘‘สงฺคณิยํ คณํ หิตฺวา, ตูริยํ ปฏฺฐเปสหํ;
สมฺพุทฺธํ ปริวาเรตฺวา, วาเทสุํ อจฺฉรา ตทาฯ
‘‘วชฺชมาเนสุ ตูเรสุ, เทวา ตูรานิ วชฺชยุํ;
อุภินฺนํ สทฺทํ สุตฺวาน, พุทฺโธปิ สมฺปพุชฺฌถฯ
‘‘นิมนฺเตตฺวาน สมฺพุทฺธํ, สกํ ภวนุปาคมิํ;
อาสนํ ปญฺญเปตฺวาน, กาลมาโรจยิํ อหํฯ
‘‘ขีณาสวสหสฺเสหิ, ปริวุโต โลกนายโก;
โอภาเสนฺโต ทิสา สพฺพา, ภวนํ เม อุปาคมิฯ
‘‘อุปวิฏฺฐํ มหาวีรํ, เทวเทวํ นราสภํ;
สภิกฺขุสงฺฆํ ตปฺเปสิํ, อนฺนปาเนนหํ ตทาฯ
‘‘อนุโมทิ มหาวีโร, สยมฺภู อคฺคปุคฺคโล;
ภิกฺขุสงฺเฆ นิสีทิตฺวา, อิมา คาถา อภาสถฯ
‘‘โย โส สงฺฆํ อปูเชสิ, พุทฺธญฺจ โลกนายกํ;
เตน จิตฺตปฺปสาเทน, เทวโลกํ คมิสฺสติฯ
‘‘สตฺตสตฺตติกฺขตฺตุญฺจ, เทวรชฺชํ กริสฺสติ;
ปถพฺยา รชฺชํ อฏฺฐสตํ, วสุธํ อาวสิสฺสติฯ
‘‘ปญฺจปญฺญาสกฺขตฺตุญฺจ, จกฺกวตฺตี ภวิสฺสติ;
โภคา อสงฺขิยา ตสฺส, อุปฺปชฺชิสฺสนฺติ ตาวเทฯ
‘‘อปริเมยฺเย อิโต กปฺเป, โอกฺกากกุลสมฺภโว;
โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติฯ
‘‘นิรยา โส จวิตฺวาน, มนุสฺสตฺตํ คมิสฺสติ;
โกลิโต นาม นาเมน, พฺรหฺมพนฺธุ ภวิสฺสติฯ
‘‘โส ปจฺฉา ปพฺพชิตฺวาน, กุสลมูเลน โจทิโต;
โคตมสฺส ภควโต, ทุติโย เหสฺสติ สาวโกฯ
‘‘อารทฺธวีริโย ปหิตตฺโต, อิทฺธิยา ปารมิํ คโต;
สพฺพาสเว ปริญฺญาย, นิพฺพายิสฺสตินาสโวฯ
‘‘ปาปมิตฺโตปนิสฺสาย, กามราควสํ คโต;
มาตรํ ปิตรญฺจาปิ, ฆาตยิํ ทุฏฺฐมานโสฯ
‘‘ยํ ยํ โยนุปปชฺชามิ, นิรยํ อถ มานุสํ;
ปาปกมฺมสมงฺคิตา, ภินฺนสีโส มรามหํฯ
‘‘อิทํ ปจฺฉิมกํ มยฺหํ, จริโม วตฺตเต ภโว;
อิธาปิ เอทิโส มยฺหํ, มรณกาเล ภวิสฺสติฯ
‘‘ปวิเวกมนุยุตฺโต, สมาธิภาวนารโต;
สพฺพาสเว ปริญฺญาย, วิหรามิ อนาสโวฯ
‘‘ธรณิมฺปิ สุคมฺภีรํ, พหลํ ทุปฺปธํสิยํ;
วามงฺคุฏฺเฐน โขเภยฺยํ, อิทฺธิยา ปารมิํ คโตฯ
‘‘อสฺมิมานํ น ปสฺสามิ, มาโน มยฺหํ น วิชฺชติ;
สามเณเร อุปาทาย, ครุจิตฺตํ กโรมหํฯ
‘‘อปริเมยฺเย อิโต กปฺเป, ยํ กมฺมมภินีหริํ;
ตาหํ ภูมิมนุปฺปตฺโต, ปตฺโตมฺหิ อาสวกฺขยํฯ
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ
อถ นํ สตฺถา อปรภาเค เชตวนมหาวิหาเร อริยคณมชฺเฌ นิสินฺโน เตน เตน คุเณน อตฺตโน สาวเก เอตทคฺเค ฐเปนฺโต ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ อิทฺธิมนฺตานํ ยทิทํ มหาโมคฺคลฺลาโน’’ติ (อ. นิ. 1.188, 190) อิทฺธิมนฺตตาย เอตทคฺเค ฐเปสิฯ เตน เอวํ สตฺถารา เอตทคฺเค ฐปิเตน สาวกปารมิยา มตฺถกํ ปตฺเตน มหาเถเรน ตํ ตํ นิมิตฺตํ อาคมฺม ตตฺถ ตตฺถ ภาสิตา คาถา, ตา สงฺคีติกาเล ธมฺมสงฺคาหเกหิ –
[1149]
‘‘อารญฺญิกา ปิณฺฑปาติกา, อุญฺฉาปตฺตาคเต รตา;
ทาเลมุ มจฺจุโน เสนํ, อชฺฌตฺตํ สุสมาหิตาฯ
[1150]
‘‘อารญฺญิกา ปิณฺฑปาติกา, อุญฺฉาปตฺตาคเต รตา;
ธุนาม มจฺจุโน เสนํ, นฬาคารํว กุญฺชโรฯ
[1151]
‘‘รุกฺขมูลิกา สาตติกา, อุญฺฉาปตฺตาคเต รตา;
ทาเลมุ มจฺจุโน เสนํ, อชฺฌตฺตํ สุสมาหิตาฯ
[1152]
‘‘รุกฺขมูลิกา สาตติกา, อุญฺฉาปตฺตาคเต รตา;
ธุนาม มจฺจุโน เสนํ, นฬาคารํว กุญฺชโรฯ
[1153]
‘‘อฏฺฐิกงฺกลกุฏิเก, มํสนฺหารุปสิพฺพิเต;
ธิรตฺถุ ปุเร ทุคฺคนฺเธ, ปรคตฺเต มมายเสฯ
[1154].
‘‘ตว สรีรํ นวโสตํ, ทุคฺคนฺธกรํ ปริพนฺธํ;
ภิกฺขุ ปริวชฺชยเต ตํ, มีฬฺหญฺจ ยถา สุจิกาโมฯ
[1156]
‘‘เอวญฺเจ ตํ ชโน ชญฺญา, ยถา ชานามิ ตํ อหํ;
อารกา ปริวชฺเชยฺย, คูถฏฺฐานํว ปาวุเสฯ
[1157]
‘‘เอวเมตํ มหาวีร, ยถา สมณ ภาสสิ;
เอตฺถ เจเก วิสีทนฺติ, ปงฺกมฺหิว ชรคฺคโวฯ
[1158]
‘‘อากาสมฺหิ หลิทฺทิยา, โย มญฺเญถ รเชตเว;
อญฺเญน วาปิ รงฺเคน, วิฆาตุทยเมว ตํฯ
[1159]
‘‘ตทากาสสมํ จิตฺตํ, อชฺฌตฺตํ สุสมาหิตํ;
มา ปาปจิตฺเต อาสาทิ, อคฺคิขนฺธํว ปกฺขิมาฯ
[1160]
‘‘ปสฺส จิตฺตกตํ พิมฺพํ, อรุกายํ สมุสฺสิตํ;
อาตุรํ พหุสงฺกปฺปํ, ยสฺส นตฺถิ ธุวํ ฐิติฯ
[1161]
‘‘ปสฺส จิตฺตกตํ รูปํ, มณินา กุณฺฑเลน จ;
อฏฺฐิํ ตเจน โอนทฺธํ, สห วตฺเถหิ โสภติฯ
[1162]
‘‘อลตฺตกกตา ปาทา, มุขํ จุณฺณกมกฺขิตํ;
อลํ พาลสฺส โมหาย, โน จ ปารคเวสิโนฯ
[1163]
‘‘อฏฺฐาปทกตา เกสา, เนตฺตา อญฺชนมกฺขิตา;
อลํ พาลสฺส โมหาย, โน จ ปารคเวสิโนฯ
[1164]
‘‘อญฺชนีว นวา จิตฺตา, ปูติกาโย อลงฺกโต;
อลํ พาลสฺส โมหาย, โน จ ปารคเวสิโนฯ
[1165]
‘‘โอทหิ มิคโว ปาสํ, นาสทา วาคุรํ มิโค;
ภุตฺวา นิวาปํ คจฺฉาม, กทฺทนฺเต มิคพนฺธเกฯ
[1166]
‘‘ฉินฺโน ปาโส มิควสฺส, นาสทา วาคุรํ มิโค;
ภุตฺวา นิวาปํ คจฺฉาม, โสจนฺเต มิคลุทฺทเกฯ
[1167]
‘‘ตทาสิ ยํ ภิํสนกํ, ตทาสิ โลมหํสนํ;
อเนกาการสมฺปนฺเน, สาริปุตฺตมฺหิ นิพฺพุเตฯ
[1168]
‘‘อนิจฺจา วต สงฺขารา, อุปฺปาทวยธมฺมิโน;
อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌนฺติ, เตสํ วูปสโม สุโขฯ
[1169]
‘‘สุขุมํ เต ปฏิวิชฺฌนฺติ, วาลคฺคํ อุสุนา ยถา;
เย ปญฺจกฺขนฺเธ ปสฺสนฺติ, ปรโต โน จ อตฺตโตฯ
[1170]
‘‘เย จ ปสฺสนฺติ สงฺขาเร, ปรโต โน จ อตฺตโต;
ปจฺจพฺยาธิํสุ นิปุณํ, วาลคฺคํ อุสุนา ยถาฯ
[1171]
‘‘สตฺติยา วิย โอมฏฺโฐ, ฑยฺหมาโนว มตฺถเก;
กามราคปฺปหานาย, สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเชฯ
[1172]
‘‘สตฺติยา วิย โอมฏฺโฐ, ฑยฺหมาโนว มตฺถเก;
ภวราคปฺปหานาย, สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเชฯ
[1173]
‘‘โจทิโต ภาวิตตฺเตน, สรีรนฺติมธารินา;
มิคารมาตุปาสาทํ, ปาทงฺคุฏฺเฐน กมฺปยิํฯ
[1174]
‘‘นยิทํ สิถิลมารพฺภ, นยิทํ อปฺเปน ถามสา;
นิพฺพานมธิคนฺตพฺพํ, สพฺพคนฺถปโมจนํฯ
[1175]
‘‘อยญฺจ ทหโร ภิกฺขุ, อยมุตฺตมโปริโส;
ธาเรติ อนฺติมํ เทหํ, เชตฺวา มารํ สวาหนํฯ
[1176]
‘‘วิวรมนุปภนฺติ วิชฺชุตา, เวภารสฺส จ ปณฺฑวสฺส จ;
นควิวรคโต ฌายติ, ปุตฺโต อปฺปฏิมสฺส ตาทิโนฯ
[1177]
‘‘อุปสนฺโต อุปรโต, ปนฺตเสนาสโน มุนิ;
ทายาโท พุทฺธเสฏฺฐสฺส, พฺรหฺมุนา อภิวนฺทิโตฯ
[1178]
‘‘อุปสนฺตํ อุปรตํ, ปนฺตเสนาสนํ มุนิํ;
ทายาทํ พุทฺธเสฏฺฐสฺส, วนฺท พฺราหฺมณ กสฺสปํฯ
[1179]
‘‘โย จ ชาติสตํ คจฺเฉ, สพฺพา พฺราหฺมณชาติโย;
โสตฺติโย เวทสมฺปนฺโน, มนุสฺเสสุ ปุนปฺปุนํฯ
[1180]
‘‘อชฺฌายโกปิ เจ อสฺส, ติณฺณํ เวทาน ปารคู;
เอตสฺส วนฺทนาเยตํ, กลํ นาคฺฆติ โสฬสิํฯ
[1181]
‘‘โย โส อฏฺฐ วิโมกฺขานิ, ปุเรภตฺตํ อผสฺสยิ;
อนุโลมํ ปฏิโลมํ, ตโต ปิณฺฑาย คจฺฉติฯ
[1182]
‘‘ตาทิสํ ภิกฺขุํ มาสาทิ, มาตฺตานํ ขณิ พฺราหฺมณ;
อภิปฺปสาเทหิ มนํ, อรหนฺตมฺหิ ตาทิเน;
ขิปฺปํ ปญฺชลิโก วนฺท, มา เต วิชฏิ มตฺถกํฯ
[1183]
‘‘เนโส ปสฺสติ สทฺธมฺมํ, สํสาเรน ปุรกฺขโต;
อโธคมํ ชิมฺหปถํ, กุมฺมคฺคมนุธาวติฯ
[1184]
‘‘กิมีว มีฬฺหสลฺลิตฺโต, สงฺขาเร อธิมุจฺฉิโต;
ปคาฬฺโห ลาภสกฺกาเร, ตุจฺโฉ คจฺฉติ โปฏฺฐิโลฯ
[1185]
‘‘อิมญฺจ ปสฺส อายนฺตํ, สาริปุตฺตํ สุทสฺสนํ;
วิมุตฺตํ อุภโตภาเค, อชฺฌตฺตํ สุสมาหิตํฯ
[1186]
‘‘วิสลฺลํ ขีณสํโยคํ, เตวิชฺชํ มจฺจุหายินํ;
ทกฺขิเณยฺยํ มนุสฺสานํ, ปุญฺญกฺเขตฺตํ อนุตฺตรํฯ
[1187] ‘‘เอเต สมฺพหุลา เทวา, อิทฺธิมนฺโต ยสสฺสิโนฯ
ทส เทวสหสฺสานิ, สพฺเพ พฺรหฺมปุโรหิตา;
โมคฺคลฺลานํ นมสฺสนฺตา, ติฏฺฐนฺติ ปญฺชลีกตาฯ
[1188]
‘‘นโม เต ปุริสาชญฺญ, นโม เต ปุริสุตฺตม;
ยสฺส เต อาสวา ขีณา, ทกฺขิเณยฺโยสิ มาริสฯ
[1189]
‘‘ปูชิโต นรเทเวน, อุปฺปนฺโน มรณาภิภู;
ปุณฺฑรีกํว โตเยน, สงฺขาเรนุปลิมฺปติฯ
[1190]
‘‘ยสฺส มุหุตฺเตน สหสฺสธา โลโก, สํวิทิโต สพฺรหฺมกปฺโป วสิ;
อิทฺธิคุเณ จุตุปปาเต กาเล, ปสฺสติ เทวตา ส ภิกฺขุฯ
[1191]
‘‘สาริปุตฺโตว ปญฺญาย, สีเลน อุปสเมน จ;
โยปิ ปารงฺคโต ภิกฺขุ, เอตาวปรโม สิยาฯ
[1192]
‘‘โกฏิสตสหสฺสสฺส, อตฺตภาวํ ขเณน นิมฺมิเน;
อหํ วิกุพฺพนาสุ กุสโล, วสีภูโตมฺหิ อิทฺธิยาฯ
[1193]
‘‘สมาธิวิชฺชาวสิปารมีคโต, โมคฺคลฺลานโคตฺโต อสิตสฺส สาสเน;
ธีโร สมุจฺฉินฺทิ สมาหิตินฺทฺริโย, นาโค ยถา ปูติลตํว พนฺธนํฯ
[1194]
‘‘ปริจิณฺโณ มยา สตฺถา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ;
โอหิโต ครุโก ภาโร, ภวเนตฺติ สมูหตาฯ
[1195]
‘‘ยสฺส จตฺถาย ปพฺพชิโต, อคารสฺมานคาริยํ;
โส เม อตฺโถ อนุปฺปตฺโต, สพฺพสํโยชนกฺขโยฯ
[1196]
‘‘กีทิโส นิรโย อาสิ, ยตฺถ ทุสฺสี อปจฺจถ;
วิธุรํ สาวกมาสชฺช, กกุสนฺธญฺจ พฺราหฺมณํฯ
[1197]
‘‘สตํ อาสิ อโยสงฺกู, สพฺเพ ปจฺจตฺตเวทนา;
อีทิโส นิรโย อาสิ, ยตฺถ ทุสฺสี อปจฺจถ;
วิธุรํ สาวกมาสชฺช, กกุสนฺธญฺจ พฺราหฺมณํฯ
[1198]
‘‘โย เอตมภิชานาติ, ภิกฺขุ พุทฺธสฺส สาวโก;
ตาทิสํ ภิกฺขุมาสชฺช, กณฺห ทุกฺขํ นิคจฺฉสิฯ
[1199]
‘‘มชฺเฌสรสฺมิํ ติฏฺฐนฺติ, วิมานา กปฺปฐายิโน;
เวฬุริยวณฺณา รุจิรา, อจฺจิมนฺโต ปภสฺสรา;
อจฺฉรา ตตฺถ นจฺจนฺติ, ปุถุ นานตฺตวณฺณิโยฯ
[1200]
‘‘โย เอตมภิชานาติ…เป.… กณฺห ทุกฺขํ นิคจฺฉสิฯ
[1201]
‘‘โย เว พุทฺเธน โจทิโต, ภิกฺขุสงฺฆสฺส เปกฺขโต;
มิคารมาตุปาสาทํ, ปาทงฺคุฏฺเฐน กมฺปยิฯ
[1202]
‘‘โย เอตมภิชานาติ…เป.… กณฺห ทุกฺขํ นิคจฺฉสิฯ
[1203]
‘‘โย เวชยนฺตปาสาทํ, ปาทงฺคุฏฺเฐน กมฺปยิ;
อิทฺธิพเลนุปตฺถทฺโธ, สํเวเชสิ จ เทวตาฯ
[1204]
‘‘โย เอตมภิชานาติ…เป.… กณฺห ทุกฺขํ นิคจฺฉสิฯ
[1205]
‘‘โย เวชยนฺตปาสาเท, สกฺกํ โส ปริปุจฺฉติ;
อปิ อาวุโส ชานาสิ, ตณฺหกฺขยวิมุตฺติโย;
ตสฺส สกฺโก วิยากาสิ, ปญฺหํ ปุฏฺโฐ ยถาตถํฯ
[1206]
‘‘โย เอตมภิชานาติ…เป.… กณฺห ทุกฺขํ นิคจฺฉสิฯ
[1207]
‘‘โย พฺรหฺมานํ ปริปุจฺฉติ, สุธมฺมายํ ฐิโต สภํ;
อชฺชาปิ ตฺยาวุโส สา ทิฏฺฐิ, ยา เต ทิฏฺฐิ ปุเร อหุ;
ปสฺสสิ วีติวตฺตนฺตํ, พฺรหฺมโลเก ปภสฺสรํฯ
[1208]
‘‘ตสฺส พฺรหฺมา วิยากาสิ, ปญฺหํ ปุฏฺโฐ ยถาตถํ;
น เม มาริส สา ทิฏฺฐิ, ยา เม ทิฏฺฐิ ปุเร อหุฯ
[1209]
‘‘ปสฺสามิ วีติวตฺตนฺตํ, พฺรหฺมโลเก ปภสฺสรํ;
โสหํ อชฺช กถํ วชฺชํ, อหํ นิจฺโจมฺหิ สสฺสโตฯ
[1210]
‘‘โย เอตมภิชานาติ…เป.… กณฺห ทุกฺขํ นิคจฺฉสิฯ
[1211]
‘‘โย มหาเนรุโน กูฏํ, วิโมกฺเขน อผสฺสยิ;
วนํ ปุพฺพวิเทหานํ, เย จ ภูมิสยา นราฯ
[1212]
‘‘โย เอตมภิชานาติ, ภิกฺขุ พุทฺธสฺส สาวโก;
ตาทิสํ ภิกฺขุมาสชฺช, กณฺห ทุกฺขํ นิคจฺฉสิฯ
[1213]
‘‘น เว อคฺคิ เจตยติ, อหํ พาลํ ฑหามิติ;
พาโลว ชลิตํ อคฺคิํ, อาสชฺช นํ ปฑยฺหติฯ
[1214]
‘‘เอวเมว ตุวํ มาร, อาสชฺช นํ ตถาคตํ;
สยํ ฑหิสฺสสิ อตฺตานํ, พาโล อคฺคิํว สมฺผุสํฯ
[1215]
‘‘อปุญฺญํ ปสวี มาโร, อาสชฺช นํ ตถาคตํ;
กินฺนุ มญฺญสิ ปาปิม, น เม ปาปํ วิปจฺจติฯ
[1216]
‘‘กรโต เต จียเต ปาปํ, จิรรตฺตาย อนฺตก;
มาร นิพฺพินฺท พุทฺธมฺหา, อาสํ มากาสิ ภิกฺขุสุฯ
[1217]
‘‘อิติ มารํ อตชฺเชสิ, ภิกฺขุ เภสกฬาวเน;
ตโต โส ทุมฺมโน ยกฺโข, ตตฺเถวนฺตรธายถา’’ติฯ –
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน เถโร คาถาโย อภาสิตฺถาติฯ
อิมินา อนุกฺกเมน เอกจฺจํ สงฺคหํ อาโรเปตฺวา ฐปิตาฯ
ตตฺถ ‘‘อารญฺญิกา’’ติอาทิกา จตสฺโส คาถา ภิกฺขูนํ โอวาททานวเสน ภาสิตาฯ อารญฺญิกาติ คามนฺตเสนาสนํ ปฏิกฺขิปิตฺวา อารญฺญกธุตงฺคสมาทาเนน อารญฺญิกาฯ สงฺฆภตฺตํ ปฏิกฺขิปิตฺวา ปิณฺฑปาติกงฺคสมาทาเนน ปิณฺฑปาติกา, ฆเร ฆเร ลทฺธปิณฺฑปาเตน ยาปนกาฯ อุญฺฉาปตฺตาคเต รตาติ อุญฺฉาจริยาย ปตฺเต อาคเต ปตฺตปริยาปนฺเน รตา, เตเนว อภิรตา สนฺตุฏฺฐาฯ ทาเลมุ มจฺจุโน เสนนฺติ อตฺตานํ อนตฺถชนเน สหายภาวูปคมนโต มจฺจุราชสฺส เสนาภูตํ กิเลสวาหินิํ สมุจฺฉินฺเทมฯ อชฺฌตฺตํ สุสมาหิตาติ โคจรชฺฌตฺเตสุ สุฏฺฐุ สมาหิตา หุตฺวา, เอเตนสฺส ปทาลนุปายมาหฯ
ธุนามาติ นิทฺธุนาม วิทฺธํเสมฯ
สาตติกาติ สาตจฺจการิโน ภาวนาย สตตปวตฺตวีริยาฯ
‘‘อฏฺฐิกงฺกลกุฏิเก’’ติอาทิกา จตสฺโส คาถา อตฺตานํ ปโลเภตุํ อุปคตาย คณิกาย โอวาทวเสน อภาสิฯ ตตฺถ อฏฺฐิกงฺกลกุฏิเกติ อฏฺฐิสงฺขลิกามยกุฏิเกฯ นฺหารุปสิพฺพิเตติ นวหิ นฺหารุสเตหิ สมนฺตโต สิพฺพิเตฯ
อรญฺเญ กุฏิโย ทารุทณฺเฑ อุสฺสาเปตฺวา วลฺลิอาทีหิ พนฺธิตฺวา กริยนฺติ, ตฺวํ ปน ปรมเชคุจฺเฉน อฏฺฐิกงฺกเลน ปรมเชคุจฺเฉเหว นฺหารูหิ พนฺธิตฺวา กตา, อติวิย เชคุจฺฉา ปฏิกฺกูลา จาติ ทสฺเสติฯ ธิรตฺถุ ปูเร ทุคฺคนฺเธติ เกสโลมาทิโน นานปฺปการสฺส อสุจิโน ปูเร ปริปุณฺเณ, ตโต เอว ทุคฺคนฺเธ ธิรตฺถุ ตว ธีกาโร โหตุฯ ปรคตฺเต มมายเสติ อิทญฺจ เต ทุคฺคนฺธสฺส อุปริ โผฏสมุฏฺฐานํ ปริสฺสยํ เอวํ อสุจิทุคฺคนฺธํ เชคุจฺฉํ ปฏิกฺกูลสมาทานํ ตาทิเส เอว อญฺญสฺมิํ ปเทเส โสณสิงฺคาลกิมิกุลาทีนํ คตฺตภูเต กเฬวเร มมตฺตํ กโรสิฯ
คูถภสฺเตติ คูถภริตภสฺตสทิเสฯ ตโจนทฺเธติ ตเจน โอนทฺเธ ฉวิมตฺตปฏิจฺฉาทิตกิพฺพิเสฯ อุรคณฺฑิปิสาจินีติ อุเร ฐิตคณฺฑทฺวยวตี ภยานกภาวโต อนตฺถาวหโต จ ปิสาจสทิสีฯ ยานิ สนฺทนฺติ สพฺพทาติ ยานิ นว โสตานิ, นว วณมุขานิ สพฺพทา รตฺตินฺทิวํ สนฺทนฺติ, สวนฺติ, อสุจิํ ปคฺฆรนฺติฯ
ปริพนฺธนฺติ สมฺมาปฏิปตฺติปริพนฺธภูตํฯ ภิกฺขูติ สํสาเร ภยํ อิกฺขนฺโต ภินฺนกิเลโส วา ทูรโต ปริวชฺชยเตติ มมตฺตํ น กโรติฯ มีฬฺหญฺจ ยถา สุจิกาโมติ จ-อิติ นิปาตมตฺตํฯ ยถา สุจิชาติโก สุจิเมว อิจฺฉนฺโต สสีสํ นฺหาโต มีฬฺหํ ทิสฺวา ทูรโตว ปริวชฺเชสิ, เอวเมวํ ภิกฺขูติ อตฺโถฯ
เอวญฺเจ ตํ ชโน ชญฺญา, ยถา ชานามิ ตํ อหนฺติ เอวํ สรีรสญฺญิตํ อสุจิปุญฺชํ ยถา อหํ ยถาภูตํ ชานามิ, เอวเมว มหาชโน ชาเนยฺย, ตํ อารกา ทูรโตว ปริวชฺเชยฺยฯ คูถฏฺฐานํว ปาวุเสติ ปาวุสกาเล กิลินฺนาสุจิํ นิรนฺตรํ คูถฏฺฐานํ วิย สุจิชาติโกฯ ยสฺมา ปน ตํ ยถาภูตํ น ชานาติ, ตสฺมา ตตฺถ นิมุคฺโค สีสํ น อุกฺขิปตีติ อธิปฺปาโยฯ
เอวํ เถเรน สรีเร โทเส วิภาวิเต สา คณิกา ลชฺชาวนตมุขา เถเร คารวํ ปจฺจุปฏฺฐเปตฺวา ‘‘เอวเมตํ มหาวีรา’’ติ คาถํ วตฺวา เถรํ วนฺทิตฺวา อฏฺฐาสิฯ
ตตฺถ เอตฺถ เจเกติ เอวํ ปากฏปฏิกฺกูลสภาเวปิ เอตสฺมิํ กาเย เอกจฺเจ สตฺตา อาสตฺติพลวตาย วิสีทนฺติ วิสาทํ อาปชฺชนฺติฯ ปงฺกมฺหิว ชรคฺคโว มหากทฺทมกุจฺฉิยํ สมฺปติตทุพฺพลพลิพทฺโท วิย พฺยสนเมว ปาปุณนฺตีติ อตฺโถฯ
ปุน ตํ เถโร มาทิเส เอวรูปา ปฏิปตฺติ นิรตฺถกา วิฆาตาวหา เอวาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อากาสมฺหี’’ติอาทินา คาถาทฺวยมาหฯ ตสฺสตฺโถ – โย ปุคฺคโล หลิทฺทิยา อญฺเญน วา รงฺคชาเตน อากาสํ รญฺชิตุํ มญฺเญยฺย, ตสฺส ตํ กมฺมํ วิฆาตุทยํ จิตฺตวิฆาตาวหเมว สิยา, ยถา ตํ อวิสเย โยโคฯ
ตทากาสสมํ จิตฺตนฺติ ตยิทํ มม จิตฺตํ อากาสสมํ กตฺถจิ อลคฺคภาเวน อชฺฌตฺตํ สุฏฺฐุ สมาหิตํ, ตสฺมา มา ปาปจิตฺเต อาสาทีติ กาเมสุ นิมุคฺคตาย ลามกจิตฺเต นิหีนจิตฺเต มาทิเส มา อาสาเทหิฯ อคฺคิขนฺธํว ปกฺขิมาติ ปกฺขิมา สลโภ อคฺคิกฺขนฺธํ อาสาเทนฺโต อนตฺถเมว ปาปุณาติ, เอวํ สมฺปทมิทํ ตุยฺหนฺติ ทสฺเสติฯ
ปสฺส จิตฺตกตนฺติอาทิกา สตฺต คาถา ตเมว คณิกํ ทิสฺวา วิปลฺลตฺตจิตฺตานํ ภิกฺขูนํ โอวาททานวเสน วุตฺตาฯ ตํ สุตฺวา สา คณิกา มงฺกุภูตา อาคตมคฺเคเนว ปลาตาฯ
ตทาสีติอาทิกา จตสฺโส คาถา อายสฺมโต สาริปุตฺตตฺเถรสฺส ปรินิพฺพานํ อารพฺภ วุตฺตาฯ ตตฺถ อเนกาการสมฺปนฺเนติ อเนเกหิ สีลสํวราทิปฺปกาเรหิ ปริปุณฺเณฯ
สุขุมํ เต ปฏิวิชฺฌนฺตีติ เต โยคิโน อติสุขุมํ ปฏิวิชฺฌนฺติ นามฯ ยถา กิํ? วาลคฺคํ อุสุนา ยถา ยถา สตธาภินฺนสฺส วาลสฺส เอกํ อํสุ อคฺคํ รตฺตนฺธการติมิสาย วิชฺชุลฺลโตภาเสน วิชฺฌนฺตา วิยาติ อตฺโถฯ เก ปน เตติ อาห ‘‘เย ปญฺจกฺขนฺเธ ปสฺสนฺติ, ปรโต โน จ อตฺตโต’’ติฯ ตตฺถ ปรโตติ อนตฺตโตฯ ตสฺส อตฺตคฺคาหปฏิกฺเขปทสฺสนญฺเหตํฯ เตนาห ‘‘โน จ อตฺตโต’’ติฯ เอเตน อนตฺตโต อภิวุฏฺฐิตสฺส อริยมคฺคสฺส วเสน ทุกฺขสจฺเจ ปริญฺญาภิสมยํ อาห, ตทวินาภาวโต ปน อิตเรสมฺปิ อภิสมยานํ สุปฺปฏิวิชฺฌตา วุตฺตา เอว โหตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ เกจิ ปน ‘‘อนตฺถการกโต ปเร นาม ปญฺจุปาทานกฺขนฺธาติ ‘ปรโต ปสฺสนฺตี’ติ อิมินา วิเสสโต สพฺโพปิ สมฺมเทว วุตฺโต’’ติ วทนฺติฯ ปจฺจพฺยาธิํสูติ ปฏิวิชฺฌิํสุฯ
สตฺติยา วิย โอมฏฺโฐติ ปฐมคาถา ติสฺสตฺเถรํ อารพฺภ วุตฺตา, ทุติยา วฑฺฒมานตฺเถรํฯ ตา เหฏฺฐา วุตฺตตฺถาวฯ
โจทิโต ภาวิตตฺเตนาติ คาถา ปาสาทกมฺปนสุตฺตนฺตํ อารพฺภ วุตฺตาฯ ตตฺถ ภาวิตตฺเตน สรีรนฺติมธารินาติ ภควนฺตํ สนฺธาย วทติฯ
นยิทํ สิถิลมารพฺภาติอาทิกา ทฺเว คาถา หีนวีริยํ เวทนามกํ ทหรภิกฺขุํ อารพฺภ วุตฺตาฯ ตตฺถ สิถิลมารพฺภาติ สิถิลํ กตฺวา วีริยํ อกตฺวาฯ อปฺเปน ถามสาติ อปฺปเกน วีริยพเลน นยิทํ นิพฺพานํ อธิคนฺตพฺพํ, มหนฺเตเนว ปน จตุพฺพิธสมฺมปฺปธานวีริเยน ปตฺตพฺพนฺติ อตฺโถฯ
วิวรมนุปภนฺตีติอาทิกา ทฺเว คาถา อตฺตโน วิเวกภาวํ อารพฺภ วุตฺตาฯ ตตฺถ พฺรหฺมุนา อภิวนฺทิโตติ มหาพฺรหฺมุนา สเทวเกน โลเกน จ อภิมุเขน หุตฺวา โถมิโต นมสฺสิโต จฯ
อุปสนฺตํ อุปรตนฺติอาทิกา ปญฺจ คาถา ราชคหํ ปิณฺฑาย ปวิสนฺตํ มหากสฺสปตฺเถรํ ทิสฺวา ‘‘กาฬกณฺณี มยา ทิฏฺฐา’’ติ โอโลเกตฺวา ฐิตํ สาริปุตฺตตฺเถรสฺส ภาคิเนยฺยํ มิจฺฉาทิฏฺฐิพฺราหฺมณํ ทิสฺวา ตสฺส อนุกมฺปาย ‘‘อยํ พฺราหฺมโณ มา นสฺสี’’ติ อริยูปวาทปฏิฆาตตฺถํ ‘‘เถรํ วนฺทาหี’’ติ ตํ อุยฺโยเชนฺเตน วุตฺตาฯ ตตฺถ ชาติสตํ คจฺเฉติ ชาตีนํ สตํ อุปคจฺเฉยฺยฯ โสตฺติโยติ โสตฺติยชาติโกฯ เวทสมฺปนฺโนติ ญาณสมฺปนฺโนฯ เอตสฺสาติ เถรสฺสฯ อยญฺเหตฺถ สงฺเขปตฺโถ – โย ปุคฺคโล อุทิโตทิตา อสมฺภินฺนา สตพฺราหฺมณชาติโย อนุปฏิปาฏิยา อุปฺปชฺชนวเสน อุปคจฺเฉยฺย, ตตฺถ จ พฺราหฺมณานํ วิชฺชาสุ นิปฺผตฺติํ คโต ติณฺณํ เวทานํ ปารคู สิยา พฺราหฺมณวตฺตญฺจ ปูเรนฺโต, ตสฺเสตํ วิชฺชาทิอนุฏฺฐานํ เอตสฺส มหากสฺสปตฺเถรสฺส วนฺทนาย วนฺทนามยปุญฺญสฺส โสฬสิํ กลํ นาคฺฆติ, วนฺทนามยปุญฺญเมว ตโต มหนฺตตรนฺติฯ
อฏฺฐ วิโมกฺขานีติ รูปชฺฌานาทิเก อฏฺฐ วิโมกฺเขฯ ภาวนาวเสน หิ ลทฺธานิ รูปชฺฌานานิ ปจฺจนีกธมฺเมหิ สุฏฺฐุ วิมุตฺตตํ อภิรติวเสน อารมฺมเณ นิราสงฺคญฺจ ปวตฺติํ อุปาทาย ‘‘วิโมกฺขานี’’ติ วุจฺจนฺติฯ นิโรธสมาปตฺติ ปน ปจฺจนีกธมฺเมหิ วิมุตฺตตฺตา เอวฯ อิธ ปน ฌานเมว เวทิตพฺพํฯ
อนุโลมํ ปฏิโลมนฺติ ปฐมชฺฌานโต ปฏฺฐาย ยาว เนวสญฺญานาสญฺญายตนา อนุโลมํ, เนวสญฺญานาสญฺญายตนโต ปฏฺฐาย ยาว ปฐมชฺฌานา ปฏิโลมํฯ ปุเรภตฺตนฺติ ภตฺตกิจฺจโต ปุเรเยวฯ อผสฺสยีติ อเนกาการโวการา สมาปตฺติโย สมาปชฺชิฯ ตโต ปิณฺฑาย คจฺฉตีติ ตโต สมาปตฺติโต วุฏฺฐาย, ตโต วา สมาปตฺติสมาปชฺชิตโต ปจฺฉา อิทานิ ปิณฺฑาย คจฺฉตีติ ตทหุ ปวตฺตํ เถรสฺส ปฏิปตฺติํ สนฺธาย วทติฯ เถโร ปน ทิวเส ทิวเส ตเถว ปฏิปชฺชติฯ
ตาทิสํ ภิกฺขุํ มาสาทีติ ยาทิสสฺส คุณา เอกเทเสน วุตฺตา, ตาทิสํ ตถารูปํ พุทฺธานุพุทฺธํ มหาขีณาสวํ ภิกฺขุํ มา อาสาเทหิฯ มาตฺตานํ ขณิ พฺราหฺมณาติ อาสาทเนน จ, พฺราหฺมณ, มา อตฺตานํ ขณิ, อริยูปวาเทน อตฺตโน กุสลธมฺมํ วา อุมฺมุเลหิฯ อภิปฺปสาเทหิ มนนฺติ ‘‘สาธุรูโป วต อยํ สมโณ’’ติ อตฺตโน จิตฺตํ ปสาเทหิฯ มา เต วิชฏิ มตฺถกนฺติ ตว มตฺถกํ ตสฺมิํ กเตน อปราเธน สตฺตธา มา ผลิฯ ตสฺมา ตสฺส ปฏิการตฺถํ ขิปฺปเมว ปญฺชลิโก วนฺทาติฯ พฺราหฺมโณ ตํ สุตฺวา ภีโต สํวิคฺโค โลมหฏฺฐชาโต ตาวเทว เถรํ ขมาเปสิฯ
เนโส ปสฺสตีติอาทิกา ทฺเว คาถา โปฏฺฐิลํ นาม ภิกฺขุํ สมฺมา อปฏิปชฺชนฺตํ มิจฺฉาชีวกตํ ทิสฺวา โจทนาวเสน วุตฺตาฯ ตตฺถ เนโส ปสฺสติ สทฺธมฺมนฺติ เอโส โปฏฺฐิโล ภิกฺขุ สตํ พุทฺธาทีนํ ธมฺมํ มคฺคผลนิพฺพานํ น ปสฺสติฯ กสฺมา? สํสาเรน ปุรกฺขโต สํสารพนฺธนอวิชฺชาทินา ปุรกฺขโต อปาเยสุ นิพฺพตฺตนโต อโธคมํ เหฏฺฐาคามิํ มายาสาเฐยฺยานุคตตฺตา ชิมฺหปถํ มิจฺฉามคฺคภาวโต กุมฺมคฺคภูตํ มิจฺฉาชีวํ อนุธาวติ อนุปริวตฺตติฯ
กิมีว มีฬฺหสลฺลิตฺโตติ คูถกิมี วิย มีฬฺเหน สมนฺตโต ลิตฺโต กิเลสาสุจิวิมิสฺสิเต สงฺขาเร อธิมุจฺฉิโต อชฺฌาปนฺโนฯ ปคาฬฺโห ลาภสกฺกาเรติ ลาเภ จ สกฺกาเร จ ตณฺหาวเสน ปการโต คาฬฺโห โอคาฬฺโหฯ ตุจฺโฉ คจฺฉติ โปฏฺฐิโลติ อธิสีลสิกฺขาภาวโต ตุจฺโฉ อสาโร หุตฺวา โปฏฺฐิโล ภิกฺขุ คจฺฉติ ปวตฺตติฯ
อิมญฺจ ปสฺสาติอาทิกา ทฺเว คาถา อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ ปสํสนฺเตน วุตฺตาฯ ตตฺถ อิมญฺจ ปสฺสาติ อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตตฺเถรํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส อตฺตโน จิตฺตํ อาลปติฯ สุทสฺสนนฺติ อเสกฺขานํ สีลกฺขนฺธานญฺเจว ปาริปูริยา สาวกปารมีญาณสฺส จ ปาริปูริยา สุนฺทรทสฺสนํฯ วิมุตฺตํ อุภโตภาเคติ อุภโตภาคโต วิมุตฺตตฺตา อุภโตภาควิมุตฺตํ อุภโตภาเคติ อรูปสมาปตฺติยา รูปกายโต, มคฺเคน นามกายโต, ยถารหํ เตหิเยว วิกฺขมฺภนสมุจฺเฉทภาเคหิ วิมุตฺตนฺติ อตฺโถฯ สพฺพโส ราคสลฺลาทีนํ อภาเวน วิสลฺลํ กามาทิโยคานํ สมฺมเทว ขีณตฺตา ขีณสํโยคํ สุปริสุทฺธสฺส วิชฺชาตฺตยสฺส อธิคตตฺตา เตวิชฺชํ มจฺจุราชสฺส ภญฺชิตตฺตา มจฺจุหายินํ ปสฺสาติ โยชนาฯ
เอเต สมฺพหุลาติอาทิกา คาถา อายสฺมตา สาริปุตฺตตฺเถเรน มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรํ ปสํสนฺเตน วุตฺตาฯ ตตฺถ ปูชิโต นรเทเวนาติ นเรหิ จ เทเวหิ จ ปรมาย ปูชาย ปูชิโตฯ อุปฺปนฺโน มรณาภิภูติ โลเก อุปฺปนฺโน หุตฺวา มรณํ อภิภวิตฺวา ฐิโตฯ อถ วา ปูชิโต นรเทเวน สมฺมาสมฺพุทฺเธน การณภูเตน อริยาย ชาติยา อุปฺปนฺโนฯ สมฺมาสมฺพุทฺโธ หิ ปฐมํ กมฺมุนา นโร มนุสฺโส หุตฺวา ปจฺฉาปิ อริยาย ชาติยา อุตฺตโม เทโว เทวาติเทโว อโหสิ, ตสฺมา ‘‘นรเทโว’’ติ วุจฺจติฯ ปูชิโต นรเทเวน ภควตา ปสํสาวเสน อุปฺปนฺโน มรณาภิภูเต โลเก อุปฺปนฺโน หุตฺวา มรณาภิภู มจฺจุหายีฯ ปุณฺฑรีกํว โตเยน อุทเกน ปุณฺฑรีกํ วิย สงฺขารคเต ตณฺหาทิฏฺฐิเลเปน น อุปลิมฺปติ, กตฺถจิปิ อนิสฺสิโตติ อตฺโถฯ
ยสฺสาติ เยนฯ มุหุตฺเตติ ขณมตฺเต กาเลฯ สหสฺสธาติ สหสฺสปกาโรฯ โลโกติ โอกาสโลโกฯ อยญฺเหตฺถ อตฺโถ – เยน มหิทฺธิเกน อายสฺมตา มหาโมคฺคลฺลาเนน สหสฺสิโลกธาตุ ขเณเนว สมฺมเทว วิทิโต, ปจฺจกฺขโต ญาโต สพฺรหฺมกปฺโป มหาพฺรหฺมสทิโส อาวชฺชนาทิวสีภาวปฺปตฺติยา อิทฺธิสมฺปทาย จุตูปปาเต จ วสีฯ กาเล ปสฺสตีติ ตทนุรูเป กาเล ทิพฺเพน จกฺขุนา เทวตา ปสฺสตีติฯ
สาริปุตฺโตวาติอาทิกา คาถา อายสฺมตา มหาโมคฺคลฺลาเนน อตฺตโน คุเณ ปกาเสนฺเตน วุตฺตาฯ
ตตฺถ สาริปุตฺโตวาติ คาถาย อยํ สงฺเขปตฺโถ – ปญฺญาย ปญฺญาสมฺปทาย, สีเลน สีลสมฺปตฺติยา, อุปสเมน กิเลสวูปสเมน, โย ภิกฺขุ ปารงฺคโต ปารํ ปริยนฺตํ อุกฺกํสํ คโต โส สาริปุตฺโต สาวเกหิ ปญฺญาทีหิ คุเณหิ ปรมุกฺกํสคโตฯ ปญฺญาย สีเลน หิ ปรมุกฺกํสคโตฯ เอตาวปรโม สิยา เอตปรโม เอว, นตฺถิ ตโต อุตฺตรีติฯ อิมํ ปน เถโร ยถา สาริปุตฺโต ปญฺญาย อุตฺตโม, ตถา อหํ สมาธินา อุตฺตโมติ ทีเปตุํ อโวจฯ เตเนวาห ‘‘โกฏิสตสหสฺสสฺสา’’ติอาทิฯ
ตตฺถ ขเณน นิมฺมิเนติ ขเณเนว โกฏิสตสหสฺสอตฺตภาวํ นิมฺมิเนยฺย นิมฺมิตุํ สมตฺโถฯ ตสฺส นิมฺมินเน น มยฺหํ ภาโร อตฺถิฯ วิกุพฺพนาสุ กุสโล, วสีภูโตมฺหิ อิทฺธิยาติ น เกวลํ มโนมยวิกุพฺพนาสุ เอว, สพฺพายปิ อิทฺธิยา วสีภาวปฺปตฺโต อมฺหิฯ
สมาธิวิชฺชาวสิปารมีคโตติ สวิตกฺกสวิจาราทิสมาธีสุ เจว ปุพฺเพนิวาสญาณาทิวิชฺชาสุ จ วสีภาเวน ปารมิํ โกฏิํ ปตฺโต อสิฯ ตสฺส ตณฺหานิสฺสยาทิรหิตสฺส สตฺถุ สาสเน ยถาวุตฺเตหิ คุเณหิ อุกฺกํสคโตฯ ธิติสมฺปนฺนตาย ธีโร, โมคฺคลฺลานโคตฺโต โมคฺคลฺลาโน, สุฏฺฐุ ฐปิตอินฺทฺริยตาย สมาหิตินฺทฺริโย, ยถา หตฺถินาโค ปูติลตาพนฺธนํ สุเขเนว ฉินฺทติ, เอวํ สกลํ กิเลสพนฺธนํ สมุจฺฉินฺทิ เอวาติฯ
กีทิโส นิรโย อาสีติอาทโย คาถา โกฏฺฐํ อนุปวิสิตฺวา นิกฺขมิตฺวา ฐิตมารํ ตชฺเชนฺเตน เถเรน วุตฺตาฯ ตตฺถ กีทิโสติ กิํปกาโรฯ ยตฺถ ทุสฺสีติ ยสฺมิํ นิรเย ‘‘ทุสฺสี’’ติ เอวํนาโม มาโรฯ อปจฺจถาติ นิรยคฺคินา อปจฺจิฯ วิธุรํ สาวกนฺติ วิธุรํ นาม กกุสนฺธสฺส ภควโต อคฺคสาวกํฯ อาสชฺชาติ ฆฏฺฏยิตฺวา พาธิตฺวาฯ กกุสนฺธญฺจ พฺราหฺมณนฺติ กกุสนฺธญฺจ สมฺมาสมฺพุทฺธํ อาสชฺชาติ อตฺโถฯ ภควนฺตํ อุทฺทิสฺส กุมารํ อาวิสิตฺวา มาเรน ขิตฺตา สกฺขรา เถรสฺส สีเส ปติฯ
สตํ อาสิ อโยสงฺกูติ ตสฺมิํ กิร นิรเย อุปปนฺนานํ ติคาวุโต อตฺตภาโว โหติ, ทุสฺสีมารสฺสาปิ ตาทิโสว อโหสิฯ
อถ นิรยปาลา ตาลกฺขนฺธปฺปมาณานํ อโยสูลานํ อาทิตฺตานํ สมฺปชฺชลิตานํ สโชติภูตานํ สตเมว คเหตฺวา ‘‘อิมสฺมิํว เต ฐาเน ฐิเตน หทเยน จินฺเตตฺวา ปาปํ กต’’นฺติ สุธาโทณิยํ สุธํ โกฏฺเฏนฺตา วิย หทยมชฺฌํ โกฏฺเฏตฺวา ปณฺณาส ชนา ปาทาภิมุขา, ปณฺณาส ชนา สีสาภิมุขา โกฏฺเฏนฺตา คจฺฉนฺติ, เอวํ คจฺฉนฺตา จ ปญฺจหิ วสฺสสเตหิ อุโภ อนฺเต ปตฺวา ปุน นิวตฺตมานา ปญฺจหิ วสฺสสเตหิ หทยมชฺฌํ อุปคจฺฉนฺติ, ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘สตํ อาสิ อโยสงฺกู’’ติฯ สพฺเพ ปจฺจตฺตเวทนาติ สยเมว ปาฏิเยกฺกเวทนาชนกาฯ สา กิร เวทนา มหานิรยเวทนาโต ทุกฺขตรา โหติ, ยถา หิ สิเนหปานสตฺตาหโต ปริหารสตฺตาหํ ทุกฺขตรํ, เอวํ มหานิรยทุกฺขโต อุสฺสเท วุฏฺฐานเวทนา ทุกฺขตราฯ อีทิโส นิรโย อาสีติ อิมสฺมิํ ฐาเน เทวทูตสุตฺเตน (อ. นิ. 3.36; ม. นิ. 3.261) นิรโย ทีเปตพฺโพฯ
โย เอตมภิชานาตีติ โย มหาภิญฺโญ เอตํ กมฺมผลญฺจ หตฺถตเล ฐปิตอามลกํ วิย อภิมุขํ กตฺวา ปจฺจกฺขโต ชานาติฯ ภิกฺขุ พุทฺธสฺส สาวโกติ ภินฺนกิเลโส ภิกฺขุ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สาวโกฯ กณฺห, ทุกฺขํ นิคจฺฉสีติ เอกนฺตกาฬเกหิ ปาปธมฺเมหิ สมนฺนาคตตฺตา, กณฺห มาร, ทุกฺขํ วินฺทิสฺสสิฯ
มชฺเฌสรสฺมินฺติ มหาสมุทฺทสฺส มชฺเฌ กิร อุทกํ วตฺถุํ กตฺวา นิพฺพตฺตวิมานานิ กปฺปฏฺฐิติกานิ โหนฺติฯ เตนาห ‘‘วิมานา กปฺปฐายิโน’’ติฯ เตสํ เวฬุริยสฺส วิย วณฺโณ โหติ, ปพฺพตมตฺถเก ชลิตนฬคฺคิขนฺโธ วิย จ เอเตสํ อจฺจิโย โชตนฺติ, เตน เต อติวิย ปภสฺสรา ปภาสมฺปนฺนา โหนฺติฯ เตนาห ‘‘เวฬุริยวณฺณา รุจิรา, อจฺจิมนฺโต ปภสฺสรา’’ติฯ ปุถุ นานตฺตวณฺณิโยติ นีลาทิวเสน นานตฺตวณฺณา พหู อจฺฉรา ตตฺถ เตสุ วิมาเนสุ นจฺจนฺติฯ
โย เอตมภิชานาตีติ โย เอตํ วิมานํ วตฺถุํ ปจฺจกฺขํ กตฺวา ชานาติฯ อยญฺหิ อตฺโถ วิมานเปตวตฺถูหิ ทีเปตพฺโพฯ
พุทฺเธน โจทิโตติ สมฺมาสมฺพุทฺเธน โจทิโต อุยฺโยชิโตฯ ภิกฺขุสงฺฆสฺส เปกฺขโตติ มหโต ภิกฺขุสงฺฆสฺส ปสฺสนฺตสฺสฯ มิคารมาตุปาสาทํ ปาทงฺคุฏฺเฐน กมฺปยีติ (ม. นิ. 1.513) ปุพฺพาราเม วิสาขาย มหาอุปาสิกาย การิตํ สหสฺสคพฺภปฏิมณฺฑิตํ มหาปาสาทํ อตฺตโน ปาทงฺคุฏฺเฐน กมฺเปสิํฯ
เอกสฺมิญฺหิ สมเย ปุพฺพาราเม ยถาวุตฺตปาสาเท ภควติ วิหรนฺเต สมฺพหุลา นวกตรา ภิกฺขู อุปริปาสาเท นิสินฺนา สตฺถารมฺปิ อจินฺเตตฺวา ติรจฺฉานกถํ กเถตุมารทฺธา, ตํ สุตฺวา ภควา เต สํเวเชตฺวา อตฺตโน ธมฺมเทสนาย ภาชนภูเต กาตุกาโม อายสฺมนฺตํ มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรํ อามนฺเตสิ – ‘‘ปสฺสสิ ตฺวํ, โมคฺคลฺลาน, นเว ภิกฺขู ติรจฺฉานกถมนุยุตฺเต’’ติฯ ตํ สุตฺวา เถโร สตฺถุ อชฺฌาสยํ ญตฺวา อภิญฺญาปาทกํ อาโปกสิณารมฺมณํ จตุตฺถชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย ‘‘ปาสาทสฺส ปติฏฺฐิโตกาสํ อุทกํ โหตู’’ติ อธิฏฺฐาย ปาสาทมตฺถเก ถูปิกํ ปาทงฺคุฏฺเฐน ปหริ, ปาสาโท โอนมิตฺวา เอเกน ปสฺเสน อฏฺฐาสิฯ ปุนปิ ปหริ, อปเรน ปสฺเสน อฏฺฐาสิฯ เต ภิกฺขู ภีตา สํวิคฺคา ปาสาทสฺส ปตนภเยน ตโต นิกฺขมิตฺวา ภควโต สมีเป อฏฺฐํสุฯ สตฺถา เตสํ อชฺฌาสยํ โอโลเกตฺวา ธมฺมํ เทเสติฯ ตํ สุตฺวา เตสุ เกจิ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิํสุ, เกจิ สกทาคามิผเล, เกจิ อนาคามิผเล, เกจิ อรหตฺตผเล ปติฏฺฐหิํสุฯ สฺวายมตฺโถ ปาสาทกมฺปนสุตฺเตน ทีเปตพฺโพฯ
เวชยนฺตปาสาทนฺติ โส เวชยนฺตปาสาโท ตาวติํสภวเน โยชนสหสฺสุพฺเพโธ อเนกสหสฺสนิยฺยูหกูฏาคารปฏิมณฺฑิโต เทวาสุรสงฺคาเม อสุเร ชินิตฺวา สกฺเก เทวานมินฺเท นครมชฺเฌ ฐิเต อุฏฺฐิโต วิชยนฺเตน นิพฺพตฺตตฺตา ‘‘เวชยนฺโต’’ติ ลทฺธนาโม ปาสาโท, ตํ สนฺธายาห ‘‘เวชยนฺตปาสาท’’นฺติฯ ตมฺปิ หิ อยํ เถโร ปาทงฺคุฏฺเฐน กมฺเปสิฯ เอกสฺมิญฺหิ สมเย ภควนฺตํ ปุพฺพาราเม วิหรนฺตํ สกฺโก เทวราชา อุปสงฺกมิตฺวา ตณฺหาสงฺขยวิมุตฺติํ ปุจฺฉิฯ ตสฺส ภควา วิสฺสชฺเชติฯ โส ตํ สุตฺวา อตฺตมโน ปมุทิโต อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา อตฺตโน เทวโลกเมว คโตฯ อถายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน เอวํ จินฺเตสิ – ‘‘อยํ สกฺโก ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา เอวรูปํ คมฺภีรํ นิพฺพานปฏิสํยุตฺตํ ปญฺหํ ปุจฺฉิ, ภควตา จ ปญฺโห วิสฺสชฺชิโต, กินฺนุ โข ชานิตฺวา คโต, อุทาหุ อชานิตฺวา? ยํนูนาหํ เทวโลกํ คนฺตฺวา ตมตฺถํ ชาเนยฺย’’นฺติฯ โส ตาวเทว ตาวติํสภวนํ คนฺตฺวา สกฺกํ เทวานมินฺทํ ตมตฺถํ ปุจฺฉิฯ สกฺโก ทิพฺพสมฺปตฺติยา ปมตฺโต หุตฺวา วิกฺเขปํ อกาสิฯ เถโร ตสฺส สํเวคชนนตฺถํ เวชยนฺตปาสาทํ ปาทงฺคุฏฺเฐน กมฺเปสิฯ เตน วุตฺตํ –
‘‘โย เวชยนฺตปาสาทํ, ปาทงฺคุฏฺเฐน กมฺปยิ;
อิทฺธิพเลนุปตฺถทฺโธ, สํเวเชสิ จ เทวตา’’ติฯ (ม. นิ. 1.513)
อยํ ปนตฺโถ จูฬตณฺหาสงฺขยวิมุตฺติสุตฺเตน (ม. นิ. 1.390 อาทโย) ทีเปตพฺโพฯ กมฺปิตากาโร เหฏฺฐา วุตฺโตเยวฯ
สกฺกํ โส ปริปุจฺฉตีติ ยถาวุตฺตเมว เถรสฺส ตณฺหาสงฺขยวิมุตฺติปุจฺฉํ สนฺธาย วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘อปิ, อาวุโส, ชานาสิ, ตณฺหกฺขยวิมุตฺติโย’’ติฯ ตสฺส สกฺโก วิยากาสีติ อิทํ เถเรน ปาสาทกมฺปเน กเต สํวิคฺคหทเยน ปมาทํ ปหาย โยนิโส มนสิ กริตฺวา ปญฺหสฺส พฺยากตภาวํ สนฺธาย วุตฺตํฯ สตฺถารา เทสิตนิยาเมเนว หิ โส ตทา กเถสิฯ เตนาห ‘‘ปญฺหํ ปุฏฺโฐ ยถาตถ’’นฺติฯ ตตฺถ สกฺกํ โส ปริปุจฺฉตีติ สกฺกํ เทวราชํ โส โมคฺคลฺลานตฺเถโร สตฺถารา เทสิตาย ตณฺหาสงฺขยวิมุตฺติยา สมฺมเทว คหิตภาวํ ปุจฺฉิฯ อตีตตฺเถ หิ อิทํ วตฺตมานวจนํฯ อปิ, อาวุโส, ชานาสีติ, อาวุโส, อปิ ชานาสิ, กิํ ชานาสิ? ตณฺหกฺขยวิมุตฺติโยติ ยถา ตณฺหาสงฺขยวิมุตฺติโย สตฺถารา ตุยฺหํ เทสิตา, ตถา กิํ ชานาสีติ ปุจฺฉิฯ ตณฺหกฺขยวิมุตฺติโยติ วา ตณฺหาสงฺขยวิมุตฺติสุตฺตสฺส เทสนํ ปุจฺฉติฯ
พฺรหฺมานนฺติ มหาพฺรหฺมานํฯ สุธมฺมายํ ฐิโต สภนฺติ สุธมฺมาย สภายฯ อยํ ปน พฺรหฺมโลเก สุธมฺมสภาว, น ตาวติํสภวเน, สุธมฺมสภาวิรหิโต เทวโลโก นาม นตฺถิฯ อชฺชาปิ ตฺยาวุโส, สา ทิฏฺฐิ, ยา เต ทิฏฺฐิ ปุเร อหูติ อิมํ พฺรหฺมโลกํ อุปคนฺตุํ สมตฺโถ นตฺถิ โกจิ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา, สตฺถุ อิธาคมนโต ปุพฺเพ ยา ตุยฺหํ ทิฏฺฐิ อโหสิ, กิํ อชฺชาปิ อิทานิปิ สา ทิฏฺฐิ น วิคตาติ? ปสฺสสิ วีติวตฺตนฺตํ, พฺรหฺมโลเก ปภสฺสรนฺติ พฺรหฺมโลเก วีติปตนฺตํ มหากปฺปินมหากสฺสปาทีหิ สาวเกหิ ปริวาริตสฺส เตโชธาตุํ สมาปชฺชิตฺวา นิสินฺนสฺส สสาวกสฺส ภควโต โอภาสํ ปสฺสสีติ อตฺโถฯ
เอกสฺมิญฺหิ สมเย ภควา พฺรหฺมโลเก สุธมฺมาย สภาย สนฺนิปติตฺวา สนฺนิสินฺนสฺส – ‘‘อตฺถิ นุ โข โกจิ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา เอวํมหิทฺธิโก, โย อิธ อาคนฺตุํ สกฺกุเณยฺยา’’ติ จินฺเตนฺตสฺส พฺรหฺมุโน จิตฺตมญฺญาย ตตฺถ คนฺตฺวา พฺรหฺมุโน มตฺถเก อากาเส นิสินฺโน เตโชธาตุํ สมาปชฺชิตฺวา โอภาสํ มุญฺจนฺโต มหาโมคฺคลฺลานาทีนํ อาคมนํ จินฺเตสิฯ สห จินฺตเนน เตปิ ตตฺถ คนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา สตฺถุ อชฺฌาสยํ ญตฺวา เตโชธาตุํ สมาปชฺชิตฺวา ปจฺเจกทิสาสุ นิสีทิตฺวา โอภาสํ วิสฺสชฺชิตฺวา สกลพฺรหฺมโลโก เอโกภาโส อโหสิฯ สตฺถา พฺรหฺมุโน กลฺลจิตฺตตํ ญตฺวา จตุสจฺจปกาสนํ ธมฺมํ เทเสสิฯ เทสนาปริโยสาเน อเนกานิ พฺรหฺมสหสฺสานิ มคฺคผเลสุ ปติฏฺฐหิํสุ, ตํ สนฺธาย โจเทนฺโต ‘‘อชฺชาปิ ตฺยาวุโส, สา ทิฏฺฐี’’ติ คาถมาหฯ อยํ ปนตฺโถ พกพฺรหฺมสุตฺเตน ทีเปตพฺโพฯ วุตฺตญฺเหตํ (สํ. นิ. 1.176) –
‘‘เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเมฯ เตน โข ปน สมเยน อญฺญตรสฺส พฺรหฺมุโน เอวรูปํ ปาปกํ ทิฏฺฐิคตํ อุปฺปนฺนํ โหติ – ‘นตฺถิ โส สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา, โย อิธ อาคจฺเฉยฺยา’ติฯ อถ โข ภควา ตสฺส พฺรหฺมุโน เจตสา เจโตปริวิตกฺกมญฺญาย เสยฺยถาปิ นาม พลวา ปุริโส สมิญฺชิตํ วา พาหํ ปสาเรยฺย, ปสาริตํ วา พาหํ สมิญฺเชยฺย, เอวเมว เชตวเน อนฺตรหิโต ตสฺมิํ พฺรหฺมโลเก ปาตุรโหสิฯ อถ โข ภควา ตสฺส พฺรหฺมุโน อุปริ เวหาสํ ปลฺลงฺเกน นิสีทิ เตโชธาตุํ สมาปชฺชิตฺวาฯ
‘‘อถ โข อายสฺมโต มหาโมคฺคลฺลานสฺส เอตทโหสิ – ‘กหํ นุ โข ภควา เอตรหิ วิหรตี’ติ? อทฺทสา โข อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน ภควนฺตํ ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน ตสฺส พฺรหฺมุโน อุปริเวหาสํ ปลฺลงฺเกน นิสินฺนํ เตโชธาตุํ สมาปนฺนํฯ ทิสฺวาน เสยฺยถาปิ นาม พลวา ปุริโส สมิญฺชิตํ วา พาหํ ปสาเรยฺย, ปสาริตํ วา พาหํ สมิญฺเชยฺย, เอวเมว เชตวเน อนฺตรหิโต ตสฺมิํ พฺรหฺมโลเก ปาตุรโหสิฯ
อถ โข อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน ปุรตฺถิมํ ทิสํ นิสฺสาย ตสฺส พฺรหฺมุโน อุปริเวหาสํ ปลฺลงฺเกน นิสีทิ เตโชธาตุํ สมาปชฺชิตฺวา นีจตรํ ภควโตฯ
‘‘อถ โข อายสฺมโต มหากสฺสปสฺส เอตทโหสิ – ‘กหํ นุ โข ภควา เอตรหิ วิหรตี’ติ? อทฺทสา โข อายสฺมา มหากสฺสโป ภควนฺตํ ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน ตสฺส พฺรหฺมุโน อุปริเวหาสํ ปลฺลงฺเกน นิสินฺนํ เตโชธาตุํ สมาปนฺนํฯ ทิสฺวาน เสยฺยถาปิ นาม พลวา ปุริโส…เป.… เอวเมว เชตวเน อนฺตรหิโต ตสฺมิํ พฺรหฺมโลเก ปาตุรโหสิฯ อถ โข อายสฺมา มหากสฺสโป ทกฺขิณํ ทิสํ นิสฺสาย ตสฺส พฺรหฺมุโน อุปริเวหาสํ ปลฺลงฺเกน นิสีทิ เตโชธาตุํ สมาปชฺชิตฺวา นีจตรํ ภควโตฯ
‘‘อถ โข อายสฺมโต มหากปฺปินสฺส เอตทโหสิ – ‘กหํ นุ โข ภควา เอตรหิ วิหรตี’ติ? อทฺทสา โข อายสฺมา มหากปฺปิโน ภควนฺตํ ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน ตสฺส พฺรหฺมุโน อุปริเวหาสํ ปลฺลงฺเกน นิสินฺนํ เตโชธาตุํ สมาปนฺนํฯ ทิสฺวาน เสยฺยถาปิ นาม พลวา ปุริโส…เป.… เอวเมว เชตวเน อนฺตรหิโต ตสฺมิํ พฺรหฺมโลเก ปาตุรโหสิฯ อถ โข อายสฺมา มหากปฺปิโน ปจฺฉิมํ ทิสํ นิสฺสาย ตสฺส พฺรหฺมุโนฯ อุปริเวหาสํ ปลฺลงฺเกน นิสีทิ เตโชธาตุํ สมาปชฺชิตฺวา นีจตรํ ภควโตฯ
‘‘อถ โข อายสฺมโต อนุรุทฺธสฺส เอตทโหสิ – ‘กหํ นุ โข ภควา เอตรหิ วิหรตี’ติ? อทฺทสา โข อายสฺมา อนุรุทฺโธ ภควนฺตํ ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน ตสฺส พฺรหฺมุโน อุปริเวหาสํ ปลฺลงฺเกน นิสินฺนํ เตโชธาตุํ สมาปนฺนํฯ ทิสฺวาน เสยฺยถาปิ นาม พลวา ปุริโส…เป.… เอวเมว เชตวเน อนฺตรหิโต ตสฺมิํ พฺรหฺมโลเก ปาตุรโหสิ ฯ อถ โข อายสฺมา อนุรุทฺโธ อุตฺตรํ ทิสํ นิสฺสาย ตสฺส พฺรหฺมุโน อุปริเวหาสํ ปลฺลงฺเกน นิสีทิ เตโชธาตุํ สมาปชฺชิตฺวา นีจตรํ ภควโตฯ
อถ โข อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน ตํ พฺรหฺมานํ คาถาย อชฺฌภาสิ –
‘‘อชฺชาปิ เต อาวุโส สา ทิฏฺฐิ, ยา เต ทิฏฺฐิ ปุเร อหุ;
ปสฺสสิ วีติวตฺตนฺตํ, พฺรหฺมโลเก ปภสฺสรนฺติฯ
‘‘น เม มาริส สา ทิฏฺฐิ, ยา เม ทิฏฺฐิ ปุเร อหุ;
ปสฺสามิ วีติวตฺตนฺตํ, พฺรหฺมโลเก ปภสฺสรํ;
สฺวาหํ อชฺช กถํ วชฺชํ, อหํ นิจฺโจมฺหิ สสฺสโต’’ติฯ
‘‘อถ โข ภควา ตํ พฺรหฺมานํ สํเวเชตฺวา เสยฺยถาปิ นาม พลวา ปุริโส…เป.… เอวเมว ตสฺมิํ พฺรหฺมโลเก อนฺตรหิโต เชตวเน ปาตุรโหสิฯ อถ โข โส พฺรหฺมา อญฺญตรํ พฺรหฺมปาริสชฺชํ อามนฺเตสิ – ‘เอหิ ตฺวํ, มาริส, เยนายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน เตนุปสงฺกม, อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ มหาโมคฺคลฺลานํ เอวํ วเทหิ ‘อตฺถิ นุ โข มาริส โมคฺคลฺลาน, อญฺเญปิ ตสฺส ภควโต สาวกา เอวํมหิทฺธิกา เอวํมหานุภาวา เสยฺยถาปิ ภวํ โมคฺคลฺลาโน, กสฺสโป, กปฺปิโน, อนุรุทฺโธ’’’ติฯ ‘‘เอวํ, มาริสา’’ติ โข โส พฺรหฺมปาริสชฺโช ตสฺส พฺรหฺมุโน ปฏิสฺสุตฺวา เยนายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน เตนุปสงฺกมิ, อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ มหาโมคฺคลฺลานํ เอตทโวจ – ‘‘อตฺถิ นุ โข, มาริส โมคฺคลฺลาน, อญฺเญปิ ตสฺส ภควโต สาวกา เอวํมหิทฺธิกา เอวํมหานุภาวา เสยฺยถาปิ ภวํ โมคฺคลฺลาโน, กสฺสโป, กปฺปิโน, อนุรุทฺโธ’’ติฯ อถ โข อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน ตํ พฺรหฺมปาริสชฺชํ คาถาย อชฺฌภาสิ –
‘‘เตวิชฺชา อิทฺธิปตฺตา จ, เจโตปริยายโกวิทา;
ขีณาสวา อรหนฺโต, พหู พุทฺธสฺส สาวกา’’ติฯ
‘‘อถ โข โส พฺรหฺมปาริสชฺโช อายสฺมโต มหาโมคฺคลฺลานสฺส ภาสิตํ อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวา เยน โส พฺรหฺมา เตนุปสงฺกมิ, อุปสงฺกมิตฺวา ตํ พฺรหฺมานํ เอตทโวจ – อายสฺมา, มาริส มหาโมคฺคลฺลาโน เอวมาห –
‘‘เตวิชฺชา อิทฺธิปตฺตา จ, เจโตปริยายโกวิทา;
ขีณาสวา อรหนฺโต, พหู พุทฺธสฺส สาวกา’’ติฯ
‘‘อิทมโวจ โส พฺรหฺมปาริสชฺโชฯ อตฺตมโน จ โส พฺรหฺมา ตสฺส พฺรหฺมปาริสชฺชสฺส ภาสิตํ อภินนฺที’’ติฯ
อิทํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘อยํ ปนตฺโถ พกพฺรหฺมสุตฺเตน ทีเปตพฺโพ’’ติฯ
มหาเนรุโน กูฏนฺติ กูฏสีเสน สกลเมว สิเนรุปพฺพตราชํ วทติฯ วิโมกฺเขน อผสฺสยีติ ฌานวิโมกฺขนิสฺสเยน อภิญฺญาเณน ผสฺสยีติ อธิปฺปาโยฯ วนนฺติ ชมฺพุทีปํฯ โส หิ วนพหุลตาย ‘‘วน’’นฺติ วุตฺโตฯ เตนาห ‘‘ชมฺพุสณฺฑสฺส อิสฺสโร’’ติฯ ปุพฺพวิเทหานนฺติ ปุพฺพวิเทหฏฺฐานํ, ปุพฺพวิเทหนฺติ อตฺโถฯ เย จ ภูมิสยา นราติ ภูมิสยา นรา นาม อปรโคยานกา จ อุตฺตรกุรุกา จ มนุสฺสาฯ เต หิ เคหาภาวโต ‘‘ภูมิสยา’’ติ วุตฺตาฯ เตปิ สพฺเพ อผสฺสยีติ สมฺพนฺโธฯ อยํ ปนตฺโถ นนฺโทปนนฺททมเนน (วิสุทฺธิ. 2.396 นนฺโทปนนฺทนาคทมนกถา) ทีเปตพฺโพ –
‘‘เอกสฺมิํ กิร สมเย อนาถปิณฺฑิโก คหปติ ภควโต ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ‘สฺเว, ภนฺเต, ปญฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธิํ มยฺหํ เคเห ภิกฺขํ คณฺหถา’ติ นิมนฺเตตฺวา ปกฺกามิฯ ตํทิวสญฺจ ภควโต ปจฺจูสสมเย ทสสหสฺสิโลกธาตุํ โอโลเกนฺตสฺส นนฺโทปนนฺโท นาม นาคราชา ญาณมุเข อาปาถํ อาคจฺฉิฯ ภควา ‘อยํ นาคราชา มยฺหํ ญาณมุเข อาปาถํ อาคจฺฉติ, กิํ นุ โข ภวิสฺสตี’ติ อาวชฺเชนฺโต สรณคมนสฺส อุปนิสฺสยํ ทิสฺวา ‘อยํ มิจฺฉาทิฏฺฐิโก ตีสุ รตเนสุ อปฺปสนฺโน, โก นุ โข อิมํ มิจฺฉาทิฏฺฐิโต วิโมเจยฺยา’ติ อาวชฺเชนฺโต มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรํ อทฺทสฯ
‘‘ตโต ปภาตาย รตฺติยา สรีรปฏิชคฺคนํ กตฺวา อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ อามนฺเตสิ – ‘อานนฺท, ปญฺจนฺนํ ภิกฺขุสตานํ อาโรเจหิ ตถาคโต เทวจาริกํ คจฺฉตี’ติฯ ตํทิวสญฺจ นนฺโทปนนฺทสฺส อาปานภูมิํ สชฺชยิํสุฯ
โส ทิพฺพรตนปลฺลงฺเก ทิพฺเพน เสตจฺฉตฺเตน ธาริยมาโน ติวิธนาฏเกหิ เจว นาคปริสาย จ ปริวุโต ทิพฺพภาชเนสุ อุปฏฺฐาปิตํ อนฺนปานวิธิํ โอโลกยมาโน นิสินฺโน โหติฯ อถ โข ภควา ยถา นาคราชา ปสฺสติ, ตถา กตฺวา ตสฺส วิมานมตฺถเกเนว ปญฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธิํ ตาวติํสเทวโลกาภิมุโข ปายาสิฯ
‘‘เตน โข ปน สมเยน นนฺโทปนนฺทสฺส นาคราชสฺส เอวรูปํ ปาปกํ ทิฏฺฐิคตํ อุปฺปนฺนํ โหติ – ‘อิเม หิ นาม มุณฺฑกา สมณกา อมฺหากํ อุปริภวเนน เทวานํ ตาวติํสานํ ภวนํ ปวิสนฺติปิ นิกฺขมนฺติปิ, น อิทานิ อิโต ปฏฺฐาย อิเมสํ อมฺหากํ มตฺถเก ปาทปํสุํ โอกิรนฺตานํ คนฺตุํ ทสฺสามี’ติ อุฏฺฐาย สิเนรุปาทํ คนฺตฺวา ตํ อตฺตภาวํ วิชหิตฺวา สิเนรุํ สตฺตกฺขตฺตุํ โภเคหิ ปริกฺขิปิตฺวา อุปริ ผณํ กตฺวา ตาวติํสภวนํ อวกุชฺเชน ผเณน ปฏิคฺคเหตฺวา อทสฺสนํ คเมสิฯ
‘‘อถ โข อายสฺมา รฏฺฐปาโล ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘ปุพฺเพ, ภนฺเต, อิมสฺมิํ ปเทเส ฐิโต สิเนรุํ ปสฺสามิ, สิเนรุปริภณฺฑํ ปสฺสามิ, ตาวติํสํ ปสฺสามิ, เวชยนฺตํ ปสฺสามิ, เวชยนฺตสฺส ปาสาทสฺส อุปริ ธชํ ปสฺสามิฯ โก นุ โข, ภนฺเต, เหตุ โก ปจฺจโย, ยํ เอตรหิ เนว สิเนรุํ ปสฺสามิ…เป.… น เวชยนฺตสฺส ปาสาทสฺส อุปริ ธชํ ปสฺสามี’ติ? อยํ, รฏฺฐปาล, นนฺโทปนนฺโท นาม นาคราชา ตุมฺหากํ กุปิโต สิเนรุํ สตฺตกฺขตฺตุํ โภเคหิ ปริกฺขิปิตฺวา อุปริ ผเณน ปฏิจฺฉาเทตฺวา อนฺธการํ กตฺวา ฐิโตติฯ ‘ทเมมิ นํ, ภนฺเต’ติฯ น ภควา นํ อนุชานิฯ อถ โข อายสฺมา ภทฺทิโย อายสฺมา ราหุโลติ อนุกฺกเมน สพฺเพปิ ภิกฺขู อุฏฺฐหิํสุฯ น ภควา อนุชานิฯ
‘‘อวสาเน มหาโมคฺคลฺลานตฺเถโร ‘อหํ, ภนฺเต, ทเมมิ น’นฺติ อาหฯ ‘ทเมหิ, โมคฺคลฺลานา’ติ ภควา อนุชานิฯ เถโร อตฺตภาวํ วิชหิตฺวา มหนฺตํ นาคราชวณฺณํ อภินิมฺมินิตฺวา นนฺโทปนนฺทํ จุทฺทสกฺขตฺตุํ โภเคหิ ปริกฺขิปิตฺวา ตสฺส ผณสฺส มตฺถเก อตฺตโน ผณํ ฐเปตฺวา สิเนรุนา สทฺธิํ อภินิปฺปีเฬสิฯ นาคราชา ธูมายิฯ เถโร ‘น ตุยฺหํเยว สรีเร ธูโม อตฺถิ, มยฺหมฺปิ อตฺถี’ติ ธูมายิฯ นาคราชสฺส ธูโม เถรํ น พาธติฯ เถรสฺส ปน ธูโม นาคราชํ พาธติฯ ตโต นาคราชา ปชฺชลิฯ เถโรปิ ‘น ตุยฺหํเยว สรีเร อคฺคิ อตฺถิ, มยฺหมฺปิ อตฺถี’ติ ปชฺชลิฯ นาคราชสฺส เตโช เถรํ น พาธติ, เถรสฺส ปน เตโช นาคราชํ พาธติฯ
นาคราชา ‘อยํ มํ สิเนรุนา อภินิปฺปีเฬตฺวา ธูมายติ เจว ปชฺชลติ จา’ติ จินฺเตตฺวา, ‘โภ, ตุวํ โกสี’ติ ปฏิปุจฺฉิฯ อหํ โข, นนฺท, โมคฺคลฺลาโนติฯ ภนฺเต, อตฺตโน ภิกฺขุภาเวน ติฏฺฐาหี’’ติฯ
‘‘เถโร ตํ อตฺตภาวํ วิชหิตฺวา ตสฺส ทกฺขิณกณฺณโสเตน ปวิสิตฺวา วามกณฺณโสเตน นิกฺขมิ, วามกณฺณโสเตน ปวิสิตฺวา ทกฺขิณกณฺณโสเตน นิกฺขมิฯ ตถา ทกฺขิณนาสโสเตน ปวิสิตฺวา วามนาสโสเตน นิกฺขมิ, วามนาสโสเตน ปวิสิตฺวา ทกฺขิณนาสโสเตน นิกฺขมิฯ ตโต นาคราชา มุขํ วิวริฯ เถโร มุเขน ปวิสิตฺวา อนฺโตกุจฺฉิยํ ปาจีเนน จ ปจฺฉิเมน จ จงฺกมติฯ ภควา ‘โมคฺคลฺลาน, มนสิ กโรหิ มหิทฺธิโก นาโค’ติ อาหฯ เถโร ‘มยฺหํ โข, ภนฺเต, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ภาวิตา พหุลีกตา ยานีกตา วตฺถุกตา อนุฏฺฐิตา ปริจิตา สุสมารทฺธา, ติฏฺฐตุ, ภนฺเต, นนฺโทปนนฺโท, อหํ นนฺโทปนนฺทสทิสานํ นาคราชานํ สตมฺปิ สหสฺสมฺปิ สตสหสฺสมฺปิ ทเมยฺย’นฺติ อาหฯ
‘‘นาคราชา จินฺเตสิ – ‘ปวิสนฺโต ตาว เม น ทิฏฺโฐ, นิกฺขมนกาเล ทานิ นํ ทาฐานฺตเร ปกฺขิปิตฺวา สงฺขาทิสฺสามี’ติ จินฺเตตฺวา ‘นิกฺขมถ, ภนฺเต, มา มํ อนฺโตกุจฺฉิยํ อปราปรํ จงฺกมนฺโต พาธยิตฺถา’ติ อาหฯ เถโร นิกฺขมิตฺวา พหิ อฏฺฐาสิฯ นาคราชา ‘อยํ โส’ติ ทิสฺวา นาสวาตํ วิสฺสชฺชิฯ เถโร จตุตฺถชฺฌานํ สมาปชฺชิ, โลมกูปมฺปิสฺส วาโต จาเลตุํ นาสกฺขิฯ ‘อวเสสา ภิกฺขู กิร อาทิโต ปฏฺฐาย สพฺพปาฏิหาริยานิ กาตุํ สกฺกุเณยฺยุํ, อิมํ ปน ฐานํ ปตฺวา เอวํ ขิปฺปนิสนฺติโน หุตฺวา สมาปชฺชิตุํ นาสกฺขิสฺสนฺตี’ติ เนสํ ภควา นาคราชทมนํ นานุชานิฯ
‘‘นาคราชา ‘อหํ อิมสฺส สมณสฺส นาสวาเตน โลมกูปมฺปิ จาเลตุํ นาสกฺขิํ, มหิทฺธิโก โส สมโณ’ติ จินฺเตสิฯ เถโร อตฺตภาวํ วิชหิตฺวา สุปณฺณรูปํ นิมฺมินิตฺวา สุปณฺณวาตํ ทสฺเสนฺโต นาคราชานํ อนุพนฺธิ, นาคราชา ตํ อตฺตภาวํ วิชหิตฺวา มาณวกวณฺณํ อภินิมฺมินิตฺวา, ‘ภนฺเต, ตุมฺหากํ สรณํ คจฺฉามี’ติ วทนฺโต เถรสฺส ปาเท วนฺทิฯ
เถโร ‘สตฺถา, นนฺโท อาคโต, เอหิ ตฺวํ, คมิสฺสามา’ติ นาคราชานํ ทเมตฺวา นิพฺพิสํ กตฺวา, คเหตฺวา ภควโต สนฺติกํ อคมาสิฯ นาคราชา ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา ‘ภนฺเต, ตุมฺหากํ สรณํ คจฺฉามี’ติ อาหฯ ภควา ‘สุขี โหหิ, นาคราชา’ติ วตฺวา ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต อนาถปิณฺฑิกสฺส นิเวสนํ อคมาสิฯ
‘‘อนาถปิณฺฑิโก ‘กิํ, ภนฺเต, อติทิวา อาคตตฺถา’ติ อาหฯ โมคฺคลฺลานสฺส จ นนฺโทปนนฺทสฺส จ สงฺคาโม อโหสีติฯ กสฺส ปน, ภนฺเต, ชโย, กสฺส ปราชโยติ? โมคฺคลฺลานสฺส ชโย, นนฺทสฺส ปราชโยติฯ อนาถปิณฺฑิโก ‘อธิวาเสตุ เม, ภนฺเต, ภควา สตฺตาหํ เอกปฏิปาฏิยา ภตฺตํ, สตฺตาหํ เถรสฺส สกฺการํ กริสฺสามี’ติ วตฺวา สตฺตาหํ พุทฺธปฺปมุขานํ ปญฺจนฺนํ ภิกฺขุสตานํ มหาสกฺการํ อกาสิฯ เตน วุตฺตํ – ‘นนฺโทปนนฺททมเนน ทีเปตพฺโพ’’’ติฯ
โย เอตมภิชานาตีติ เอตํ ยถาวุตฺตํ วิโมกฺขํ ผุสนกรณวเสน ชานาติฯ
น เว อคฺคิ เจตยติ, อหํ พาลํ ฑหามีติ เอวํ น อคฺคิ อภิสํเจเตติ, นาปิ ฑหนาย ปโยคํ ปรกฺกมํ กโรติ, พาโล เอว ปน ‘‘อยํ มนฺทาคตี’’ติ อนิชลนฺตํ วิย ชลิตํ อคฺคิํ อาสชฺช นํ ปฑยฺหติ, เอวเมว, มาร, น มยํ ฑหิตุกามา, พาเธตุกามา, ตฺวญฺเญว ปน ตถา อาคมนาทิอตฺเถน ตถาคตํ อคฺคิขนฺธสทิสํ อริยสาวกํ อาสชฺช อตฺตานํ ฑหิสฺสสิ, ฑหทุกฺขโต น มุญฺจิสฺสสิฯ
อปุญฺญํ ปสวีติ อปุญฺญํ ปฏิลภติฯ น เม ปาปํ วิปจฺจตีติ มม ปาปํ น วิปจฺจติ, กิํ นุ, มาร, เอวํ มญฺญสิ นยิทมตฺถิฯ
กโรโต เต จียเต ปาปนฺติ เอกํเสน กโรนฺตสฺส เต ปาปํ จิรรตฺตาย จิรกาลํ อนตฺถาย ทุกฺขาย อุปจียติฯ มาร, นิพฺพินฺท พุทฺธมฺหาติ จตุสจฺจพุทฺธโต พุทฺธสาวกโต นิพฺพินฺท นิพฺพิชฺช ปรโต กมฺมํฯ อาสํ มากาสิ ภิกฺขุสูติ ‘‘ภิกฺขู วิโรเธมิ วิเหเสมี’’ติ เอตํ อาสํ มากาสิฯ
อิตีติ เอวํฯ มารํ อตชฺเชสีติ, ‘‘มาร, นิพฺพินฺท…เป.… ภิกฺขุสู’’ติ อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโนฯ เภสกฬาวเนติ เอวํนามเก อรญฺเญฯ
ตโตติ ตชฺชนเหตุฯ โส ทุมฺมโน ยกฺโขติ โส มาโร โทมนสฺสิโก หุตฺวา ตตฺเถว ตสฺมิํเยว ฐาเน อนฺตรธายิ, อทสฺสนํ อคมาสิฯ อยญฺจ คาถา ธมฺมสงฺคายนกาเล ฐปิตาฯ ยํ ปเนตฺถ อนฺตรนฺตรา อตฺถโต น วิภตฺตํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานเมวฯ
เอวมยํ มหาเถโร มารํ ตชฺเชตฺวา เทวจาริกานรกจาริกาทิวเสน อญฺเญหิ สาวเกหิ อสาธารณํ สตฺตูปการํ กตฺวา อายุปริโยสาเน ปรินิพฺพายิฯ ปรินิพฺพายนฺโต จ อโนมทสฺสิสฺส ภควโต ปาทมูเล ปณิธานํ กตฺวา ตโต ปฏฺฐาย ตตฺถ ตตฺถ ภเว อุฬารานิ ปุญฺญานิ กตฺวา สาวกปารมิยา มตฺถเก ฐิโตปิ อนฺตรา กตสฺส ปาปกมฺมสฺส วเสน อุฏฺฐิตาย กมฺมปิโลติกาย ติตฺถิเยหิ อุยฺโยชิเตหิ โจเรหิ พาธิโต อนปฺปกํ สรีรเขทํ กตฺวา ปรินิพฺพายิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.1.375, 380-397) –
‘‘อโนมทสฺสี ภควา, โลกเชฏฺโฐ นราสโภ;
วิหาสิ หิมวนฺตมฺหิ, เทวสงฺฆปุรกฺขโตฯ
‘‘ภควา ตโต โอตริตฺวา, วิจริ จาริกํ ชิโน;
สตฺตกายํ อนุคฺคณฺหนฺโต, พาราณสิํ อุปาคมิฯ
‘‘ขีณาสวสหสฺเสหิ, ปริวุโต โลกนายโก;
โอภาเสนฺโต ทิสา สพฺพา, วิโรจิตฺถ มหามุนิฯ
‘‘ตทาหํ คหปติ หุตฺวา, สรเทน มหิทฺธินา;
อุยฺโยชิโต สหาเยน, สตฺถารํ อุปสงฺกมิํฯ
‘‘อุปสงฺกมิตฺวาน สมฺพุทฺธํ, นิมนฺเตตฺวา ตถาคตํ;
อตฺตโน ภวนํ เนสิ, มานยนฺโต มหามุนิํฯ
‘‘อุปฏฺฐิตํ มหาวีรํ, เทวเทวํ นราสภํ;
สภิกฺขุสงฺฆํ ตปฺเปมิ, อนฺนปาเนนหํ ตทาฯ
‘‘อนุโมทิ มหาวีโร, สยมฺภู อคฺคปุคฺคโล;
ภิกฺขุสงฺเฆ นิสีทิตฺวา, อิมา คาถา อภาสถฯ
‘‘ยํ โส สงฺฆมปูเชสิ, พุทฺธญฺจ โลกนายกํ;
เตน จิตฺตปฺปสาเทน, เทวโลกํ คมิสฺสติฯ
‘‘สตฺตสตฺตติกฺขตฺตุญฺจ, เทวรชฺชํ กริสฺสติ;
ปถพฺยา รชฺชํ อฏฺฐสตํ, วสุธํ อาวสิสฺสติฯ
‘‘ปญฺจปญฺญาสกฺขตฺตุญฺจ, จกฺกวตฺตี ภวิสฺสติ;
โภคา อสงฺขิยา ตสฺส, อุปฺปชฺชิสฺสนฺติ ตาวเทฯ
‘‘อปริเมยฺเย อิโต กปฺเป, โอกฺกากกุลสมฺภโว;
โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติฯ
‘‘นิรยา โส จวิตฺวาน, มนุสฺสตฺตํ คมิสฺสติ;
โกลิโต นาม นาเมน, พฺรหฺมพนฺธุ ภวิสฺสติฯ
‘‘โส ปจฺฉา ปพฺพชิตฺวาน, กุสลมูเลน โจทิโต;
โคตมสฺส ภควโต, ทุติโย เหสฺสติ สาวโกฯ
‘‘อารทฺธวีริโย ปหิตตฺโต, อิทฺธิยา ปารมิํ คโต;
สพฺพาสเว ปริญฺญาย, นิพฺพายิสฺสตินาสโวฯ
‘‘ปาปมิตฺโตปนิสฺสาย, กามราควสํ คโต;
มาตรํ ปิตรญฺจาปิ, ฆาตยิํ ทุฏฺฐมานโสฯ
‘‘ยํ ยํ โยนุปปชฺชามิ, นิรยํ อถ มานุสํ;
ปาปกมฺมสมงฺคิตา, ภินฺนสีโส มรามหํฯ
‘‘อิทํ ปจฺฉิมกํ มยฺหํ, จริโม วตฺตเต ภโว;
อิธาปิ เอทิโส มยฺหํ, มรณกาเล ภวิสฺสติฯ
‘‘ปวิเวกมนุยุตฺโต, สมาธิภาวนารโต;
สพฺพาสเว ปริญฺญาย, วิหรามิ อนาสโวฯ
‘‘ธรณิมฺปิ สุคมฺภีรํ, พหลํ ทุปฺปธํสิยํ;
วามงฺคุฏฺเฐน โขเภยฺยํ, อิทฺธิยา ปารมิํ คโตฯ
‘‘อสฺมิมานํ น ปสฺสามิ, มาโน มยฺหํ น วิชฺชติ;
สามเณเร อุปาทาย, ครุจิตฺตํ กโรมหํฯ
‘‘อปริเมยฺเย อิโต กปฺเป, ยํ กมฺมมภินีหริํ;
ตาหํ ภูมิมนุปฺปตฺโต, ปตฺโตมฺหิ อาสวกฺขยํฯ
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ
มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
สฏฺฐินิปาตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
21. มหานิปาโต
1. วงฺคีสตฺเถรคาถาวณฺณนา
สตฺตตินิปาเต นิกฺขนฺตํ วต มํ สนฺตนฺติอาทิกา อายสฺมโต วงฺคีสตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยํ กิร ปทุมุตฺตรพุทฺธกาเล หํสวตีนคเร มหาโภคกุเล นิพฺพตฺโต, ปุริมนเยเนว วิหารํ คนฺตฺวา ธมฺมํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ ปฏิภานวนฺตานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปนฺตํ ทิสฺวา สตฺถุ อธิการกมฺมํ กตฺวา – ‘‘อหมฺปิ อนาคเต ปฏิภานวนฺตานํ อคฺโค ภเวยฺย’’นฺติ ปตฺถนํ กตฺวา, สตฺถารา พฺยากโต ยาวชีวํ กุสลํ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วงฺคีโสติ ลทฺธนาโม ตโย เพเท อุคฺคณฺหนฺโต อาจริยํ อาราเธตฺวา, ฉวสีสมนฺตํ นาม สิกฺขิตฺวา ฉวสีสํ นเขน อาโกเฏตฺวา ‘‘อยํ สตฺโต อสุกโยนิยํ นิพฺพตฺโต’’ติ ชานาติฯ
พฺราหฺมณา ‘‘อยํ อมฺหากํ ชีวิตมคฺโค’’ติ ญตฺวา วงฺคีสํ คเหตฺวา ปฏิจฺฉนฺนยาเน นิสีทาเปตฺวา คามนิคมราชธานิโย วิจรนฺติฯ วงฺคีโสปิ ติวสฺสมตฺถเก มตานมฺปิ สีสํ อาหราเปตฺวา นเขน อาโกเฏตฺวา ‘‘อยํ สตฺโต อสุกโยนิยํ นิพฺพตฺโต’’ติ วตฺวา มหาชนสฺส กงฺขจฺเฉทนตฺถํ เต เต ชเน อาวาเหตฺวา อตฺตโน อตฺตโน คติํ กถาเปติฯ เตน ตสฺมิํ มหาชโน อภิปฺปสีทติฯ โส ตํ นิสฺสาย มหาชนสฺส หตฺถโต สตมฺปิ สหสฺสมฺปิ ลภตีติฯ พฺราหฺมณา วงฺคีสมาทาย ยถารุจิํ วิจริตฺวา ปุน สาวตฺถิํ อคมํสุฯ วงฺคีโส สตฺถุ คุเณ สุตฺวา สตฺถารํ อุปสงฺกมิตุกาโม อโหสิฯ พฺราหฺมณา ‘‘สมโณ โคตโม มายาย ตํ อาวฏฺเฏสฺสตี’’ติ ปฏิกฺขิปิํสุฯ วงฺคีโส เตสํ วจนํ อนาทิยิตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา มธุรปฏิสนฺถารํ กตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ
ตํ สตฺถา ปุจฺฉิ – ‘‘วงฺคีส, กิญฺจิ สิปฺปํ ชานาสี’’ติ? ‘‘อาม, โภ โคตม, ฉวสีสมนฺตํ นาม ชานามิฯ เตน ติวสฺสมตฺถเก มตานมฺปิ สีสํ นเขน อาโกเฏตฺวา นิพฺพตฺตฏฺฐานํ ชานามี’’ติฯ
