ตตฺถ ยถาสุคีตนฺติ สุคีตานุรูปํ, สุนฺทรสฺส อตฺตโน เมฆคีตสฺส อนุรูปเมวาติ อตฺโถฯ วลาหโก หิ ยถา อคชฺชนฺโต เกวลํ วสฺสนฺโต น โสภติ, เอวํ สตปฏลสหสฺสปฏเลน อุฏฺฐหิตฺวา ถนยนฺโต คชฺชนฺโต วิชฺชุลฺลตา นิจฺฉาเรนฺโตปิ อวสฺสนฺโต น โสภติ, ตถาภูโต ปน หุตฺวา วสฺสนฺโต โสภตีติ วุตฺตํ ‘‘วสฺสติ เทโว ยถาสุคีต’’นฺติฯ เตนาห – ‘‘อภิตฺถนย, ปชฺชุนฺน’’ , (จริยา. 3.89; ชา. 1.1.75) ‘‘คชฺชิตา เจว วสฺสิตา จา’’ติ (อ. นิ. 4.101; ปุ. ป. 157) จฯ ตสฺสํ วิหรามีติ ตสฺสํ กุฏิกายํ อริยวิหารคพฺเภน อิริยาปถวิหาเรน วิหรามิฯ วูปสนฺตจิตฺโตติ อคฺคผลสมาธินา สมฺมเทว อุปสนฺตมานโสฯ

เอวํ เถรสฺส อเนกวารํ กตํ อุยฺโยชนํ สิรสา สมฺปฏิจฺฉนฺโต วลาหกเทวปุตฺโต นินฺนญฺจ ถลญฺจ ปูเรนฺโต มหาวสฺสํ วสฺสาเปสิฯ

คิริมานนฺทตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. สุมนตฺเถรคาถาวณฺณนา

ยํ ปตฺถยาโนติอาทิกา อายสฺมโต สุมนตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต อิโต ปญฺจนวุเต กปฺเป พุทฺธสุญฺเญ โลเก กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต เอกํ ปจฺเจกพุทฺธํ พฺยาธิตํ ทิสฺวา หรีตกํ อทาสิ ฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท โกสลรฏฺเฐ คหปติกุเล นิพฺพตฺติตฺวา สุมโนติ ลทฺธนาโม สุเขน วฑฺฒิฯ ตสฺส ปน มาตุโล ปพฺพชิตฺวา อรหา หุตฺวา อรญฺเญ วิหรนฺโต สุมเน วยปฺปตฺเต ตํ ปพฺพาเชตฺวา จริตานุกูลํ กมฺมฏฺฐานํ อทาสิฯ โส ตตฺถ โยคกมฺมํ กโรนฺโต จตฺตาริ ฌานานิ ปญฺจ จ อภิญฺญาโย นิพฺพตฺเตสิฯ อถสฺส เถโร วิปสฺสนาวิธิํ อาจิกฺขิฯ โส จ นจิเรเนว วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺเต ปติฏฺฐาสิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 2.44.60-71) –

‘‘หรีตกํ อามลกํ, อมฺพชมฺพุวิภีตกํ;

โกลํ ภลฺลาตกํ พิลฺลํ, สยเมว หรามหํฯ

‘‘ทิสฺวาน ปพฺภารคตํ, ฌายิํ ฌานรตํ มุนิํ;

อาพาเธน อาปีเฬนฺตํ, อทุตียํ มหามุนิํฯ

‘‘หรีตกํ คเหตฺวาน, สยมฺภุสฺส อทาสหํ;

ขาทมตฺตมฺหิ เภสชฺเช, พฺยาธิ ปสฺสมฺภิ ตาวเทฯ

‘‘ปหีนทรโถ พุทฺโธ, อนุโมทมกาสิ เม;

เภสชฺชทาเนนิมินา, พฺยาธิวูปสเมน จฯ

‘‘เทวภูโต มนุสฺโส วา, ชาโต วา อญฺญชาติยา;

สพฺพตฺถ สุขิโต โหตุ, มา จ เต พฺยาธิมาคมาฯ

‘‘อิทํ วตฺวาน สมฺพุทฺโธ, สยมฺภู อปราชิโต;

นภํ อพฺภุคฺคมี ธีโร, หํสราชาว อมฺพเรฯ

‘‘ยโต หรีตกํ ทินฺนํ, สยมฺภุสฺส มเหสิโน;

อิมํ ชาติํ อุปาทาย, พฺยาธิ เม นุปปชฺชถฯ

‘‘อยํ ปจฺฉิมโก มยฺหํ, จริโม วตฺตเต ภโว;

ติสฺโส วิชฺชา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํฯ

‘‘จตุนฺนวุติโต กปฺเป, เภสชฺชมททิํ ตทา;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, เภสชฺชสฺส อิทํ ผลํฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

อรหตฺเต ปน ปติฏฺฐิโต เอกทิวสํ มาตุลตฺเถรสฺส อุปฏฺฐานํ อคมาสิฯ ตํ เถโร อธิคมํ ปุจฺฉิ, ตํ พฺยากโรนฺโต –

[330]

‘‘ยํ ปตฺถยาโน ธมฺเมสุ, อุปชฺฌาโย อนุคฺคหิ;

อมตํ อภิกงฺขนฺตํ, กตํ กตฺตพฺพกํ มยาฯ

[331]

‘‘อนุปฺปตฺโต สจฺฉิกโต, สยํ ธมฺโม อนีติโห;

วิสุทฺธญาโณ นิกฺกงฺโข, พฺยากโรมิ ตวนฺติเกฯ

[332]

‘‘ปุพฺเพนิวาสํ ชานามิ, ทิพฺพจกฺขุ วิโสธิตํ;

สทตฺโถ เม อนุปฺปตฺโต, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํฯ

[333]

‘‘อปฺปมตฺตสฺส เม สิกฺขา, สุสฺสุตา ตว สาสเน;

สพฺเพ เม อาสวา ขีณา, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโวฯ

[334]

‘‘อนุสาสิ มํ อริยวตา, อนุกมฺปิ อนุคฺคหิ;

อโมโฆ ตุยฺหโมวาโท, อนฺเตวาสิมฺหิ สิกฺขิโต’’ติฯ –

อิมาหิ ปญฺจหิ คาถาหิ สีหนาทํ นทนฺโต อญฺญํ พฺยากาสิฯ

ตตฺถ ยํ ปตฺถยาโน ธมฺเมสุ, อุปชฺฌาโย อนุคฺคหิฯ อมตํ อภิกงฺขนฺตนฺติ สมถวิปสฺสนาทีสุ อนวชฺชธมฺเมสุ ยํ ธมฺมํ มยฺหํ ปตฺถยนฺโต อากงฺขนฺโต อุปชฺฌาโย อมตํ นิพฺพานํ อภิกงฺขนฺตํ มํ โอวาททานวเสน อนุคฺคณฺหิฯ กตํ กตฺตพฺพกํ มยาติ ตสฺส อธิคมตฺถํ กตฺตพฺพํ ปริญฺญาทิโสฬสวิธํ กิจฺจํ กตํ นิฏฺฐาปิตํ มยาฯ

ตโต เอว อนุปฺปตฺโต อธิคโต จตุพฺพิโธปิ มคฺคธมฺโม สจฺฉิกโตฯ สยํ ธมฺโม อนีติโหติ สยํ อตฺตนาเยว นิพฺพานธมฺโม ผลธมฺโม จ อนีติโห อสนฺทิทฺโธ อตฺตปจฺจกฺโข กโต, ‘‘อิติห, อิติ กิรา’’ติ ปวตฺติยา อิติหสงฺขาตํ สํสยํ สมุจฺฉินฺทนฺโตเยว อริยมคฺโค ปวตฺตติฯ เตนาห ‘‘วิสุทฺธญาโณ นิกฺกงฺโข’’ติอาทิฯ ตตฺถ วิสุทฺธญาโณติ สพฺพสํกิเลสวิสุทฺธิยา วิสุทฺธญาโณฯ ตวนฺติเกติ ตว สมีเปฯ

สทตฺโถติ อรหตฺตํฯ สิกฺขาติ อธิสีลสิกฺขาทโยฯ สุสฺสุตาติ ปริยตฺติพาหุสจฺจสฺส ปฏิเวธพาหุสจฺจสฺส จ ปาริปูริวเสน สุฏฺฐุ สุตาฯ ตว สาสเนติ ตว โอวาเท อนุสิฏฺฐิยํ ฐิตสฺสฯ

อริยวตาติ สุวิสุทฺธสีลาทิวตสมาทาเนนฯ อนฺเตวาสิมฺหิ สิกฺขิโตติ ตุยฺหํ สมีเป จิณฺณพฺรหฺมจริยวาสตาย อนฺเตวาสี สิกฺขิตวา สิกฺขิตอธิสีลาทิสิกฺโข อมฺหีติฯ

สุมนตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. วฑฺฒตฺเถรคาถาวณฺณนา

สาธู หีติอาทิกา อายสฺมโต วฑฺฒตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท ภารุกจฺฉนคเร คหปติกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วฑฺโฒติ ลทฺธนาโม อนุปุพฺเพน วฑฺฒติฯ อถสฺส มาตา สํสาเร สญฺชาตสํเวคา ปุตฺตํ ญาตีนํ นิยฺยาเทตฺวา ภิกฺขุนีนํ สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺตี อรหตฺตํ ปาปุณิตฺวา อปเรน สมเยน ปุตฺตมฺปิ วิญฺญุตํ ปตฺตํ เวฬุทนฺตตฺเถรสฺส สนฺติเก ปพฺพาเชสิฯ โส ปพฺพชิโต พุทฺธวจนํ อุคฺคเหตฺวา พหุสฺสุโต ธมฺมกถิโก หุตฺวา คนฺถธุรํ วหนฺโต เอกทิวสํ ‘‘เอกโก สนฺตรุตฺตโรว มาตรํ ปสฺสิสฺสามี’’ติ ภิกฺขุนุปสฺสยํ อคมาสิฯ ตํ ทิสฺวา มาตา ‘‘กสฺมา ตฺวํ เอกโก สนฺตรุตฺตโรว อิธาคโต’’ติ โจเทสิฯ โส มาตรา โจทิยมาโน ‘‘อยุตฺตํ มยา กต’’นฺติ อุปฺปนฺนสํเวโค วิหารํ คนฺตฺวา ทิวาฏฺฐาเน นิสินฺโน วิปสฺสิตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา มาตุ โอวาทสมฺปตฺติปกาสนมุเขน อญฺญํ พฺยากโรนฺโต –

[335]

‘‘สาธู หิ กิร เม มาตา, ปโตทํ อุปทํสยิ;

ยสฺสาหํ วจนํ สุตฺวา, อนุสิฏฺโฐ ชเนตฺติยา;

อารทฺธวีริโย ปหิตตฺโต, ปตฺโต สมฺโพธิมุตฺตมํฯ

[336]

‘‘อรหา ทกฺขิเณยฺโยมฺหิ, เตวิชฺโช อมตทฺทโส;

เชตฺวา นมุจิโน เสนํ, วิหรามิ อนาสโวฯ

[337]

‘‘อชฺฌตฺตญฺจ พหิทฺธา จ, เย เม วิชฺชิํสุ อาสวา;

สพฺเพ อเสสา อุจฺฉินฺนา, น จ อุปฺปชฺชเร ปุนฯ

[338]

‘‘วิสารทา โข ภคินี, เอวมตฺถํ อภาสยิ;

อปิหา นูน มยิปิ, วนโถ เต น วิชฺชติฯ

[339]

‘‘ปริยนฺตกตํ ทุกฺขํ, อนฺติโมยํ สมุสฺสโย;

ชาติมรณสํสาโร, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว’’ติฯ – อิมา คาถา อภาสิ;