19. ปญฺญาสนิปาโต
1. ตาลปุฏตฺเถรคาถาวณฺณนา
ปญฺญาสนิปาเต กทา นุหนฺติอาทิกา อายสฺมโต ตาลปุฏตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินิตฺวา อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท ราชคเห อญฺญตรสฺมิํ นฏกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต กุลานุรูเปสุ นจฺจฏฺฐาเนสุ นิปฺผตฺติํ คนฺตฺวา สกลชมฺพุทีเป ปากโฏ นฏคามณิ อโหสิฯ โส ปญฺจสตมาตุคามปริวาโร มหตา นฏวิภเวน คามนิคมราชธานีสุ สมชฺชํ ทสฺเสตฺวา, มหนฺตํ ปูชาสกฺการํ ลภิตฺวา, วิจรนฺโต ราชคหํ อาคนฺตฺวา, นครวาสีนํ สมชฺชํ ทสฺเสตฺวา, ลทฺธสมฺมานสกฺกาโร ญาณสฺส ปริปากํ คตตฺตา สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา, วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺโน ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘สุตเมตํ, ภนฺเต, ปุพฺพกานํ อาจริยปาจริยานํ นฏานํ ภาสมานานํ ‘โย โส นโฏ รงฺคมชฺเฌ สมชฺชมชฺเฌ สจฺจาลิเกน ชนํ หาเสติ รเมติ, โส กายสฺส เภทา ปรํ มรณา ปหาสานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชตี’ติ, อิธ ภควา กิมาหา’’ติฯ อถ นํ ภควา ติกฺขตฺตุํ ปฏิกฺขิปิ ‘‘มา มํ เอตํ ปุจฺฉี’’ติฯ จตุตฺถวารํ ปุฏฺโฐ อาห – ‘‘คามณิ, อิเม สตฺตา ปกติยาปิ ราคพนฺธนพทฺธา โทสพนฺธนพทฺธา โมหพนฺธนพทฺธา เตสํ ภิยฺโยปิ รชนีเย โทสนีเย โมหนีเย ธมฺเม อุปสํหรนฺโต ปมาเทตฺวา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา นิรเย อุปปชฺชติฯ สเจ ปนสฺส เอวํทิฏฺฐิ โหติ ‘โย โส นโฏ รงฺคมชฺเฌ สมชฺชมชฺเฌ สจฺจาลิเกน ชนํ หาเสติ รเมติ, โส กายสฺส เภทา ปรํ มรณา ปหาสานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชตี’’’ติ สาสฺส โหติ มิจฺฉาทิฏฺฐิฯ มิจฺฉาทิฏฺฐิสฺส จ ทฺวินฺนํ คตีนํ อญฺญตรา คติ อิจฺฉิตพฺพา, นิรยสฺส วา ติรจฺฉานโยนิยา วาติฯ ตํ สุตฺวา ตาลปุโฏ คามณิ ปโรทิฯ นนุ คามณิ ปเคว มยา ปฏิกฺขิตฺโต ‘‘มา มํ เอตํ ปุจฺฉี’’ติ (สํ. นิ. 4.354)? ‘‘นาหํ, ภนฺเต, เอตํ โรทามิ, ยํ มํ ภควา นฏานํ อภิสมฺปรายํ เอวมาหา’’ติฯ อปิ จาหํ, ภนฺเต, ปุพฺพเกหิ อาจริยปาจริเยหิ นเฏหิ วญฺจิโต ‘‘นโฏ มหาชนสฺส นฏสมชฺชํ ทสฺเสตฺวา สุคติํ อุปปชฺชตี’’ติฯ โส สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา ลทฺธูปสมฺปนฺโน วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิ, อธิคตารหตฺโต ปน อรหตฺตปฺปตฺติโต ปุพฺเพ เยนากาเรน อตฺตโน จิตฺตํ นิคฺคณฺหนวเสน โยนิโสมนสิกาโร อุทปาทิ, ตํ อเนกธา วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ –
[1094]
‘‘กทา นุหํ ปพฺพตกนฺทราสุ, เอกากิโย อทฺทุติโย วิหสฺสํ;
อนิจฺจโต สพฺพภวํ วิปสฺสํ, ตํ เม อิทํ ตํ นุ กทา ภวิสฺสติฯ
[1095]
‘‘กทา นุหํ ภินฺนปฏนฺธโร มุนิ, กาสาววตฺโถ อมโม นิราโส;
ราคญฺจ โทสญฺจ ตเถว โมหํ, หนฺตฺวา สุขี ปวนคโต วิหสฺสํฯ
[1096]
‘‘กทา อนิจฺจํ วธโรคนีฬํ, กายํ อิมํ มจฺจุชรายุปทฺทุตํ;
วิปสฺสมาโน วีตภโย วิหสฺสํ, เอโก วเน ตํ นุ กทา ภวิสฺสติฯ
[1097]
‘‘กทา นุหํ ภยชนนิํ ทุขาวหํ, ตณฺหาลตํ พหุวิธานุวตฺตนิํ;
ปญฺญามยํ ติขิณมสิํ คเหตฺวา, เฉตฺวา วเส ตมฺปิ กทา ภวิสฺสติฯ
[1098]
‘‘กทา นุ ปญฺญามยมุคฺคเตชํ, สตฺถํ อิสีนํ สหสาทิยิตฺวา;
มารํ สเสนํ สหสา ภญฺชิสฺสํ, สีหาสเน ตํ นุ กทา ภวิสฺสติฯ
[1099]
‘‘กทา นุหํ สพฺภิ สมาคเมสุ, ทิฏฺโฐ ภเว ธมฺมครูหิ ตาทิภิ;
ยาถาวทสฺสีหิ ชิตินฺทฺริเยหิ, ปธานิโย ตํ นุ กทา ภวิสฺสติฯ
[1100]
‘‘กทา นุ มํ ตนฺทิ ขุทา ปิปาสา, วาตาตปา กีฏสรีสปา วา;
น พาธยิสฺสนฺติ น ตํ คิริพฺพเช, อตฺถตฺถิยํ ตํ นุ กทา ภวิสฺสติฯ
[1101]
‘‘กทา นุ โข ยํ วิทิตํ มเหสินา, จตฺตาริ สจฺจานิ สุทุทฺทสานิ;
สมาหิตตฺโต สติมา อคจฺฉํ, ปญฺญาย ตํ ตํ นุ กทา ภวิสฺสติฯ
[1102]
‘‘กทา นุ รูเป อมิเต จ สทฺเท, คนฺเธ รเส ผุสิตพฺเพ จ ธมฺเม;
อาทิตฺตโตหํ สมเถหิ ยุตฺโต, ปญฺญาย ทจฺฉํ ตทิทํ กทา เมฯ
[1103]
‘‘กทา นุหํ ทุพฺพจเนน วุตฺโต, ตโต นิมิตฺตํ วิมโน น เหสฺสํ;
อโถ ปสตฺโถปิ ตโต นิมิตฺตํ, ตุฏฺโฐ น เหสฺสํ ตทิทํ กทา เมฯ
[1104]
‘‘กทา นุ กฏฺเฐ จ ติเณ ลตา จ, ขนฺเธ อิเมหํ อมิเต จ ธมฺเม;
อชฺฌตฺติกาเนว จ พาหิรานิ จ, สมํ ตุเลยฺยํ ตทิทํ กทา เมฯ
[1105]
‘‘กทา นุ มํ ปาวุสกาลเมโฆ, นเวน โตเยน สจีวรํ วเน;
อิสิปฺปยาตมฺหิ ปเถ วชนฺตํ, โอวสฺสเต ตํ นุ กทา ภวิสฺสติฯ
[1106]
‘‘กทา มยูรสฺส สิขณฺฑิโน วเน, ทิชสฺส สุตฺวา คิริคพฺภเร รุตํ;
ปจฺจุฏฺฐหิตฺวา อมตสฺส ปตฺติยา, สํจินฺตเย ตํ นุ กทา ภวิสฺสติฯ
[1107]
‘‘กทา นุ คงฺคํ ยมุนํ สรสฺสติํ, ปาตาลขิตฺตํ วฬวามุขญฺจ;
อสชฺชมาโน ปตเรยฺยมิทฺธิยา, วิภิํสนํ ตํ นุ กทา ภวิสฺสติฯ
[1108]
‘‘กทา นุ นาโคว อสงฺคจารี, ปทาลเย กามคุเณสุ ฉนฺทํ;
นิพฺพชฺชยํ สพฺพสุภํ นิมิตฺตํ, ฌาเน ยุโต ตํ นุ กทา ภวิสฺสติฯ
[1109]
‘‘กทา อิณฏฺโฏว ทลิทฺทโก นิธิํ, อาราธยิตฺวา ธนิเกหิ ปีฬิโต;
ตุฏฺโฐ ภวิสฺสํ อธิคมฺม สาสนํ, มเหสิโน ตํ นุ กทา ภวิสฺสติฯ
[1110]
‘‘พหูนิ วสฺสานิ ตยามฺหิ ยาจิโต, อคารวาเสน อลํ นุ เต อิทํ;
ตํ ทานิ มํ ปพฺพชิตํ สมานํ, กิํการณา จิตฺต ตุวํ น ยุญฺชสิฯ
[1111]
‘‘นนุ อหํ จิตฺต ตยามฺหิ ยาจิโต, คิริพฺพเช จิตฺรฉทา วิหงฺคมา;
มหินฺทโฆสตฺถนิตาภิคชฺชิโน, เต ตํ รเมสฺสนฺติ วนมฺหิ ฌายินํฯ
[1112]
‘‘กุลมฺหิ มิตฺเต จ ปิเย จ ญาตเก, ขิฑฺฑารติํ กามคุณญฺจ โลเก;
สพฺพํ ปหาย อิมมชฺฌุปาคโต, อโถปิ ตฺวํ จิตฺต น มยฺห ตุสฺสสิฯ
[1113]
‘‘มเมว เอตํ น หิ ตฺวํ ปเรสํ, สนฺนาหกาเล ปริเทวิเตน กิํ;
สพฺพํ อิทํ จลมิติ เปกฺขมาโน, อภินิกฺขมิํ อมตปทํ ชิคีสํฯ
[1114]
‘‘สุยุตฺตวาที ทฺวิปทานมุตฺตโม, มหาภิสกฺโก นรทมฺมสารถิ;
จิตฺตํ จลํ มกฺกฏสนฺนิภํ อิติ, อวีตราเคน สุทุนฺนิวารยํฯ
[1115]
‘‘กามา หิ จิตฺรา มธุรา มโนรมา, อวิทฺทสู ยตฺถ สิตา ปุถุชฺชนา;
เต ทุกฺขมิจฺฉนฺติ ปุนพฺภเวสิโน, จิตฺเตน นีตา นิรเย นิรากตาฯ
[1116]
‘‘มยูรโกญฺจาภิรุตมฺหิ กานเน, ทีปีหิ พฺยคฺเฆหิ ปุรกฺขโต วสํ;
กาเย อเปกฺขํ ชห มา วิราธย, อิติสฺสุ มํ จิตฺต ปุเร นิยุญฺชสิฯ
[1117]
‘‘ภาเวหิ ฌานานิ จ อินฺทฺริยานิ จ, พลานิ โพชฺฌงฺคสมาธิภาวนา;
ติสฺโส จ วิชฺชา ผุส พุทฺธสาสเน, อิติสฺสุ มํ จิตฺต ปุเร นิยุญฺชสิฯ
[1118]
‘‘ภาเวหิ มคฺคํ อมตสฺส ปตฺติยา, นิยฺยานิกํ สพฺพทุขกฺขโยคธํ;
อฏฺฐงฺคิกํ สพฺพกิเลสโสธนํ, อิติสฺสุ มํ จิตฺต ปุเร นิยุญฺชสิฯ
[1119]
‘‘ทุกฺขนฺติ ขนฺเธ ปฏิปสฺส โยนิโส, ยโต จ ทุกฺขํ สมุเทติ ตํ ชห;
อิเธว ทุกฺขสฺส กโรหิ อนฺตํ, อิติสฺสุ มํ จิตฺต ปุเร นิยุญฺชสิฯ
[1120]
‘‘อนิจฺจํ ทุกฺขนฺติ วิปสฺส โยนิโส, สุญฺญํ อนตฺตาติ อฆํ วธนฺติ จ;
มโนวิจาเร อุปรุนฺธ เจตโส, อิติสฺสุ มํ จิตฺต ปุเร นิยุญฺชสิฯ
[1121]
‘‘มุณฺโฑ วิรูโป อภิสาปมาคโต, กปาลหตฺโถว กุเลสุ ภิกฺขสุ;
ยุญฺชสฺสุ สตฺถุวจเน มเหสิโน, อิติสฺสุ มํ จิตฺต ปุเร นิยุญฺชสิฯ
[1122]
‘‘สุสํวุตตฺโต วิสิขนฺตเร จรํ, กุเลสุ กาเมสุ อสงฺคมานโส;
จนฺโท ยถา โทสินปุณฺณมาสิยา, อิติสฺสุ มํ จิตฺต ปุเร นิยุญฺชสิฯ
[1123]
‘‘อารญฺญิโก โหหิ จ ปิณฺฑปาติโก, โสสานิโก โหหิ จ ปํสุกูลิโก;
เนสชฺชิโก โหหิ สทา ธุเต รโต, อิติสฺสุ มํ จิตฺต ปุเร นิยุญฺชสิฯ
[1124]
‘‘โรเปตฺว รุกฺขานิ ยถา ผเลสี, มูเล ตรุํ เฉตฺตุ ตเมว อิจฺฉสิ;
ตถูปมํ จิตฺตมิทํ กโรสิ, ยํ มํ อนิจฺจมฺหิ จเล นิยุญฺชสิฯ
[1125]
‘‘อรูป ทูรงฺคม เอกจาริ, น เต กริสฺสํ วจนํ อิทานิหํ;
ทุกฺขา หิ กามา กฏุกา มหพฺภยา, นิพฺพานเมวาภิมโน จริสฺสํฯ
[1126]
‘‘นาหํ อลกฺขฺยา อหิริกฺกตาย วา,
น จิตฺตเหตู น จ ทูรกนฺตนา;
อาชีวเหตู จ อหํ น นิกฺขมิํ,
กโต จ เต จิตฺต ปฏิสฺสโว มยาฯ
[1127]
‘‘อปฺปิจฺฉตา สปฺปุริเสหิ วณฺณิตา, มกฺขปฺปหานํ วูปสโม ทุขสฺส;
อิติสฺสุ มํ จิตฺต ตทา นิยุญฺชสิ, อิทานิ ตฺวํ คจฺฉสิ ปุพฺพจิณฺณํฯ
[1128]
‘‘ตณฺหา อวิชฺชา จ ปิยาปิยญฺจ, สุภานิ รูปานิ สุขา จ เวทนา;
มนาปิยา กามคุณา จ วนฺตา, วนฺเต อหํ อาวมิตุํ น อุสฺสเหฯ
[1129]
‘‘สพฺพตฺถ เต จิตฺต วโจ กตํ มยา, พหูสุ ชาตีสุ นเมสิ โกปิโต;
อชฺฌตฺตสมฺภโว กตญฺญุตาย เต, ทุกฺเข จิรํ สํสริตํ ตยา กเตฯ
[1130]
‘‘ตฺวญฺเญว โน จิตฺต กโรสิ พฺราหฺมโณ, ตฺวํ ขตฺติโย ราชทสี กโรสิ;
เวสฺสา จ สุทฺทา จ ภวาม เอกทา, เทวตฺตนํ วาปิ ตเวว วาหสาฯ
[1131]
‘‘ตเวว เหตู อสุรา ภวามเส, ตฺวํมูลกํ เนรยิกา ภวามเส;
อโถ ติรจฺฉานคตาปิ เอกทา, เปตตฺตนํ วาปิ ตเวว วาหสาฯ
[1132]
‘‘นนุ ทุพฺภิสฺสสิ มํ ปุนปฺปุนํ, มุหุํ มุหุํ จารณิกํว ทสฺสยํ;
อุมฺมตฺตเกเนว มยา ปโลภสิ, กิญฺจาปิ เต จิตฺต วิราธิตํ มยาฯ
[1133]
‘‘อิทํ ปุเร จิตฺตมจาริ จาริกํ, เยนิจฺฉกํ ยตฺถกามํ ยถาสุขํ;
ตทชฺชหํ นิคฺคเหสฺสามิ โยนิโส, หตฺถิปฺปภินฺนํ วิย องฺคุสคฺคโหฯ
[1134]
‘‘สตฺถา จ เม โลกมิมํ อธิฏฺฐหิ, อนิจฺจโต อทฺธุวโต อสารโต;
ปกฺขนฺท มํ จิตฺต ชินสฺส สาสเน, ตาเรหิ โอฆา มหตา สุทุตฺตราฯ
[1135]
‘‘น เต อิทํ จิตฺต ยถา ปุราณกํ, นาหํ อลํ ตุยฺห วเส นิวตฺติตุํ;
มเหสิโน ปพฺพชิโตมฺหิ สาสเน, น มาทิสา โหนฺติ วินาสธาริโนฯ
[1136]
‘‘นคา สมุทฺทา สริตา วสุนฺธรา, ทิสา จตสฺโส วิทิสา อโธ ทิวา;
สพฺเพ อนิจฺจา ติภวา อุปทฺทุตา, กุหิํ คโต จิตฺต สุขํ รมิสฺสสิฯ
[1137]
‘‘ธิติปฺปรํ กิํ มม จิตฺต กาหิสิ, น เต อลํ จิตฺต วสานุวตฺตโก;
น ชาตุ ภสฺตํ อุภโตมุขํ ฉุเป, ธิรตฺถุ ปูรํ นวโสตสนฺทนิํฯ
[1138]
‘‘วราหเอเณยฺยวิคาฬฺหเสวิเต, ปพฺภารกุฏฺเฏ ปกเตว สุนฺทเร;
นวมฺพุนา ปาวุสสิตฺตกานเน, ตหิํ คุหาเคหคโต รมิสฺสสิฯ
[1139]
‘‘สุนีลคีวา สุสิขา สุเปขุนา, สุจิตฺตปตฺตจฺฉทนา วิหงฺคมา;
สุมญฺชุโฆสตฺถนิตาภิคชฺชิโน, เต ตํ รเมสฺสนฺติ วนมฺหิ ฌายินํฯ
[1140]
‘‘วุฏฺฐมฺหิ เทเว จตุรงฺคุเล ติเณ, สํปุปฺผิเต เมฆนิภมฺหิ กานเน;
นคนฺตเร วิฏปิสโม สยิสฺสํ, ตํ เม มุทู เหหิติ ตูลสนฺนิภํฯ
[1141]
‘‘ตถา ตุ กสฺสามิ ยถาปิ อิสฺสโร, ยํ ลพฺภติ เตนปิ โหตุ เม อลํ;
น ตาหํ กสฺสามิ ยถา อตนฺทิโต, พิฬารภสฺตํว ยถา สุมทฺทิตํฯ
[1142]
‘‘ตถา ตุ กสฺสามิ ยถาปิ อิสฺสโร, ยํ ลพฺภติ เตนปิ โหตุ เม อลํ;
วิริเยน ตํ มยฺห วสานยิสฺสํ, คชํว มตฺตํ กุสลงฺกุสคฺคโหฯ
[1143]
‘‘ตยา สุทนฺเตน อวฏฺฐิเตน หิ, หเยน โยคฺคาจริโยว อุชฺชุนา;
ปโหมิ มคฺคํ ปฏิปชฺชิตุํ สิวํ, จิตฺตานุรกฺขีหิ สทา นิเสวิตํฯ
[1144]
‘‘อารมฺมเณ ตํ พลสา นิพนฺธิสํ, นาคํว ถมฺภมฺหิ ทฬฺหาย รชฺชุยา;
ตํ เม สุคุตฺตํ สติยา สุภาวิตํ, อนิสฺสิตํ สพฺพภเวสุ เหหิสิฯ
[1145]
‘‘ปญฺญาย เฉตฺวา วิปถานุสารินํ, โยเคน นิคฺคยฺห ปเถ นิเวสิย;
ทิสฺวา สมุทยํ วิภวญฺจ สมฺภวํ, ทายาทโก เหหิสิ อคฺควาทิโนฯ
[1146]
‘‘จตุพฺพิปลฺลาสวสํ อธิฏฺฐิตํ, คามณฺฑลํว ปริเนสิ จิตฺต มํ;
นนุ สํโยชนพนฺธนจฺฉิทํ, สํเสวเส การุณิกํ มหามุนิํฯ
[1147]
‘‘มิโค ยถา เสริ สุจิตฺตกานเน, รมฺมํ คิริํ ปาวุสอพฺภมาลินิํ;
อนากุเล ตตฺถ นเค รมิสฺสํ, อสํสยํ จิตฺต ปรา ภวิสฺสสิฯ
[1148]
‘‘เย ตุยฺห ฉนฺเทน วเสน วตฺติโน,
นรา จ นารี จ อนุโภนฺติ ยํ สุขํ;
อวิทฺทสู มารวสานุวตฺติโน,
ภวาภินนฺที ตว จิตฺต สาวกา’’ติฯ
ตตฺถ กทา นุหนฺติ กทา นุ อหํฯ ปพฺพตกนฺทราสูติ ปพฺพเตสุ จ กนฺทเรสุ จ, ปพฺพตสฺส วา กนฺทราสุฯ เอกากิโยติ เอกโกฯ อทฺทุติโยติ นิตฺตณฺโหฯ ตณฺหา หิ ปุริสสฺส ทุติยา นามฯ วิหสฺสนฺติ วิหริสฺสามิฯ อนิจฺจโต สพฺพภวํ วิปสฺสนฺติ กามภวาทิเภทํ สพฺพมฺปิ ภวํ ‘‘หุตฺวา อภาวฏฺเฐน อนิจฺจ’’นฺติ วิปสฺสนฺโต กทา นุ วิหริสฺสนฺติ โยชนาฯ นิทสฺสนมตฺตญฺเจตํ, ‘‘ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ, ยํ ทุกฺขํ ตทนตฺตา’’ติ วจนโต (สํ. นิ. 3.15) อิตรมฺปิ ลกฺขณทฺวยํ วุตฺตเมวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตํ เม อิทํ ตํ นุ กทา ภวิสฺสตีติ ตํ อิทํ เม ปริวิตกฺกิตํ กทา นุ ภวิสฺสติ, กทา นุ โข มตฺถกํ ปาปุณิสฺสตีติ อตฺโถฯ ตํ นูติ เจตฺถ ตนฺติ นิปาตมตฺตํฯ อยญฺเหตฺถ สงฺเขปตฺโถ – กทา นุ โข อหํ มหาคโช วิย สงฺขลิกพนฺธนํ, คิหิพนฺธนํ ฉินฺทิตฺวา ปพฺพชิตฺวา กายวิเวกํ ปริพฺรูหยนฺโต เอกากี ปพฺพตกนฺทราสุ อทุติโย สพฺพตฺถ นิรเปกฺโข สพฺพสงฺขารคตํ อนิจฺจาทิโต วิปสฺสนฺโต วิหริสฺสามีติฯ
ภินฺนปฏนฺธโรติ ภินฺนวตฺถธโร, คาถาสุขตฺถํ นการาคมํ กตฺวา วุตฺตํฯ สตฺถกจฺฉินฺนอคฺฆผสฺสวณฺณภินฺนํ ปฏจีวรํ ธาเรนฺโตติ อตฺโถฯ มุนีติ ปพฺพชิโตฯ อมโมติ กุเล วา คเณ วา มมตฺตาภาเวน อมโมฯ กตฺถจิปิ อารมฺมเณ อาสีสนาย อภาเวน นิราโสฯ หนฺตฺวา สุขี ปวนคโต วิหสฺสนฺติ ราคาทิเก กิเลเส อริยมคฺเคน สมุจฺฉินฺทิตฺวา มคฺคสุเขน ผลสุเขน สุขี มหาวนคโต กทา นุ โข อหํ วิหริสฺสามิฯ
วธโรคนีฬนฺติ มรณสฺส จ โรคสฺส จ กุลาวกภูตํฯ กายํ อิมนฺติ อิมํ ขนฺธปญฺจกสงฺขาตํ กายํฯ ขนฺธปญฺจโกปิ หิ ‘‘อวิชฺชาคตสฺส, ภิกฺขเว, ปุริสปุคฺคลสฺส ตณฺหานุคตสฺส อยเมว กาโย พหิทฺธา นามรูป’’นฺติอาทีสุ กาโย วุจฺจติฯ มจฺจุชรายุปทฺทุตนฺติ มรเณน เจว ชราย จ ปีฬิตํ, วิปสฺสมาโน อหํ ภยเหตุปหาเนน วีตภโย, ตํ นุ กทา ภวิสฺสตีติ อตฺโถฯ
ภยชนนินฺติ ปญฺจวีสติยา มหาภยานํ อุปฺปาทการณภูตํ กายิกสฺส จ เจตสิกสฺส จ สกลสฺสปิ วฏฺฏทุกฺขสฺส อาวหนโต ทุขาวหํฯ
ตณฺหาลตํ พหุวิธานุวตฺตนินฺติ พหุวิธญฺจ อารมฺมณํ ภวเมว วา อนุวตฺตติ สนฺตโนตีติ พหุวิธานุวตฺตนิํ, ตณฺหาสงฺขาตลตํฯ ปญฺญามยนฺติ มคฺคปญฺญามยํ สุนิสิตํ อสิขคฺคํ วีริยปคฺคหิเตน สทฺธาหตฺเถน คเหตฺวา สมุจฺฉินฺทิตฺวา ‘‘กทา นุหํ วเส’’ติ ยํ ปริวิตกฺกิตํ, ตมฺปิ กทา ภวิสฺสตีติ โยชนาฯ
อุคฺคเตชนฺติ สมถวิปสฺสนาวเสน นิสิตตาย ติกฺขเตชํฯ สตฺถํ อิสีนนฺติ พุทฺธปจฺเจกพุทฺธอริยสาวกอิสีนํ สตฺถภูตํ ฯ มารํ สเสนํ สหสา ภญฺชิสฺสนฺติ กิเลสเสนาย สเสนํ อภิสงฺขาราทิมารํ สหสา สีฆเมว ภญฺชิสฺสามิฯ สีหาสเนติ ถิราสเน, อปราชิตปลฺลงฺเกติ อตฺโถฯ
สพฺภิ สมาคเมสุ ทิฏฺโฐ ภเวติ ธมฺมคารวยุตฺตตาย ธมฺมครูหิ ตาทิลกฺขณปฺปตฺติยา ตาทีหิ อวิปรีตทสฺสิตาย ยาถาวทสฺสีหิ อริยมคฺเคเนว ปาปชิตินฺทฺริยตาย ชิตินฺทฺริเยหิ พุทฺธาทีหิ สาธูหิ สมาคเมสุ ‘‘กทา นุ อหํ ปธานิโยติ ทิฏฺโฐ ภเวยฺย’’นฺติ ยํ เม ปริวิตกฺกิตํ, ตํ นุ กทา ภวิสฺสตีติ โยชนาฯ อิมินา นเยน สพฺพตฺถ ปทโยชนา เวทิตพฺพา, ปทตฺถมตฺตเมว วณฺณยิสฺสามฯ
ตนฺทีติ อาลสิยํฯ ขุทาติ ชิฆจฺฉาฯ กีฏสรีสปาติ กีฏญฺเจว สรีสปา จฯ น พาธยิสฺสนฺตีติ มํ น พฺยาธยิสฺสนฺติ สุขทุกฺขโสมนสฺสโทมนสฺสานํ ฌาเนหิ ปฏิพาหิตตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ คิริพฺพเชติ ปพฺพตกนฺทรายฯ อตฺถตฺถิยนฺติ สทตฺถสงฺขาเตน อตฺเถน อตฺถิกํฯ
ยํ วิทิตํ มเหสินาติ ยํ จตุสจฺจํ มเหสินา สมฺมาสมฺพุทฺเธน สยมฺภูญาเณน ญาตํ ปฏิวิทฺธํ, ตานิ จตฺตาริ สจฺจานิ อนุปจิตกุสลสมฺภาเรหิ สุฏฺฐุ ทุทฺทสานิ มคฺคสมาธินา สมาหิตตฺโต, สมฺมาสติยา สติมา, อริยมคฺคปญฺญาย อหํ อคจฺฉํ ปฏิวิชฺฌิสฺสํ อธิคมิสฺสนฺติ อตฺโถฯ
รูเปติ จกฺขุวิญฺเญยฺยรูเปฯ อมิเตติ ญาเณน อมิเต, อปริจฺฉินฺเน อปริญฺญาเตติ อตฺโถฯ ผุสิตพฺเพติ, โผฏฺฐพฺเพฯ ธมฺเมติ มโนวิญฺเญยฺยธมฺเมฯ อมิเตติ วา อปริมาเณ นีลาทิวเสน อเนกเภทภินฺเน รูเป เภริสทฺทาทิวเสน, มูลรสาทิวเสน, กกฺขฬมุทุตาทิวเสน, สุขทุกฺขาทิวเสน จ, อเนกเภทสทฺทาทิเก จาติ อตฺโถฯ อาทิตฺตโตติ เอกาทสหิ อคฺคีหิ อาทิตฺตภาวโตฯ
สมเถหิ ยุตฺโตติ ฌานวิปสฺสนามคฺคสมาธีหิ สมนฺนาคโตฯ ปญฺญาย ทจฺฉนฺติ วิปสฺสนาปญฺญาสหิตาย มคฺคปญฺญาย ทกฺขิสฺสํฯ
ทุพฺพจเนน วุตฺโตติ ทุรุตฺตวจเนน ฆฏฺฏิโตฯ ตโต นิมิตฺตนฺติ ผรุสวาจาเหตุฯ วิมโน น เหสฺสนฺติ โทมนสฺสิโต น ภเวยฺยํฯ อโถติ อถฯ ปสตฺโถติ เกนจิ ปสํสิโตฯ
กฏฺเฐติ ทารุกฺขนฺเธฯ ติเณติ ติณานํ ขนฺเธฯ อิเมติ อิเม มม สนฺตติปริยาปนฺเน ปญฺจ ขนฺเธ ฯ อมิเต จ ธมฺเมติ ตโต อญฺเญน อินฺทฺริยกฺขนฺเธน อมิเต รูปธมฺเมฯ เตนาห – ‘‘อชฺฌตฺติกาเนว จ พาหิรานิ จา’’ติฯ สมํ ตุเลยฺยนฺติ อนิจฺจาทิวเสน เจว อสาราทิอุปมาวเสน จ สพฺพํ สมเมว กตฺวา ตีเรยฺยํฯ
อิสิปฺปยาตมฺหิ ปเถ วชนฺตนฺติ พุทฺธาทีหิ มเหสีหิ สมฺมเทว ปยาเต สมถวิปสฺสนามคฺเค วชนฺตํ ปฏิปชฺชนฺตํฯ ปาวุสสมเย กาลเมโฆ นเวน โตเยน วสฺโสทเกน สจีวรํ ปวเน กทา นุ โอวสฺสติ, เตเมตีติ อตฺตโน อพฺโภกาสิกภาวปริวิตกฺกิตํ ทสฺเสติฯ
มยูรสฺส สิขณฺฑิโน วเน ทิชสฺสาติ มาตุกุจฺฉิโต อณฺฑโกสโต จาติ ทฺวิกฺขตฺตุํ ชายนวเสน ทิชสฺส, สิขาสมฺภเวน สิขณฺฑิโน จ มยูรสฺส วเน กทา ปน คิริคพฺภเร รุตํ เกการวํ สุตฺวา เวลํ สลฺลกฺขิตฺวา สยนโต วุฏฺฐหิตฺวา อมตสฺส ปตฺติยา นิพฺพานาธิคมายฯ สํจินฺตเยติ วุจฺจมาเน ภเว อนิจฺจาทิโต มนสิ กเรยฺยํ วิปสฺเสยฺยนฺติ อตฺโถฯ
คงฺคํ ยมุนํ สรสฺสตินฺติ เอตา มหานทิโย อสชฺชมาโน ภาวนามยาย อิทฺธิยา กทา นุ ปตเรยฺยนฺติ โยชนาฯ ปาตาลขิตฺตํ พฬวามุขญฺจาติ ปาตาย อลํ ปริยตฺตนฺติ ปาตาลํ, ตเทว ขิตฺตํ, ปถวิยา สณฺฐหนกาเล ตถา ฐิตนฺติ ปาตาลขิตฺตํฯ โยชนสติกาทิเภทานิ สมุทฺทสฺส อนฺโตปถวิยา ตีรฏฺฐานานิ, เยสุ กานิจิ นาคาทีนํ วสนฏฺฐานานิ โหนฺติ, กานิจิ สุญฺญานิเยว หุตฺวา ติฏฺฐนฺติฯ พฬวามุขนฺติ มหาสมุทฺเท มหนฺตํ อาวฏฺฏมุขํฯ
มหานิรยทฺวารสฺส หิ วิวฏกาเล มหาอคฺคิกฺขนฺโธ ตโต นิกฺขนฺโต ตทภิมุขํ อเนกโยชนสตายามวิตฺถารํ เหฏฺฐา สมุทฺทปเทสํ ฑหติ, ตสฺมิํ ทฑฺเฒ อุปริ อุทกํ อาวฏฺฏากาเรน ปริพฺภมนฺตํ มหตา สทฺเทน เหฏฺฐา นิปตติฯ ตตฺถ พฬวามุขสมญฺญา, อิติ ตญฺจ ปาตาลขิตฺตํ พฬวามุขญฺจ วิภิํสนํ ภยานกํ อสชฺชมาโน อิทฺธิยา กทา นุ ปตเรยฺยนฺติ ยํ ปริวิตกฺกิตํ, ตํ กทา นุ ภวิสฺสติ, ภาวนามยํ อิทฺธิํ นิพฺพตฺเตตฺวา กทา นุ เอวํ อิทฺธิํ วฬญฺชิสฺสามีติ อตฺโถฯ
นาโคว อสงฺคจารี ปทาลเยติ ยถา มตฺตวารโณ ทฬฺหถมฺภํ ภินฺทิตฺวา อยสงฺขลิกํ วิทฺธํเสตฺวา อสงฺคจารี วนํ ปวิสิตฺวา เอโก อทุติโย หุตฺวา อตฺตโน รุจิวเสน จรติ, เอวมหํ กทา นุ สพฺพสุภํ นิมิตฺตํ นิพฺพชฺชยํ นิรวเสสโต วชฺชยนฺโต กามจฺฉนฺทวโส อหุตฺวา ฌาเน ยุโต ปยุตฺโต กามคุเณสุ ฉนฺทํ สมฺมเทว ปทาเลยฺยํ ฉินฺเทยฺยํ ปชเหยฺยนฺติ ยํ ปริวิตกฺกิตํ, ตํ นุ กทา ภวิสฺสติฯ
อิณฏฺโฏว ทลิทฺทโก นิธิํ อาราธยิตฺวาติ ยถา โกจิ ทลิทฺโท ชีวิกปกโต อิณํ คเหตฺวา ตํ โสเธตุํ อสกฺโกนฺโต อิณฏฺโฏ อิเณน อฏฺฏิโต ธนิเกหิ ปีฬิโต นิธิํ อาราธยิตฺวา อธิคนฺตฺวา อิณญฺจ โสเธตฺวา สุเขน จ ชีวนฺโต ตุฏฺโฐ ภเวยฺย, เอวํ อหมฺปิ กทา นุ อิณสทิสํ กามจฺฉนฺทํ ปหาย มเหสิโน อริยธนสมฺปุณฺณตาย มณิกนกาทิรตนสมฺปุณฺณนิธิสทิสํ พุทฺธสฺส สาสนํ อธิคนฺตฺวา ตุฏฺโฐ ภเวยฺยนฺติ ยํ ปริวิตกฺกิตํ, ตํ กทา นุ ภวิสฺสตีติฯ
เอวํ ปพฺพชฺชโต ปุพฺเพ เนกฺขมฺมวิตกฺกวเสน ปวตฺตํ อตฺตโน วิตกฺกปวตฺติํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปพฺพชิตฺวา เยหากาเรหิ อตฺตานํ โอวทิตฺวา อธิคจฺฉิ, เต ทสฺเสนฺโต ‘‘พหูนิ วสฺสานี’’ติอาทิกา คาถา อภาสิฯ ตตฺถ พหูนิ วสฺสานิ ตยามฺหิ ยาจิโต, อคารวาเสน อลํ นุ เต อิทนฺติ อเนกสํวจฺฉรานิ วิวิธทุกฺขานุพนฺเธน อคารมชฺเฌ วาเสน อลํ ปริยตฺตเมว เตติ, อมฺโภ จิตฺต, อิทํ ตยา อเนกานิ สํวจฺฉรานิ อหํ อมฺหิ นนุ ยาจิโตฯ ตํ ทานิ มํ ปพฺพชิตํ สมานนฺติ ตํ มํ ตยา ตถา อุสฺสาหเนน ปพฺพชิตํ สมานํ เกน การเณน จิตฺต ตุวํ น ยุญฺชสิ, สมถวิปสฺสนํ ฉฑฺเฑตฺวา นิหีเน อาลสิเย นิโยเชสีติ อตฺโถฯ
นนุ อหํ, จิตฺต, ตยามฺหิ ยาจิโตติ, อมฺโภ จิตฺต, อหํ ตยา นนุ ยาจิโต อมฺหิ อายาจิโต มญฺเญฯ ยทิ ยาจิโต, กสฺมา อิทานิ ตทนุรูปํ น ปฏิปชฺชสีติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘คิริพฺพเช’’ติอาทินา ยาจิตาการํ ทสฺเสติฯ จิตฺรฉทา วิหงฺคมา วิจิตฺรเปขุณปกฺขิโน, มยูราติ อตฺโถฯ มหินฺทโฆสตฺถนิตาภิคชฺชิโนติ ชลโฆสตฺถนิเตน เหตุนา สุฏฺฐุ คชฺชนสีลาฯ เต ตํ รเมสฺสนฺติ วนมฺหิ ฌายินนฺติ เต มยูรา ตํ วเน ฌานปสุตํ รเมสฺสนฺตีติ นนุ ตยา ยาจิโตติ ทสฺเสติฯ
กุลมฺหีติ กุลปริวฏฺเฏฯ อิมมชฺฌุปาคโตติ อิมํ อรญฺญฏฺฐานํ ปพฺพชฺชํ วา อชฺฌุปาคโตฯ อโถปิ ตฺวํ, จิตฺต, น มยฺห ตุสฺสสีติ ตฺวํ อนุวตฺติตฺวา ฐิตมฺปิ มํ นาราเธสฺสสีติ อตฺโถฯ
มเมว เอตํ น หิ ตฺวํ ปเรสนฺติ เอตํ, จิตฺต, มเมว ตสฺมา ตฺวํ ปเรสํ น โหสิฯ ตฺวํ ปน อญฺเญสํ วิย กตฺวา สนฺนาหกาเล กิเลสมาเร ยุชฺฌิตุํ ภาวนาสนฺนาหกาเล นติ วตฺวา ปริเทวิเตน กิํ ปโยชนํ, อิทานิ ตํ อญฺญถา วตฺติตุํ น ทสฺสามีติ อธิปฺปาโยฯ สพฺพํ อิทํ จลมิติ เปกฺขมาโนติ ยสฺมา ‘‘อิทํ จิตฺตํ อญฺญญฺจ สพฺพํ เตภูมกสงฺขารํ จลํ อนวฏฺฐิต’’นฺติ ปญฺญาจกฺขุนา โอโลเกนฺโต เคหโต กาเมหิ จ อภินิกฺขมิํ อมตปทํ นิพฺพานํ ชิคีสํ ปริเยสนฺโต, ตสฺมา, จิตฺต, อนนุวตฺตนฺโต นิพฺพานํ ปริเยสนเมว กโรมีติ อธิปฺปาโยฯ
อวีตราเคน สุทุนฺนิวารยํ จิตฺตํ จลํ มกฺกฏสนฺนิภํ วนมกฺกฏสทิสํ อิติ สุยุตฺตวาที สุภาสิตวาที ทฺวิปทานมุตฺตโม มหาภิสกฺโก นรทมฺมสารถีติ โยชนาฯ
อวิทฺทสู ยตฺถ สิตา ปุถุชฺชนาติ ยตฺถ เยสุ วตฺถุกาเมสุ กิเลสกาเมสุ จ สิตา ปฏิพทฺธา เต อนฺธปุถุชฺชนา เตน กามราเคน ปุนพฺภเวสิโน เอกนฺเตเนว ทุกฺขมิจฺฉนฺติฯ อิจฺฉนฺตา จ จิตฺเตน นีตา นิรเย นิรากตาติ จิตฺตวสิกา นิรยสํวตฺตนิกํ กมฺมํ กโรนฺตา หิตสุขโต นิรากตา หุตฺวา อตฺตโน จิตฺเตเนว นิรเย นีตา น อญฺญถาติ จิตฺตสฺเสว นิคฺคเหตพฺพตํ ทสฺเสติฯ
ปุนปิ จิตฺตํเยว นิคฺคเหตุํ มนฺเตนฺโต ‘‘มยูรโกญฺจาภิรุตมฺหี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ มยูรโกญฺจาภิรุตมฺหีติ สิขีหิ สารเสหิ จ อภิกูชิเตฯ ทีปีหิ พฺยคฺเฆหิ ปุรกฺขโต วสนฺติ เมตฺตาวิหาริตาย เอวรูเปหิ ติรจฺฉานคเตหิ ปุรกฺขโต ปริวาริโต หุตฺวา วเน วสนฺโต, เอเตน สุญฺญภาวปริพฺรูหนมาหฯ กาเย อเปกฺขํ ชหาติ สพฺพโส กาเย นิรเปกฺโข ชห, เอเตน ปหิตตฺตตํ วทติฯ มา วิราธยาติ อิมํ สุทุลฺลภํ นวมํ ขณํ มา วิราเธหิฯ อิติสฺสุ มํ, จิตฺต, ปุเร นิยุญฺชสีติ เอวญฺหิ ตฺวํ, จิตฺต, มํ ปพฺพชฺชโต ปุพฺเพ สมฺมาปฏิปตฺติยํ อุยฺโยเชสีติ อตฺโถฯ
ภาเวหีติ อุปฺปาเทหิ วฑฺเฒหิ จฯ ฌานานีติ ปฐมาทีนิ จตฺตาริ ฌานานิฯ อินฺทฺริยานีติ สทฺธาทีนิ ปญฺจินฺทฺริยานิฯ พลานีติ ตานิเยว ปญฺจ พลานิฯ โพชฺฌงฺคสมาธิภาวนาติ สตฺต โพชฺฌงฺเค จตสฺโส สมาธิภาวนา จฯ ติสฺโส จ วิชฺชาติ ปุพฺเพนิวาสญาณาทิกา ติสฺโส วิชฺชา จฯ ผุส ปาปุณาหิ พุทฺธสาสเน สมฺมาสมฺพุทฺธโอวาเท ฐิโตฯ
นิยฺยานิกนฺติ วฏฺฏทุกฺขโต นิยฺหานวหํฯ สพฺพทุกฺขกฺขโยคธนฺติ อมโตคธํ นิพฺพานปติฏฺฐํ นิพฺพานารมฺมณํฯ สพฺพกิเลสโสธนนฺติ อนวเสสกิเลสมลวิโสธนํฯ
ขนฺเธติ อุปาทานกฺขนฺเธฯ ปฏิปสฺส โยนิโสติ โรคโต คณฺฑโต สลฺลโต อฆโต อาพาธโตติ เอวมาทีหิ วิวิเธหิ ปกาเรหิ วิปสฺสนาญาเณน สมฺมา อุปาเยน นเยน ปสฺสฯ ตํ ชหาติ ตํ ทุกฺขสฺส สมุทยํ ตณฺหํ ปชห, สมุจฺฉินฺทฯ อิเธวาติ อิมสฺมิํเยว อตฺตภาเวฯ
อนิจฺจนฺติอาทิ อนฺตวนฺตโต อนิจฺจนฺติกโต ตาวกาลิกโต นิจฺจปฏิกฺเขปโต จ อนิจฺจนฺติ วา ปสฺสฯ ทุกฺขนฺติ เต อุทยพฺพยปฏิปีฬนโต สปฺปฏิภยโต ทุกฺขมโต สุขปฏิกฺเขปโต ทุกฺขนฺติ วา ปสฺสฯ สุญฺญนฺติ อวสวตฺตนโต อสามิกโต อสารโต อตฺตปฏิกฺเขปโต จ สุญฺญํ, ตโต เอว อนตฺตาติฯ วิครหิตพฺพโต อวฑฺฒิอาพาธนโต จ อฆนฺติ จ วธนฺติ จ วิปสฺส โยนิโสติ โยชนาฯ
มโนวิจาเร อุปรุนฺธ เจตโสติ มโนวิจารสญฺญิโน เคหสิตโสมนสฺสุปวิจาราทิเก อฏฺฐารส เจตโส อุปรุนฺธ วาเรหิ นิโรเธหิฯ
มุณฺโฑติ มุณฺฑภาวํ อุปคโต, โอหาริตเกสมสฺสุโกฯ วิรูโปติ เตน มุณฺฑภาเวน ปรูฬฺหโลมตาย ฉินฺนภินฺนกาสาย วตฺถตาย วิรูโป เววณฺณิยํ อุปคโตฯ อภิสาปมาคโตติ ‘‘ปิณฺโฑโล วิจรติ ปตฺตปาณี’’ติ อริเยหิ กาตพฺพํ อภิสาปํ อุปคโตฯ วุตฺตญฺเหตํ – ‘‘อภิสาโปยํ, ภิกฺขเว, โลกสฺมิํ ปิณฺโฑโล วิจรสิ ปตฺตปาณี’’ติ (สํ. นิ. 3.80)ฯ เตนาห ‘‘กปาลหตฺโถว กุเลสุ ภิกฺขสู’’ติฯ ยุญฺชสฺสุ สตฺถุวจเนติ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส โอวาเท โยคํ กโรหิ อนุยุญฺชสฺสุฯ
สุสํวุตตฺโตติ สุฏฺฐุ กายวาจาจิตฺเตหิ สมฺมเทว สํวุโตฯ วิสิขนฺตเร จรนฺติ ภิกฺขาจริยาย อิจฺฉาวิเสเสสุ จรนฺโตฯ จนฺโท ยถา โทสินปุณฺณมาสิยาติ วิคตโทสาย ปุณฺณมาย กุเลสุ นิจฺจนวสาย ปาสาทิกตาย จนฺทิมา วิย จราติ โยชนาฯ
สทา ธุเต รโตติ สพฺพกาลญฺจ ธุตคุเณ อภิรโตฯ ตถูปมํ จิตฺตมิทํ กโรสีติ ยถา โกจิ ปุริโส ผลานิ อิจฺฉนฺโต ผลรุกฺเข โรเปตฺวา ตโต อลทฺธผโลว เต มูลโต ฉินฺทิตุํ อิจฺฉติ, จิตฺต, ตฺวํ ตถูปมํ ตปฺปฏิภาคํ อิทํ กโรสิฯ ยํ มํ อนิจฺจมฺหิ จเล นิยุญฺชสีติ ยํ มํ ปพฺพชฺชาย นิโยเชตฺวา ปพฺพชิตฺวา อทฺธาคตํ ปพฺพชฺชาผลํ อนิจฺจมฺหิ จเล สํสารมุเข นิยุญฺชสิ นิโยชนวเสน ปวตฺเตสิฯ
รูปาภาวโต อรูปาฯ จิตฺตสฺส หิ ตาทิสํ สณฺฐานํ นีลาทิวณฺณเภโท วา นตฺถิ, ตสฺมา วุตฺตํ อรูปาติฯ ทูรฏฺฐานปฺปวตฺติยา ทูรงฺคมฯ ยทิปิ จิตฺตสฺส มกฺกฏสุตฺตมตฺตมฺปิ ปุรตฺถิมาทิทิสาภาเคน คมนํ นาม นตฺถิ, ทูเร สนฺตํ ปน อารมฺมณํ สมฺปฏิจฺฉตีติ ทูรงฺคมฯ เอโกเยว หุตฺวา จรณวเสน ปวตฺตนโต เอกจาริ, อนฺตมโส ทฺเว ตีณิปิ จิตฺตานิ เอกโต อุปฺปชฺชิตุํ สมตฺถานิ นาม นตฺถิ, เอกเมว ปน จิตฺตํ เอกสฺมิํ สนฺตาเน อุปฺปชฺชติฯ ตสฺมิํ นิรุทฺเธ อปรมฺปิ เอกเมว อุปฺปชฺชติ, ตสฺมา เอกจาริฯ
น เต กริสฺสํ วจนํ อิทานิหนฺติ ยทิปิ ปุพฺเพ ตว วเส อนุวตฺติํ, อิทานิ ปน สตฺถุ โอวาทํ ลทฺธกาลโต ปฏฺฐาย จิตฺตวสิโก น ภวิสฺสามิฯ กสฺมาติ เจ? ทุกฺขา หิ กามา กฏุกา มหพฺภยา กามา นาเมเต อตีเตปิ ทุกฺขา, อายติมฺปิ กฏุกผลา, อตฺตานุวาทาทิเภเทน มหตา ภเยน อนุพนฺธนฺตา มหพฺภยาฯ นิพฺพานเมวาภิมโน จริสฺสํ ตสฺมา นิพฺพานเมว อุทฺทิสฺส อภิมุขจิตฺโต วิหริสฺสํฯ
ตเมว นิพฺพานาภิมุขภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘นาหํ อลกฺขฺยา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ นาหํ อลกฺขฺยาติ อลกฺขิกตาย นิสฺสิรีกตาย นาหํ เคหโต นิกฺขมินฺติ โยชนาฯ
อหิริกฺกตายาติ ยถาวชฺชํ เกฬิํ กโรนฺโต วิย นิลฺลชฺชตายฯ จิตฺตเหตูติ เอกทา นิคณฺโฐ, เอกทา ปริพฺพาชกาทิโก โหนฺโต อนวฏฺฐิตจิตฺโต ปุริโส วิย จิตฺตวสิโก หุตฺวาฯ ทูรกนฺตนาติ ราชาทีหิ เมตฺตํ กตฺวา เตสุ ทุพฺภิตฺวา ทุพฺภิภาเวนฯ อาชีวเหตูติ อาชีวการณา ชีวิกาปกโต หุตฺวา อาชีวิกาภเยน อหํ น นิกฺขมิํ น ปพฺพชิํฯ กโต จ เต, จิตฺต, ปฏิสฺสโว มยาติ, ‘‘ปพฺพชิตกาลโต ปฏฺฐาย น ตว วเส วตฺตามิ, มเมว ปน วเส วตฺตามี’’ติ, จิตฺต, มยา นนุ ปฏิญฺญา กตาติ ทสฺเสติฯ
อปฺปิจฺฉตา สปฺปุริเสหิ วณฺณิตาติ ‘‘ปจฺจเยสุ สพฺพโส อปฺปิจฺฉา นาม สาธู’’ติ พุทฺธาทีหิ ปสฏฺฐา, ตถา มกฺขปฺปหานํ ปเรสํ คุเณ มกฺขนสฺส ปหานํ วูปสโม สพฺพสฺส ทุกฺขสฺส วูปสโม นิพฺพาปนํ สปฺปุริเสหิ วณฺณิตํฯ อิติสฺสุ มํ, จิตฺต, ตทา นิยุญฺชสิ, ‘‘สมฺม, ตยา เตสุ คุเณสุ ปติฏฺฐาตพฺพ’’นฺติ, จิตฺต, ตฺวํ เอวํ ตทา นิยุญฺชสิฯ อิทานิ ตฺวํ คจฺฉสิ ปุพฺพจิณฺณํ อิทานิ มํ ตฺวํ ปหาย อตฺตโน ปุริมาจิณฺณํ มหิจฺฉตาทิํ ปฏิปชฺชสิ, กิํ นาเมตนฺติ อธิปฺปาโยฯ
ยมตฺถํ สนฺธาย ‘‘คจฺฉสิ ปุพฺพจิณฺณ’’นฺติ วุตฺตํฯ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตณฺหา อวิชฺชา จา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ตณฺหาติ ปจฺจเยสุ ตณฺหา, อวิชฺชาติ ตตฺเถว อาทีนวปฏิจฺฉาทิกา อวิชฺชาฯ ปิยาปิยนฺติ ปุตฺตทาราทีสุ เปมสงฺขาโต ปิยภาโว เจว ปนฺตเสนาสเนสุ อธิกุสลธมฺเมสุ อนภิรติสงฺขาโต อปฺปิยภาโว จ อุภยตฺถ อนุโรธปฏิวิโรโธฯ สุภานิ รูปานีติ อชฺฌตฺตํ พหิทฺธา จ สุภรูปานิฯ สุขา เวทนาติ อิฏฺฐารมฺมเณ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชนสุขเวทนาฯ
มนาปิยา กามคุณาติ วุตฺตาวเสสา มโนรมา กามโกฏฺฐาสาฯ วนฺตาติ นิรูปโต ตํนิสฺสิตสฺส ฉนฺทราคสฺส วิกฺขมฺภนปหาเนน ฉฑฺฑิตตาย ปริจฺจตฺตตาย จ วนฺตาฯ วนฺเต อหํ อาวมิตุํ น อุสฺสเหติ เอวํ เต ฉฑฺฑิเต ปุน ปจฺจาวมิตุํ อหํ น สกฺโกมิ, ปริจฺจตฺตา เอว โหนฺตีติ วทติฯ
สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ ภเวสุ สพฺพาสุ โยนีสุ สพฺพาสุ คตีสุ วิญฺญาณฏฺฐิตีสุ จฯ วโจ กตํ มยาติ, อมฺโภ จิตฺต, ตว วจนํ มยา กตํฯ กโรนฺโต จ พหูสุ ชาตีสุ น เมสิ โกปิโตติ อเนกาสุ ชาตีสุ ปน มยา น โกปิโต อสิฯ มยา เนว ปริภวิโตฯ ตถาปิ อชฺฌตฺตสมฺภโว อตฺตนิ สมฺภูโต หุตฺวาปิ ตว อกตญฺญุตาย ทุกฺเข จีรํ สํสริตํ ตยา กเตติ ตยา นิพฺพตฺติเต อนาทิมติ สํสารทุกฺเข สุจิรกาลํ มยา สํสริตํ ปริพฺภมิตํฯ
อิทานิ ‘‘ทุกฺเข จิรํ สํสริตํ ตยา กเต’’ติ สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ อุปฺปตฺติเภเทน คติเภเทน จ วิตฺถารโต ทสฺเสนฺโต ‘‘ตฺวญฺเญวา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ราชทสีติ ราชา อสิ, ทกาโร ปทสนฺธิกโร, เวสฺสา จ สุทฺทา จ ภวาม เอกทา ตเวว วาหสาติ โยชนา ฯ เทวตฺตนํ วาปีติ เทวภาวํ วาปิ ตฺวํเยว โน อมฺหากํ, จิตฺต, กโรสีติ โยชนาฯ วาหสาติ การณภาเวนฯ
ตเวว เหตูติ ตเวว เหตุภาเวนฯ ตฺวํมูลกนฺติ ตฺวํนิมิตฺตํฯ
นนุ ทุพฺภิสฺสสิ มํ ปุนปฺปุนนฺติ ปุนปฺปุนํ ทุพฺภิสฺสสิ นุน, ยถา ปุพฺเพ ตฺวํ อนนฺตาสุ ชาตีสุ, จิตฺต, มิตฺตปฏิรูปโก สปตฺโต หุตฺวา มยฺหํ ปุนปฺปุนํ ทุพฺภิ, อิทานิ ตถา ทุพฺภิสฺสสิ มญฺเญ, ปุพฺเพ วิย จาเรตุํ น ทสฺสามีติ อธิปฺปาโยฯ มุหุํ มุหุํ จารณิกํว ทสฺสยนฺติ อภิณฺหโต จรณารหํ วิย มโน ทสฺเสนฺโต จรณารหํ ปุริสํ วญฺเจตฺวา จรโคปกํ นิปฺผาเทนฺโต วิย ปุนปฺปุนํ ตํ ตํ ภวํ ทสฺเสนฺโตฯ อุมฺมตฺตเกเนว มยา ปโลภสีติ อุมฺมตฺตกปุริเสน วิย มยา สทฺธิํ กีฬนฺโต ตํ ตํ ปโลภนียํ ทสฺเสตฺวา ปโลภสิฯ กิญฺจาปิ เต, จิตฺต, วิราธิตํ มยาติ, อมฺโภ จิตฺต, กิํ นาม เต มยา วิรทฺธํ, ตํ กเถหีติ อธิปฺปาโยฯ
อิทํ ปุเร จิตฺตนฺติ อิทํ จิตฺตํ นาม อิโต ปุพฺเพ รูปาทีสุ อารมฺมเณสุ รชฺชนาทินา, เยน อากาเรน อิจฺฉติ, ยตฺเถว จสฺส กาโม อุปฺปชฺชติ, ตสฺส วเสน ยตฺถกามํ ยถา วิจรนฺตสฺส สุขํ โหติ, ตเถว จ จรนฺโต ยถาสุขํ ทีฆรตฺตํ จาริกํ อจริฯ อชฺชาหํ ปภินฺนมทํ มตฺตหตฺถิํ หตฺถาจริยสงฺขาโต เฉโก องฺกุสคฺคโห องฺกุเสน วิย โยนิโสมนสิกาเรน นํ นิคฺคเหสฺสามิ, นสฺส วีติกฺกมิตุํ ทสฺสามีติฯ
สตฺถา จ เม โลกมิมํ อธิฏฺฐหีติ มม สตฺถา สมฺมาสมฺพุทฺโธ อิมํ อนวเสสขนฺธโลกํ ญาเณน อธิฏฺฐหิฯ กินฺติ? หุตฺวา อภาวฏฺเฐน อนิจฺจโต, กสฺสจิปิ ธุวสฺส ถาวรสฺส อภาวโต อทฺธุวโต สุขสาราทีนํ อภาวโต อสารโตฯ ปกฺขนฺท มํ, จิตฺต, ชินสฺส สาสเนติ ตสฺมา ยาถาวโต ปฏิปชฺชิตุํ, จิตฺต, มํ ชินสฺส ภควโต สาสเน ปกฺขนฺเทหิ อนุปฺปเวเสหิฯ ‘‘ปกฺขนฺทิม’’นฺติปิ ปาฬิ, ชินสฺส สาสเน อิมํ โลกํ ญาเณน ปกฺขนฺท, ยาถาวโต ตาเรหิ, ปกฺขนฺทนฺโต จ วิปสฺสนาญาณมคฺเคน ยาเปนฺโต สุทุตฺตรโต มหนฺตโต สํสารมโหฆโต มํ ตาเรหิฯ
น เต อิทํ, จิตฺต, ยถา ปุราณกนฺติ, อมฺโภ จิตฺต, อิทํ อตฺตภาวเคหํ โปราณกํ วิย ตว น โหตีติ อตฺโถฯ กสฺมา? นาหํ อลํ ตุยฺห วเส นิวตฺติตุนฺติ อิทานาหํ ตว วเส นิวตฺติตุํ น ยุตฺโตฯ ยสฺมา มเหสิโน ภควโต ปพฺพชิโตมฺหิ สาสเนฯ ปพฺพชิตกาลโต จ ปฏฺฐาย สมณา นาม มาทิสาว น โหนฺติ วินาสธาริโน, เอกํสโต สมณาเยว โหนฺตีติ อตฺโถฯ
นคาติ สิเนรุหิมวนฺตาทโย สพฺเพ ปพฺพตาฯ สมุทฺทาติ ปุรตฺถิมสมุทฺทาทโย สีตสมุทฺทาทโย, น สพฺเพ สมุทฺทาฯ สริตาติ คงฺคาทโย สพฺพา นทิโย จฯ วสุนฺธราติ ปถวีฯ ทิสา จตสฺโสติ ปุรตฺถิมาทิเภทา จตสฺโส ทิสาฯ วิทิสาติ ปุรตฺถิมทกฺขิณาทโย จตสฺโส อนุทิสาฯ อโธติ เหฏฺฐา ยาว อุทกสนฺธารกวายุขนฺธาฯ ทิวาติ เทวโลกาฯ ทิวาคฺคหเณน เจตฺถ ตตฺถ คเต สตฺตสงฺขาเร วทติฯ สพฺเพ อนิจฺจา ติภวา อุปทฺทุตาติ สพฺเพ กามภวาทโย ตโย ภวา อนิจฺจา เจว ชาติอาทีหิ ราคาทีหิ กิเลเสหิ อุปทฺทุตา ปีฬิตา จ, น เอตฺถ กิญฺจิ เขมฏฺฐานํ นาม อตฺถิ, ตทภาวโต กุหิํ คโต, จิตฺต, สุขํ รมิสฺสสิ, ตสฺมา ตโต นิสฺสรณญฺเจตฺถ ปริเยสาหีติ อธิปฺปาโยฯ
ธิติปฺปรนฺติ ธิติปรายณํ ปรมํ ถิรภาเว ฐิตํ มมํ, จิตฺต, กิํ กาหิสิ, ตโต อีสกมฺปิ มํ จาเลตุํ นาสกฺขิสฺสสีติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘น เต อลํ, จิตฺต, วสานุวตฺตโก’’ติฯ อิทานิ ตเมวตฺถํ ปากฏตรํ กตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘น ชาตุ ภสฺตํ อุภโตมุขํ ฉุเป , ธิรตฺถุ ปูรํ นวโสตสนฺทนิ’’นฺติ อาหฯ ตตฺถ ภสฺตนฺติ รุตฺติํฯ อุภโตมุขนฺติ ปุโตฬิยา อุภโตมุขํฯ น ชาตุ ฉุเปติ เอกํเสเนว ปาเทนาปิ น ฉุเปยฺย, ตถา ธิรตฺถุ ปูรํ นวโสตสนฺทนินฺติ นานปฺปการสฺส อสุจิโน ปูรํ นวหิ โสเตหิ วณมุเขหิ อสุจิสนฺทนิํ สวติํฯ ตาย วจฺจกุฏิยา ธี อตฺถุ, ตสฺสา ครหา โหตุฯ
เอวํ อฏฺฐวีสติยา คาถาหิ นิคฺคณฺหนวเสน จิตฺตํ โอวทิตฺวา อิทานิ วิเวกฏฺฐานาจิกฺขณาทินา สมฺปหํเสนฺโต ‘‘วราหเอเณยฺยวิคาฬฺหเสวิเต’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ วราหเอเณยฺยวิคาฬฺหเสวิเตติ วราเหหิ เจว เอเณยฺเยหิ จ โอคาเหตฺวา เสวิเตฯ ปพฺภารกุฏฺเฏติ ปพฺภารฏฺฐาเน เจว ปพฺพตสิขเร จฯ ปกเตว สุนฺทเรติ ปกติยา เอว สุนฺทเร อติตฺติมโนหเรฯ ‘‘ปกติวสุนฺธเร’’ติ วา ปาโฐ, ปากติเก ภูมิปเทเสติ อตฺโถฯ นวมฺพุนา ปาวุสสิตฺตกานเนติ ปาวุสวเสน วุฏฺเฐน เมโฆทเกน อุปสิตฺตวสฺเส สุเถเว วเนฯ ตหิํ คุหาเคหคโต รมิสฺสสีติ ตสฺมิํ ปพฺพตกานเน คุหาสงฺขาตํ เคหํ อุปคโต ภาวนารติยา อภิรมิสฺสสิฯ
เต ตํ รเมสฺสนฺตีติ เต มยูราทโย วนสญฺญํ อุปฺปาเทนฺตา ตํ รเมสฺสนฺตีติ อตฺโถฯ
วุฏฺฐมฺหิ เทเวติ เมเฆ อธิปฺปวุฏฺเฐฯ จตุรงฺคุเล ติเณติ เตเนว คสฺโสทกปาเตน ตตฺถ ตตฺถ ติเณ สุรตฺตวณฺณกมฺพลสทิเส จตุรงฺคุเล ชาเตฯ สํปุปฺผิเต เมฆนิภมฺหิ กานเนติ ปาวุสเมฆสงฺกาเส กานเน สมฺมเทว ปุปฺผิเตฯ นคนฺตเรติ ปพฺพตนฺตเรฯ วิฏปิสโม สยิสฺสนฺติ ตรุสทิโส อปริคฺคโห หุตฺวา นิปชฺชิสฺสํฯ ตํ เม มุทู เหหิติ ตูลสนฺนิภนฺติ ตํ ติณปจฺจตฺถรณํ มุทุ สุขสมฺผสฺสํ ตูลสนฺนิภํ ตูลิกสทิสํ สยนํ เม ภวิสฺสติฯ
ตถา ตุ กสฺสามิ ยถาปิ อิสฺสโรติ ยถา โกจิ อิสฺสรปุริโส อตฺตโน วจนกรทาสาทิํ วเส วตฺเตติ, อหมฺปิ, จิตฺต, ตํ ตถา กริสฺสามิ, มยฺหํ วเส วตฺเตมิเยวฯ กถํ? ยํ ลพฺภติ เตนปิ โหตุ เม อลนฺติ จตูสุ ปจฺจเยสุ ยํ ยาทิสํ วา ตาทิสํ วา ลพฺภติ, เตน จ มยฺหํ อลํ ปริยตฺตํ โหตุฯ เอเตน อิทํ ทสฺเสติ – ยสฺมา อิเธกจฺเจ สตฺตา ตณฺหุปฺปาทเหตุ จิตฺตสฺส วเส อนุวตฺตนฺติ, อหํ ปน ตณฺหุปฺปาทํ ทูรโต วชฺเชนฺโต จิตฺตํ ทาสํ วิย กโรนฺโต อตฺตโน วเส วตฺเตมีติฯ น ตาหํ กสฺสามิ ยถา อตนฺทิโต, พิฬารภสฺตํว ยถา สุมทฺทิตนฺติ จิตฺต ตณฺหุปฺปาทปริวชฺชนเหตุ, ปุน ตนฺติ จิตฺตํ อามสติ, ยถา อญฺโญปิ โกจิ สมฺมปฺปธานโยเคน ภาวนาย อตนฺทิโต อตฺตโน จิตฺตํ กมฺมกฺขมํ, กมฺมโยคฺคํ กโรติ, ตถา อหมฺปิ, จิตฺต, ตํ กมฺมกฺขมํ, กมฺมโยคฺคํ มยฺหํ วเส วตฺตํ กริสฺสามิ ฯ ยถา กิํ? พิฬารภสฺตํว ยถา สุมทฺทิตํ, นอิติ นิปาตมตฺตํฯ ยถา สุฏฺฐุ มทฺทิตํ พิฬารภสฺตํ กมฺมกฺขมํ, กมฺมโยคฺคํ สุเขน ปริหรณียญฺจ โหติ, ตถาหํ ตํ กริสฺสามิฯ
วีริเยน ตํ มยฺห วสานยิสฺสนฺติ, อมฺโภ จิตฺต, ตํ อตฺตโน วีริเยน ภาวนาพลํ อุปฺปาเทตฺวา เตน มยฺหํ วสํ อานยิสฺสํฯ คชํว มตฺตํ กุสลงฺกุสคฺคโหติ ยถา กุสโล เฉโก องฺกุสคฺคโห หตฺถาจริโย อตฺตโน สิกฺขาพเลน มตฺตหตฺถิํ อตฺตโน วสํ อาเนติ, ตเถวาติ อตฺโถฯ
ตยา สุทนฺเตน อวฏฺฐิเตน หีติ หีติ นิปาตมตฺตํ, จิตฺต, สมถวิปสฺสนาภาวนาหิ สุฏฺฐุ ทนฺเตน ตโต เอว สมฺมเทว วิปสฺสนาวีถิํ ปฏิปนฺนตฺตา อวฏฺฐิเตน ตยาฯ หเยน โยคฺคาจริโยว อุชฺชุนาติ ยถา สุทนฺเตน สุทนฺตตฺตา เอว อุชุนา อวงฺกคตินา อสฺสาชานีเยน โยคฺคาจริโย อสฺสทมฺมสารถิ อเขมฏฺฐานโต เขมนฺตภูมิํ ปฏิปชฺชิตุํ สกฺโกติ, เอวํ ปโหมิ มคฺคํ ปฏิปชฺชิตุํ สิวนฺติ อสิวภาวกรานํ กิเลสานํ อภาเวน สิวํฯ จิตฺตานุรกฺขีหีติ อตฺตโน จิตฺตํ อนุรกฺขณสีเลหิ พุทฺธาทีหิ สพฺพกาลํ เสวิตํ อริยมคฺคํ อหํ ปฏิปชฺชิตุํ อธิคนฺตุํ ปโหมิ สกฺโกมีติฯ
อารมฺมเณ ตํ พลสา นิพนฺธิสํ, นาคํว ถมฺภมฺหิ ทฬฺหาย รชฺชุยาติ ยถา หตฺถาจริโย มหาหตฺถิํ อาฬานถมฺเภ ทฬฺหาย ถิราย รชฺชุยา นิพนฺธติ, เอวมหํ, จิตฺต, กมฺมฏฺฐานารมฺมเณ ภาวนาพเลน นิพนฺธิสฺสํฯ ตํ เม สุคุตฺตํ สติยา สุภาวิตนฺติ ตํ ตฺวํ, จิตฺต, มม สติยา สุคุตฺตํ สุภาวิตญฺจ หุตฺวาฯ อนิสฺสิตํ สพฺพภเวสุ เหหิสีติ อริยมคฺคภาวนาทิพเลน กามภวาทีสุ สพฺเพสุปิ ภเวสุ ตณฺหาทินิสฺสเยหิ อนิสฺสิตํ ภวิสฺสสิฯ
ปญฺญาย เฉตฺวา วิปถานุสารินนฺติ อุปฺปถคามินํ อายตนสมุทยํ ยาถาวโต ทิสฺวา เยน สมุทเยน อุปฺปถคามี, ตสฺส กิเลสวิสฺสนฺทนํ กิเลสวิปฺผนฺทิตํ อินฺทฺริยสํวรูปนิสฺสยาย ปฏิสงฺขานปญฺญาย ฉินฺทิตฺวา โสตวิจฺเฉทนวเสน อาวรณํ กตฺวาฯ โยเคน นิคฺคยฺหาติ วิปสฺสนาภาวนาสงฺขาเตน โยเคน สามตฺถิยวิธมเนน นิคฺคเหตฺวาฯ ปเถ นิเวสิยาติ วิปสฺสนาวีถิยํ นิเวเสตฺวา, ปติฏฺฐเปตฺวาฯ ยทา ปน วิปสฺสนา อุสฺสุกฺกาปิตา มคฺเคน ฆฏฺเฏติ, ตทา มคฺคปญฺญาย ‘‘ยํกิญฺจิ สมุทยธมฺมํ, สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ (มหาว. 16; สํ. นิ. 5.1081) นิทสฺสเนน สพฺพโส อายตนสมุทยสฺส วิภวํ สมฺภวญฺจ อสมฺโมหโต ทิสฺวา สเทวเก โลเก อคฺควาทิโน สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ทายาโท โอรสปุตฺโต เหหิสิ ภวิสฺสสีติ อตฺโถฯ
จตุพฺพิปลฺลาสวสํ อธิฏฺฐิตนฺติ อนิจฺเจ นิจฺจนฺติ, อสุเภ สุภนฺติ, ทุกฺเข สุขนฺติ, อนตฺตนิ อตฺตาติ อิเมสํ จตุนฺนํ วิปลฺลาสานํ วสํ อธิฏฺฐิตํ อนุวตฺตนฺตํฯ คามณฺฑลํว ปริเนสิ, จิตฺต, มนฺติ, อมฺโภ จิตฺต, มํ คามทารกํ วิย ปริกฑฺฒสิ, อิโต จิโต ปริกฑฺฒสิฯ นนุ สํโยชนพนฺธนจฺฉิทนฺติ สํโยชนสงฺขาตานํ ทสนฺนํ พนฺธนานํ เฉทกํ การุณิกํ มหามุนิํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ สํเสวสิ นนุ, ‘‘ตถารูเป มหานุภาเว ทูรโตว วชฺเชสิ, มาทิเส ปน ตปสฺสิเน ยถารุจิ ปริเนสี’’ติ อปฺปสาทเลเสน สตฺถารํ ปสํสติฯ
มิโค ยถาติ ยถา มิโค รุกฺขคจฺฉลตาทีหิ สุฏฺฐุ จิตฺตวิจิตฺเต อนากุเล กานเน เสริ สยํวสี รมติฯ
รมฺมํ คิริํ ปาวุสอพฺภมาลินินฺติ เอวํ ปาวุสกาเล สมนฺตโต สุมาลินีหิ ถลชชลชมาลาหิ สมนฺนาคตตฺตา อพฺภมาลินิํ ชนวิวิตฺตตาย มโนรมตาย จ รมฺมํ ปพฺพตํ ลภิตฺวา ตตฺถ นเค รมิสฺสํ, อสํสยํ เอกํเสเนว ตฺวํ, จิตฺต, ปราภวิสฺสสิ, สํสารพฺยสเนหิ ฐสฺสสีติ อตฺโถฯ
เย ตุยฺห ฉนฺเทน วเสน วตฺติโนติ สพฺเพ ปุถุชฺชเน จิตฺตสามญฺเญน คเหตฺวา วทติฯ ตสฺสตฺโถ – เย นรนาริโย, อมฺโภ จิตฺต, ตุยฺหํ ฉนฺเทน วเสน รุจิยา ฐิตา ยํ เคหนิสฺสิตํ สุขํ อนุโภนฺติ อนุภวิสฺสนฺติ, เต อวิทฺทสู อนฺธพาลา, มารวสานุวตฺติโน กิเลสมาราทีนํ วเส อนุวตฺตนสีลา, ภวาภินนฺที กามาทิภวเมว อภินนฺทนโต, ตว สาวกา อนุสิฏฺฐิกราฯ มยํ ปน สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สาวกา, น ตุยฺหํ วเส อนุวตฺตามาติฯ
เอวํ เถโร ปุพฺเพ อตฺตโน อุปฺปนฺนํ โยนิโสมนสิการํ จิตฺตสฺส นิคฺคณฺหนวเสน ปวตฺตํ นานปฺปการโต วิภชิตฺวา สมีเป ฐิตานํ ภิกฺขูนํ โอวาททานวเสน ธมฺมํ กเถสิฯ ยํ ปเนตฺถ อนฺตรนฺตรา อตฺถโต น วิภตฺตํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานตฺถเมวาติฯ
ตาลปุฏตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
ปญฺญาสนิปาตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
20. สฏฺฐินิปาโต
1. มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรคาถาวณฺณนา
สฏฺฐินิปาเต อารญฺญิกาติอาทิกา อายสฺมโต มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? ตสฺส วตฺถุ ธมฺมเสนาปติวตฺถุมฺหิ วุตฺตเมวฯ เถโร หิ ปพฺพชิตทิวสโต สตฺตเม ทิวเส มคธรฏฺเฐ กลฺลวาลคามกํ อุปนิสฺสาย สมณธมฺมํ กโรนฺโต ถินมิทฺเธ โอกฺกนฺเต สตฺถารา – ‘‘โมคฺคลฺลาน, โมคฺคลฺลาน, มา, พฺราหฺมณ, อริยํ ตุณฺหีภาวํ ปมาโท’’ติอาทินา (สํ. นิ. 2.235) สํเวชิโต ถินมิทฺธํ วิโนเทตฺวา ภควตา วุจฺจมานํ ธาตุกมฺมฏฺฐานํ สุณนฺโต เอว วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา ปฏิปาฏิยา อุปริมคฺคตฺตยํ อุปคนฺตฺวา อคฺคผลกฺขเณ สาวกปารมีญาณสฺส มตฺถกํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.1.375-397) –
‘‘อโนมทสฺสี ภควา, โลกเชฏฺโฐ นราสโภ;
วิหาสิ หิมวนฺตมฺหิ, เทวสงฺฆปุรกฺขโตฯ
‘‘วรุโณ นาม นาเมน, นาคราชา อหํ ตทา;
กามรูปี วิกุพฺพามิ, มโหทธินิวาสหํฯ
‘‘สงฺคณิยํ คณํ หิตฺวา, ตูริยํ ปฏฺฐเปสหํ;
สมฺพุทฺธํ ปริวาเรตฺวา, วาเทสุํ อจฺฉรา ตทาฯ
‘‘วชฺชมาเนสุ ตูเรสุ, เทวา ตูรานิ วชฺชยุํ;
อุภินฺนํ สทฺทํ สุตฺวาน, พุทฺโธปิ สมฺปพุชฺฌถฯ
‘‘นิมนฺเตตฺวาน สมฺพุทฺธํ, สกํ ภวนุปาคมิํ;
อาสนํ ปญฺญเปตฺวาน, กาลมาโรจยิํ อหํฯ
‘‘ขีณาสวสหสฺเสหิ, ปริวุโต โลกนายโก;
โอภาเสนฺโต ทิสา สพฺพา, ภวนํ เม อุปาคมิฯ
‘‘อุปวิฏฺฐํ มหาวีรํ, เทวเทวํ นราสภํ;
สภิกฺขุสงฺฆํ ตปฺเปสิํ, อนฺนปาเนนหํ ตทาฯ
