18. จตฺตาลีสนิปาโต

1. มหากสฺสปตฺเถรคาถาวณฺณนา

จตฺตาลีสนิปาเต น คเณน ปุรกฺขโตติอาทิกา อายสฺมโต มหากสฺสปตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยํ กิร ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล หํสวตีนคเร เวเทโห นาม อสีติโกฏิวิภโว กุฏุมฺพิโก อโหสิฯ โส พุทฺธมามโก, ธมฺมมามโก, สงฺฆมามโก อุปาสโก หุตฺวา วิหรนฺโต เอกสฺมิํ อุโปสถทิวเส ปาโตว สุโภชนํ ภุญฺชิตฺวา อุโปสถงฺคานิ อธิฏฺฐาย คนฺธปุปฺผาทีนิ คเหตฺวา วิหารํ คนฺตฺวา สตฺถารํ ปูเชตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ

ตสฺมิญฺจ ขเณ สตฺถา มหานิสภตฺเถรํ นาม ตติยสาวกํ ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ ธุตวาทานํ, ยทิทํ นิสโภ’’ติ เอตทคฺเค ฐเปสิฯ อุปาสโก ตํ สุตฺวา ปสนฺโน ธมฺมกถาวสาเน มหาชเน อุฏฺฐาย คเต สตฺถารํ วนฺทิตฺวา ‘‘สฺเว มยฺหํ ภิกฺขํ อธิวาเสถา’’ติ นิมนฺเตสิฯ ‘‘มหา โข, อุปาสก , ภิกฺขุสงฺโฆ’’ติฯ ‘‘กิตฺตโก, ภนฺเต’’ติ? ‘‘อฏฺฐสฏฺฐิภิกฺขุสตสหสฺส’’นฺติฯ ‘‘ภนฺเต, เอกํ สามเณรมฺปิ วิหาเร อเสเสตฺวา มยฺหํ ภิกฺขํ อธิวาเสถา’’ติฯ สตฺถา อธิวาเสสิฯ อุปาสโก สตฺถุ อธิวาสนํ วิทิตฺวา เคหํ คนฺตฺวา มหาทานํ สชฺเชตฺวา ปุนทิวเส สตฺถุ กาลํ อาโรจาเปสิฯ สตฺถา ปตฺตจีวรมาทาย ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต อุปาสกสฺส ฆรํ คนฺตฺวา ปญฺญตฺตาสเน นิสินฺโน ทกฺขิโณทกาวสาเน ยาคุอาทีนิ สมฺปฏิจฺฉนฺโต ภตฺตวิสฺสคฺคํ อกาสิฯ อุปาสโกปิ สตฺถุ สนฺติเก นิสีทิฯ

ตสฺมิํ อนฺตเร มหานิสภตฺเถโร ปิณฺฑาย จรนฺโต ตเมว วีถิํ ปฏิปชฺชิฯ อุปาสโก ทิสฺวา อุฏฺฐาย คนฺตฺวา เถรํ วนฺทิตฺวา ‘‘ปตฺตํ, ภนฺเต, เทถา’’ติ อาหฯ เถโร ปตฺตํ อทาสิฯ ‘‘ภนฺเต, อิเธว ปวิสถ, สตฺถาปิ เคเห นิสินฺโน’’ติฯ ‘‘น วฏฺฏิสฺสติ, อุปาสกา’’ติฯ โส เถรสฺส ปตฺตํ คเหตฺวา ปิณฺฑปาตสฺส ปูเรตฺวา อทาสิฯ ตโต เถรํ อนุคนฺตฺวา นิวตฺโต สตฺถุ สนฺติเก นิสีทิตฺวา เอวมาห – ‘‘มหานิสภตฺเถโร, ภนฺเต, ‘สตฺถาปิ เคเห นิสินฺโน’ติ วุตฺเตปิ ปวิสิตุํ น อิจฺฉิ, อตฺถิ นุ โข เอตสฺส ตุมฺหากํ คุเณหิ อติเรกคุโณ’’ติฯ

พุทฺธานญฺจ วณฺณมจฺเฉรํ นาม นตฺถิ, ตสฺมา สตฺถา เอวมาห – ‘‘อุปาสก, มยํ ภิกฺขํ อาคมยมานา เคเห นิสีทาม, โส ปน ภิกฺขุ น เอวํ นิสีทิตฺวา ภิกฺขํ อุทิกฺขติ, มยํ คามนฺตเสนาสเน วสาม, โส อรญฺญสฺมิํเยว วสติ, มยํ ฉนฺเน วสาม, โส อพฺโภกาเสเยว วสตี’’ติ ภควา ‘‘อยญฺจ อยญฺเจตสฺส คุโณ’’ติ มหาสมุทฺทํ ปูรยมาโน วิย ตสฺส คุณํ กเถสิฯ

อุปาสโก ปกติยาปิ ชลมานปทีโป เตเลน อาสิตฺโต วิย สุฏฺฐุตรํ ปสนฺโน หุตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘กิํ มยฺหํ อญฺญาย สมฺปตฺติยา, อนาคเต เอกสฺส พุทฺธสฺส สนฺติเก ธุตวาทานํ อคฺคภาวตฺถาย ปตฺถนํ กริสฺสามี’’ติฯ โส ปุนปิ สตฺถารํ นิมนฺเตตฺวา เตเนว นิยาเมน สตฺต ทิวเส มหาทานํ ทตฺวา สตฺตเม ทิวเส พุทฺธปฺปมุขสฺส มหาภิกฺขุสงฺฆสฺส ติจีวรานิ ทตฺวา สตฺถุ ปาทมูเล นิปชฺชิตฺวา เอวมาห – ‘‘ยํ เม, ภนฺเต, สตฺต ทิวเส ทานํ เทนฺตสฺส เมตฺตํ กายกมฺมํ, เมตฺตํ วจีกมฺมํ, เมตฺตํ มโนกมฺมํ ปจฺจุปฏฺฐิตํ, อิมินาหํ น อญฺญํ เทวสมฺปตฺติํ วา สกฺกมารพฺรหฺมสมฺปตฺติํ วา ปตฺเถมิ, อิทํ ปน เม กมฺมํ อนาคเต เอกสฺส พุทฺธสฺส สนฺติเก มหานิสภตฺเถเรน ปตฺตฏฺฐานนฺตรํ ปาปุณนตฺถาย เตรสธุตงฺคธรานํ อคฺคภาวสฺส อธิกาโร โหตู’’ติฯ สตฺถา ‘‘มหนฺตํ ฐานํ อิมินา ปตฺถิตํ, สมิชฺฌิสฺสติ นุ โข, โน’’ติ โอโลเกนฺโต สมิชฺฌนภาวํ ทิสฺวา อาห – ‘‘มนาปํ เต ฐานํ ปตฺถิตํ, อนาคเต สตสหสฺสกปฺปาวสาเน โคตโม นาม พุทฺโธ อุปฺปชฺชิสฺสติ , ตสฺส ตฺวํ ตติยสาวโก มหากสฺสปตฺเถโร นาม ภวิสฺสสี’’ติ พฺยากาสิฯ ตํ สุตฺวา อุปาสโก ‘‘พุทฺธานํ ทฺเว กถา นาม นตฺถี’’ติ ปุนทิวเส ปตฺตพฺพํ วิย ตํ สมฺปตฺติํ อมญฺญิตฺถฯ โส ยาวตายุกํ ทานํ ทตฺวา, สีลํ สมาทาย รกฺขิตฺวา, นานปฺปการํ กลฺยาณกมฺมํ กตฺวา, กาลํ กตฺวา, สคฺเค นิพฺพตฺติฯ

ตโต ปฏฺฐาย เทวมนุสฺเสสุ สมฺปตฺติํ อนุภวนฺโต อิโต เอกนวุเต กปฺเป วิปสฺสิสมฺมาสมฺพุทฺเธ พนฺธุมตีนครํ อุปนิสฺสาย เขเม มิคทาเย วิหรนฺเต เทวโลกา จวิตฺวา อญฺญตรสฺมิํ ปริชิณฺณพฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติฯ ตสฺมิญฺจ กาเล วิปสฺสี ภควา สตฺตเม สตฺตเม สํวจฺฉเร ธมฺมํ กเถสิ, มหนฺตํ โกลาหลํ โหติฯ สกลชมฺพุทีเป เทวตา ‘‘สตฺถา ธมฺมํ กเถสฺสตี’’ติ อาโรเจสุํฯ

พฺราหฺมโณ ตํ สาสนํ อสฺโสสิ ฯ ตสฺส จ นิวาสนสาฏโก เอโกเยว โหติ, ตถา พฺราหฺมณิยาฯ ปารุปนํ ปน ทฺวินฺนมฺปิ เอกเมวฯ โส สกลนคเร ‘‘เอกสาฏกพฺราหฺมโณ’’ติ ปญฺญายิฯ โส พฺราหฺมณานํ เกนจิเทว กิจฺเจน สนฺนิปาเต สติ พฺราหฺมณิํ เคเห ฐเปตฺวา สยํ ตํ วตฺถํ ปารุปิตฺวา คจฺฉติฯ พฺราหฺมณีนํ สนฺนิปาเต สติ สยํ เคเห อจฺฉติ, พฺราหฺมณี ตํ วตฺถํ ปารุปิตฺวา คจฺฉติฯ ตสฺมิํ ปน ทิวเส พฺราหฺมโณ พฺราหฺมณิํ อาห – ‘‘โภติ, กิํ รตฺติํ ธมฺมํ สุณิสฺสสิ, ทิวา’’ติ? ‘‘มยํ มาตุคามชาติกา นาม รตฺติํ โสตุํ น สกฺโกม, ทิวา โสสฺสามา’’ติ พฺราหฺมณํ เคเห ฐเปตฺวา ตํ วตฺถํ ปารุปิตฺวา อุปาสิกาหิ สทฺธิํ ทิวา คนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺเต นิสินฺนา ธมฺมํ สุตฺวา อุปาสิกาหิเยว สทฺธิํ อาคมาสิฯ อถ พฺราหฺมโณ พฺราหฺมณิํ เคเห ฐเปตฺวา ตํ วตฺถํ ปารุปิตฺวา วิหารํ คโตฯ

ตสฺมิํ สมเย สตฺถา ปริสมชฺเฌ อลงฺกตธมฺมาสเน นิสินฺโน จิตฺตพีชนิํ อาทาย อากาสคงฺคํ โอตาเรนฺโต วิย, สิเนรุํ มนฺถํ กตฺวา สาครํ นิมฺมเถนฺโต วิย, ธมฺมกถํ กเถสิฯ พฺราหฺมณสฺส ปริสปริยนฺเต นิสินฺนสฺส ธมฺมํ สุณนฺตสฺส ปฐมยามสฺมิํเยว สกลสรีรํ ปูรยมานา ปญฺจวณฺณา ปีติ อุปฺปชฺชิฯ โส ปารุตวตฺถํ สงฺฆริตฺวา ‘‘ทสพลสฺส ทสฺสามี’’ติ จินฺเตสิฯ อถสฺส อาทีนวสหสฺสํ ทสฺสยมานํ มจฺเฉรํ อุปฺปชฺชิฯ โส ‘‘พฺราหฺมณิยา มยฺหญฺจ เอกเมว วตฺถํ, อญฺญํ กิญฺจิ ปารุปนํ นตฺถิ, อปารุปิตฺวา จ นาม พหิ วิจริตุํ น สกฺกา’’ติ สพฺพถาปิ อทาตุกาโม อโหสิ, อถสฺส นิกฺขนฺเต ปฐมยาเม มชฺฌิมยาเมปิ ตเถว ปีติ อุปฺปชฺชิฯ ตเถว จินฺเตตฺวา ตเถว อทาตุกาโม อโหสิฯ อถสฺส มชฺฌิมยาเม นิกฺขนฺเต ปจฺฉิมยาเมปิ ตเถว ปีติ อุปฺปชฺชิฯ ตทา โส ‘‘ยํ วา โหตุ ตํ วา ปจฺฉาปิ ชานิสฺสามี’’ติ วตฺถํ สงฺฆริตฺวา สตฺถุ ปาทมูเล ฐเปสิฯ ตโต วามหตฺถํ อาภุชิตฺวา ทกฺขิเณน หตฺเถน ติกฺขตฺตุํ อปฺโผเฏตฺวา ‘‘ชิตํ เม, ชิตํ เม’’ติ ตโย วาเร นทิฯ

ตสฺมิญฺจ สมเย พนฺธุมราชา ธมฺมาสนสฺส ปจฺฉโต อนฺโตสาณิยํ นิสินฺโน ธมฺมํ สุณาติฯ

รญฺโญ จ นาม ‘‘ชิตํ เม’’ติ สทฺโท อมนาโป โหติ ฯ โส ปุริสํ เปเสสิ – ‘‘คจฺฉ, เอตํ ปุจฺฉ กิํ วทสี’’ติฯ โส เตน คนฺตฺวา ปุจฺฉิโต ‘‘อวเสสา หตฺถิยานาทีนิ อารุยฺห อสิจมฺมาทีนิ คเหตฺวา ปรเสนํ ชินนฺติ, น ตํ อจฺฉริยํฯ อหํ ปน ปจฺฉโต อาคจฺฉนฺตสฺส กูฏโคณสฺส มุคฺคเรน สีสํ ภินฺทิตฺวา ตํ ปลาเปนฺโต วิย มจฺเฉรจิตฺตํ มทฺทิตฺวา ปารุตวตฺถํ ทสพลสฺส อทาสิํ, ตํ เม มจฺฉริยํ ชิต’’นฺติ อาหฯ โส ปุริโส อาคนฺตฺวา ตํ ปวตฺติํ รญฺโญ อาโรเจสิฯ ราชา อาห – ‘‘อมฺเห, ภเณ, ทสพลสฺส อนุรูปํ น ชานิมฺห, พฺราหฺมโณ ชานี’’ติ วตฺถยุคํ เปเสสิฯ ตํ ทิสฺวา พฺราหฺมโณ จินฺเตสิ – ‘‘อยํ มยฺหํ ตุณฺหีนิสินฺนสฺส ปฐมํ กิญฺจิ อทตฺวา สตฺถุ คุเณ กเถนฺตสฺส อทาสิฯ สตฺถุ คุเณ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺเนน ปน มยฺหํ โก อตฺโถ’’ติ ตมฺปิ วตฺถยุคํ ทสพลสฺเสว อทาสิฯ ราชาปิ ‘‘กิํ พฺราหฺมเณน กต’’นฺติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘ตมฺปิ เตน วตฺถยุคํ ตถาคตสฺเสว ทินฺน’’นฺติ สุตฺวา อญฺญานิปิ ทฺเว วตฺถยุคานิ เปเสสิ, โส ตานิปิ อทาสิฯ ราชา อญฺญานิปิ จตฺตารีติ เอวํ ยาว ทฺวตฺติํสวตฺถยุคานิ เปเสสิฯ อถ พฺราหฺมโณ ‘‘อิทํ วฑฺเฒตฺวา วฑฺเฒตฺวา คหณํ วิย โหตี’’ติ อตฺตโน อตฺถาย เอกํ, พฺราหฺมณิยา เอกนฺติ ทฺเว วตฺถยุคานิ คเหตฺวา ติํสยุคานิ ตถาคตสฺเสว อทาสิฯ ตโต ปฏฺฐาย จ โส สตฺถุ วิสฺสาสิโก ชาโตฯ

อถ นํ ราชา เอกทิวสํ สีตสมเย สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุณนฺตํ ทิสฺวา สตสหสฺสคฺฆนกํ อตฺตนา ปารุตรตฺตกมฺพลํ ทตฺวา อาห – ‘‘อิโต ปฏฺฐาย อิมํ ปารุปิตฺวา ธมฺมํ สุณาหี’’ติฯ โส ‘‘กิํ เม อิมินา กมฺพเลน อิมสฺมิํ ปูติกาเย อุปนีเตนา’’ติ จินฺเตตฺวา อนฺโตคนฺธกุฏิยํ ตถาคตสฺส มญฺจสฺส อุปริ วิตานํ กตฺวา อคมาสิฯ อเถกทิวสํ ราชา ปาโตว วิหารํ คนฺตฺวา อนฺโตคนฺธกุฏิยํ สตฺถุ สนฺติเก นิสีทิฯ ตสฺมิญฺจ สมเย ฉพฺพณฺณา พุทฺธรสฺมิโย กมฺพเล ปฏิหญฺญนฺติ, กมฺพโล อติวิย วิโรจติฯ ราชา อุลฺโลเกนฺโต สญฺชานิตฺวา อาห – ‘‘อมฺหากํ, ภนฺเต, เอส กมฺพโล, อมฺเหหิ เอกสาฏกพฺราหฺมณสฺส ทินฺโน’’ติฯ ‘‘ตุมฺเหหิ, มหาราช, พฺราหฺมโณ ปูชิโต, พฺราหฺมเณน มยํ ปูชิตา’’ติฯ ราชา ‘‘พฺราหฺมโณ ยุตฺตํ อญฺญาสิ, น มย’’นฺติ ปสีทิตฺวา ยํ มนุสฺสานํ อุปการภูตํ, ตํ สพฺพํ อฏฺฐฏฺฐกํ กตฺวา สพฺพฏฺฐกํ นาม ทานํ ทตฺวา ปุโรหิตฏฺฐาเน ฐเปสิฯ

โสปิ ‘‘อฏฺฐฏฺฐกํ นาล จตุสฏฺฐิ โหตี’’ติ จตุสฏฺฐิ สลากภตฺตานิ อุปนิพนฺธาเปตฺวา ยาวชีวํ ทานํ ทตฺวา สีลํ รกฺขิตฺวา ตโต จุโต สคฺเค นิพฺพตฺติฯ

ปุน ตโต จุโต อิมสฺมิํ กปฺเป โกณาคมนสฺส จ ภควโต กสฺสปทสพลสฺส จาติ ทฺวินฺนํ พุทฺธานํ อนฺตเร พาราณสิยํ กุฏุมฺพิยฆเร นิพฺพตฺโตฯ โส วุทฺธิมนฺวาย ฆราวาสํ วสนฺโต เอกทิวสํ อรญฺเญ ชงฺฆวิหารํ จรติฯ ตสฺมิญฺจ สมเย ปจฺเจกพุทฺโธ นทีตีเร จีวรกมฺมํ กโรนฺโต อนุวาเต อปฺปโหนฺเต สงฺฆริตฺวา ฐเปตุํ อารทฺโธฯ โส ทิสฺวา ‘‘กสฺมา, ภนฺเต, สงฺฆริตฺวา ฐเปถา’’ติ อาหฯ ‘‘อนุวาโต นปฺปโหตี’’ติฯ ‘‘อิมินา, ภนฺเต, กโรถา’’ติ อุตฺตรสาฏกํ ทตฺวา ‘‘นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺฐาเน เม เกนจิ ปริหานิ มา โหตู’’ติ ปตฺถนํ ปฏฺฐเปสิฯ

ฆเรปิสฺส ภคินิยา สทฺธิํ ภริยาย กลหํ กโรนฺติยา ปจฺเจกพุทฺโธ ปิณฺฑาย ปาวิสิฯ อถสฺส ภคินี ปจฺเจกพุทฺธสฺส ปิณฺฑปาตํ ทตฺวา ตสฺส ภริยํ สนฺธาย ‘‘เอวรูปํ พาลํ โยชนสเตน ปริวชฺเชยฺย’’นฺติ ปตฺถนํ ปฏฺฐเปสิฯ สา เคหงฺคเณ ฐิตา สุตฺวา ‘‘อิมาย ทินฺนภตฺตํ มา เอส ภุญฺชตู’’ติ ปตฺตํ คเหตฺวา ปิณฺฑปาตํ ฉฑฺเฑตฺวา กลลสฺส ปูเรตฺวา อทาสิฯ อิตรา ทิสฺวา ‘‘พาเล, ตฺวํ มํ ตาว อกฺโกส วา ปหร วา, เอวรูปสฺส ปน ทฺเว อสงฺเขฺยยฺยานิ ปูริตปารมิสฺส ปตฺตโต ภตฺตํ ฉฑฺเฑตฺวา กลลํ ทาตุํ น ยุตฺต’’นฺติ อาหฯ อถสฺส ภริยาย ปฏิสงฺขานํ อุปฺปชฺชิฯ สา ‘‘ติฏฺฐถ, ภนฺเต’’ติ กลลํ ฉฑฺเฑตฺวา ปตฺตํ โธวิตฺวา คนฺธจุณฺเณน ฯ อุพฺพฏฺเฏตฺวา ปณีตภตฺตสฺส จตุมธุรสฺส จ ปูเรตฺวา อุปริ อาสิตฺเตน ปทุมคพฺภวณฺเณน สปฺปินา วิชฺโชตมานํ ปจฺเจกพุทฺธสฺส หตฺเถ ฐเปตฺวา ‘‘ยถา อยํ ปิณฺฑปาโต โอภาสชาโต, เอวํ โอภาสชาตํ เม สรีรํ โหตู’’ติ ปตฺถนํ ปฏฺฐเปสิฯ ปจฺเจกพุทฺโธ อนุโมทิตฺวา อากาสํ ปกฺขนฺทิฯ

เตปิ ชายมฺปติกา ยาวตายุกํ กุสลํ กตฺวา สคฺเค นิพฺพตฺติตฺวา ปุน ตโต จวิตฺวา อุปาสโก กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธกาเล พาราณสิยํ อสีติโกฏิวิภวสฺส เสฏฺฐิโน ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ, อิตราปิ ตาทิสสฺเสว เสฏฺฐิโน ธีตา หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ ตสฺส วุทฺธิปฺปตฺตสฺส ตเมว เสฏฺฐิธีตรํ อานยิํสุฯ

ตสฺสา ปุพฺเพ อนิฏฺฐวิปากสฺส ปาปกมฺมสฺส อานุภาเวน ปติกุลํ ปวิฏฺฐมตฺตาย อุมฺมารพฺภนฺตเร สกลสรีรํ อุคฺฆาฏิตวจฺจกุฏิ วิย ทุคฺคนฺธํ ชาตํฯ เสฏฺฐิกุมาโร ‘‘กสฺสายํ คนฺโธ’’ติ ปุจฺฉิตฺวา, ‘‘เสฏฺฐิกญฺญายา’’ติ สุตฺวา, ‘‘นีหรถ, นีหรถา’’ติ อาภตนิยาเมเนว กุลฆรํ เปเสสิฯ สา เอเตเนว นีหาเรน สตฺตสุ ฐาเนสุ ปฏินิวตฺติตาฯ

เตน จ สมเยน กสฺสปทสพโล ปรินิพฺพายิฯ ตสฺส ฆนโกฏฺฏิมาหิ สตสหสฺสคฺฆนิกาหิ รตฺตสุวณฺณิฏฺฐกาหิ โยชนุพฺเพธํ เจติยํ อารภิํสุฯ ตสฺมิํ เจติเย กรียมาเน สา เสฏฺฐิธีตา จินฺเตสิ – ‘‘อหํ สตฺตสุ ฐาเนสุ ปฏินิวตฺติตา, กิํ เม ชีวิเตนา’’ติ อตฺตโน อาภรณภณฺฑํ ภญฺชาเปตฺวา สุวณฺณิฏฺฐกํ กาเรสิ รตนายตํ วิทตฺถิวิตฺถินฺนํ จตุรงฺคุลุพฺเพธํฯ ตโต หริตาลมโนสิลาปิณฺฑํ คเหตฺวา อฏฺฐ อุปฺปลหตฺถเก อาทาย เจติยกรณฏฺฐานํ คตาฯ ตสฺมิญฺจ ขเณ เอกา อิฏฺฐกาปนฺติ ปริกฺขิปิตฺวา อาคจฺฉมานา ฆฏนิฏฺฐกาย อูนา โหติ, เสฏฺฐิธีตา วฑฺฒกิํ อาห – ‘‘อิมํ อิฏฺฐกํ เอตฺถ ฐเปถา’’ติฯ ‘‘อมฺม, ภทฺทเก กาเล อาคตาสิ, สยเมว ฐเปหี’’ติฯ สา อารุยฺห เตเลน หริตาลมโนสิลาปิณฺฑํ โยเชตฺวา เตน พนฺธเนน อิฏฺฐกํ ปติฏฺฐเปตฺวา อุปริ อฏฺฐหิ อุปฺปลหตฺถเกหิ ปูชํ กตฺวา วนฺทิตฺวา ‘‘นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺฐาเน เม กายโต จนฺทนคนฺโธ วายตุ, มุขโต อุปฺปลคนฺโธ’’ติ ปตฺถนํ กตฺวา เจติยํ วนฺทิตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา อคมาสิฯ

อถ ตสฺมิํเยว ขเณ ยสฺส เสฏฺฐิปุตฺตสฺส ปฐมํ เคหํ นีตา, ตสฺส ตํ อารพฺภ สติ อุทปาทิฯ นคเรปิ นกฺขตฺตํ สงฺฆุฏฺฐํ โหติฯ โส อุปฏฺฐาเก อาห – ‘‘ตทา อิธ อานีตา เสฏฺฐิธีตา อตฺถิ, กหํ สา’’ติ? ‘‘กุลเคเห สามี’’ติฯ ‘‘อาเนถ นํ, นกฺขตฺตํ กีฬิสฺสามา’’ติฯ เต คนฺตฺวา ตํ วนฺทิตฺวา ฐิตา ‘‘กิํ, ตาตา, อาคตตฺถา’’ติ ตาย ปุฏฺฐา ตํ ปวตฺติํ อาจิกฺขิํสุฯ ‘‘ตาตา, มยา อาภรณภณฺเฑน เจติยํ ปูชิตํ, อาภรณํ เม นตฺถี’’ติ ฯ เต คนฺตฺวา เสฏฺฐิปุตฺตสฺส อาโรเจสุํฯ อาเนถ นํ, ปิฬนฺธนํ ลภิสฺสตีติฯ เต อานยิํสุฯ ตสฺสา สห ฆรปเวสเนน สกลเคหํ จนฺทนคนฺโธ เจว นีลุปฺปลคนฺโธ จ วายิฯ

เสฏฺฐิปุตฺโต ตํ ปุจฺฉิ – ‘‘ปฐมํ ตว สรีรโต ทุคฺคนฺโธ วายิ, อิทานิ ปน เต สรีรโต จนฺทนคนฺโธ, มุขโต อุปฺปลคนฺโธ วายติฯ กิํ เอต’’นฺติ? สา อาทิโต ปฏฺฐาย อตฺตนา กตกมฺมํ อาโรเจสิฯ เสฏฺฐิปุตฺโต ‘‘นิยฺยานิกํ วต พุทฺธสาสน’’นฺติ ปสีทิตฺวา โยชนิกํ สุวณฺณเจติยํ กมฺพลกญฺจุเกน ปริกฺขิปิตฺวา ตตฺถ ตตฺถ รถจกฺกปฺปมาเณหิ สุวณฺณปทุเมหิ อลงฺกริฯ เตสํ ทฺวาทสหตฺถา โอลมฺพกา โหนฺติฯ

โส ตตฺถ ยาวตายุกํ ฐตฺวา สคฺเค นิพฺพตฺติตฺวา ตโต จุโต พาราณสิโต โยชนมตฺเต ฐาเน อญฺญตรสฺมิํ อมจฺจกุเล นิพฺพตฺติ, เสฏฺฐิกญฺญาปิ เทวโลกโต จวิตฺวา ราชกุเล เชฏฺฐธีตา หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ เตสุ วยปฺปตฺเตสุ กุมารสฺส วสนคาเม นกฺขตฺตํ สงฺฆุฏฺฐํฯ โส มาตรํ อาห – ‘‘สาฏกํ เม, อมฺม, เทหิ, นกฺขตฺตํ กีฬิสฺสามี’’ติ ฯ สา โธตวตฺถํ นีหริตฺวา อทาสิฯ ‘‘อมฺม, ถูลํ อิท’’นฺติ อาหฯ สา อญฺญํ นีหริตฺวา อทาสิ, ตมฺปิ ปฏิกฺขิปิฯ อถ นํ มาตา อาห – ‘‘ตาต, ยาทิเส เคเห มยํ ชาตา, นตฺถิ โน อิโต สุขุมตรสฺส ปฏิลาภาย ปุญฺญ’’นฺติฯ ‘‘เตน หิ ลภนฏฺฐานํ คจฺฉามิ อมฺมา’’ติฯ ‘‘ปุตฺต, อหํ อชฺเชว ตุยฺหํ พาราณสินคเร รชฺชปฏิลาภมฺปิ อิจฺฉามี’’ติฯ โส มาตรํ วนฺทิตฺวา อาห – ‘‘คจฺฉามิ, อมฺมา’’ติฯ ‘‘คจฺฉ, ตาตา’’ติฯ เอวํ กิรสฺสา จิตฺตํ อโหสิ – ‘‘กหํ คมิสฺสติ? อิธ วา เอตฺถ วา เคเห นิสีทิสฺสตี’’ติฯ โส ปน ปุญฺญนิยาเมน นิกฺขมิตฺวา พาราณสิํ คนฺตฺวา อุยฺยาเน มงฺคลสิลาปฏฺเฏ สสีสํ ปารุปิตฺวา นิปชฺชิฯ โส จ พาราณสิรญฺโญ กาลงฺกตสฺส สตฺตโม ทิวโส โหติฯ

อมจฺจา รญฺโญ สรีรกิจฺจํ กตฺวา ราชงฺคเณ นิสีทิตฺวา มนฺตยิํสุ – ‘‘รญฺโญ เอกา ธีตาว อตฺถิ, ปุตฺโต นตฺถิ, อราชกํ รชฺชํ นสฺสติ, โก ราชา โหตี’’ติ? ‘‘ตฺวํ โหหิ, ตฺวํ โหหี’’ติ อาหํสุฯ ปุโรหิโต อาห – ‘‘พหุํ โอโลเกตุํ น วฏฺฏติ, ผุสฺสรถํ วิสฺสชฺเชมา’’ติฯ เต กุมุทวณฺเณ จตฺตาโร สินฺธเว โยเชตฺวา ปญฺจวิธํ ราชกกุธภณฺฑํ เสตจฺฉตฺตญฺจ รถสฺมิํเยว ฐเปตฺวา รถํ วิสฺสชฺเชตฺวา ปจฺฉโต ตูริยานิ ปคฺคณฺหาเปสุํฯ รโถ ปาจีนทฺวาเรน นิกฺขมิตฺวา อุยฺยานาภิมุโข อโหสิฯ ‘‘ปริจเยน อุยฺยานาภิมุโข คจฺฉติ, นิวตฺเตมา’’ติ เกจิ อาหํสุฯ ปุโรหิโต ‘‘มา นิวตฺตยิตฺถา’’ติ อาหฯ

รโถ กุมารํ ปทกฺขิณํ กตฺวา อาโรหนสชฺโช หุตฺวา อฏฺฐาสิ, ปุโรหิโต ปารุปนกณฺณํ อปเนตฺวา ปาทตลานิ โอโลเกนฺโต, ‘‘ติฏฺฐตุ อยํ ทีโป, ทฺวิสหสฺสทีปปริวาเรสุ จตูสุ มหาทีเปสุ เอส รชฺชํ กาเรตุํ ยุตฺโต’’ติ วตฺวา ‘‘ปุนปิ ตูริยานิ ปคฺคณฺหถ, ปุนปิ ปคฺคณฺหถา’’ติ ติกฺขตฺตุํ ตูริยานิ ปคฺคณฺหาเปสิฯ

อถ กุมาโร มุขํ วิวริตฺวา โอโลเกตฺวา, ‘‘เกน กมฺเมน อาคตตฺถา’’ติ อาหฯ ‘‘เทว, ตุมฺหากํ รชฺชํ ปาปุณาตี’’ติฯ ‘‘ราชา กห’’นฺติ? ‘‘เทวตฺตํ คโต, สามี’’ติฯ ‘‘กติ ทิวสา อติกฺกนฺตา’’ติ? ‘‘อชฺช สตฺตโม ทิวโส’’ติฯ ‘‘ปุตฺโต วา ธีตา วา นตฺถี’’ติ? ‘‘ธีตา อตฺถิ เทว, ปุตฺโต นตฺถี’’ติฯ ‘‘กริสฺสามิ รชฺช’’นฺติฯ เต ตาวเทว อภิเสกมณฺฑปํ กาเรตฺวา ราชธีตรํ สพฺพาลงฺกาเรหิ อลงฺกริตฺวา, อุยฺยานํ อาเนตฺวา กุมารสฺส อภิเสกํ อกํสุฯ อถสฺส กตาภิเสกสฺส สตสหสฺสคฺฆนกํ วตฺถํ อุปหริํสุฯ โส ‘‘กิมิทํ, ตาตา’’ติ อาหฯ ‘‘นิวาสนวตฺถํ เทวา’’ติฯ ‘‘นนุ, ตาตา, ถูล’’นฺติ? ‘‘มนุสฺสานํ ปริโภควตฺเถสุ อิโต สุขุมตรํ นตฺถิ, เทวา’’ติฯ ‘‘ตุมฺหากํ ราชา เอวรูปํ นิวาเสสี’’ติ? ‘‘อาม, เทวา’’ติฯ ‘‘น มญฺเญ ปุญฺญวา ตุมฺหากํ ราชา, สุวณฺณภิงฺคารํ อาหรถ, ลภิสฺสาม วตฺถ’’นฺติฯ สุวณฺณภิงฺคารํ อาหริํสุฯ โส อุฏฺฐาย หตฺเถ โธวิตฺวา มุขํ วิกฺขาเลตฺวา หตฺเถน อุทกํ อาทาย ปุรตฺถิมทิสายํ อพฺภุกฺกิริฯ ตาวเทว ฆนปถวิํ ภินฺทิตฺวา อฏฺฐ กปฺปรุกฺขา อุฏฺฐหิํสุฯ ปุน อุทกํ คเหตฺวา ทกฺขิณายํ ปจฺฉิมายํ อุตฺตรายนฺติ เอวํ จตูสุ ทิสาสุ อพฺภุกฺกิริฯ สพฺพทิสาสุ อฏฺฐฏฺฐกํ กตฺวา ทฺวตฺติํส กปฺปรุกฺขา อุฏฺฐหิํสุฯ โส เอกํ ทิพฺพทุสฺสํ นิวาเสตฺวา เอกํ ปารุปิตฺวา ‘‘นนฺทรญฺโญ วิชิเต สุตฺตกนฺติกา อิตฺถิโย มา สุตฺตํ กนฺติํสูติ เอวํ เภริํ จราเปถา’’ติ วตฺวา ฉตฺตํ อุสฺสาเปตฺวา อลงฺกตปฏิยตฺโต หตฺถิกฺขนฺธวรคโต นครํ ปวิสิตฺวา ปาสาทํ อารุยฺห มหาสมฺปตฺติํ อนุภวิฯ

เอวํ กาเล คจฺฉนฺเต เอกทิวสํ เทวี รญฺโญ มหาสมฺปตฺติํ ทิสฺวา, ‘‘อโห ตปสฺสี’’ติ การุญฺญาการํ ทสฺเสติฯ ‘‘กิมิทํ, เทวี’’ติ จ ปุฏฺฐา ‘‘อติมหตี เต, เทว, สมฺปตฺติฯ อตีเต พุทฺธานํ สทฺทหิตฺวา กลฺยาณํ อกตฺถ, อิทานิ อนาคตสฺส ปจฺจยํ กุสลํ น กโรถา’’ติ อาหฯ ‘‘กสฺส ทสฺสาม, สีลวนฺโต นตฺถี’’ติ? ‘‘อสุญฺโญ, เทว, ชมฺพุทีโป อรหนฺเตหิ, ตุมฺเห ทานเมว สชฺเชถ, อหํ อรหนฺเต ลจฺฉามี’’ติ อาหฯ

ราชา ปุนทิวเส ปาจีนทฺวาเร ทานํ สชฺชาเปสิฯ เทวี ปาโตว อุโปสถงฺคานิ อธิฏฺฐาย อุปริปาสาเท ปุรตฺถาภิมุขา อุเรน นิปชฺชิตฺวา ‘‘สเจ เอติสฺสํ ทิสายํ อรหนฺโต อตฺถิ, สฺเวว อาคนฺตฺวา อมฺหากํ ภิกฺขํ คณฺหนฺตู’’ติ อาหฯ ตสฺสํ ทิสายํ อรหนฺโต นาเหสุํ, ตํ สกฺการํ กปณยาจกานํ อทํสุฯ ปุนทิวเส ทกฺขิณทฺวาเร ทานํ สชฺเชตฺวา ตเถว อกาสิ, ปุนทิวเส ปจฺฉิมทฺวาเรฯ อุตฺตรทฺวาเร สชฺชิตทิวเส ปน เทวิยา ตเถว นิมนฺเตนฺติยา หิมวนฺเต วสนฺตานํ ปทุมวติยา ปุตฺตานํ ปญฺจสตานํ ปจฺเจกพุทฺธานํ เชฏฺฐโก มหาปทุมปจฺเจกพุทฺโธ ภาติเก อามนฺเตสิ, ‘‘มาริสา, นนฺทราชา, ตุมฺเห นิมนฺเตติ, อธิวาเสถ ตสฺสา’’ติฯ เต อธิวาเสตฺวา ปุนทิวเส อโนตตฺตทเห มุขํ โธวิตฺวา, อากาเสน อาคนฺตฺวา อุตฺตรทฺวาเร โอตริํสุฯ มนุสฺสา ทิสฺวา คนฺตฺวา ‘‘ปญฺจสตา, เทว, ปจฺเจกพุทฺธา อาคตา’’ติ รญฺโช อาโรเจสุํฯ ราชา สทฺธิํ เทวิยา คนฺตฺวา, วนฺทิตฺวา, ปตฺตํ คเหตฺวา ปจฺเจกพุทฺเธ ปาสาทํ อาโรเปตฺวา, ตตฺร เนสํ ทานํ ทตฺวา, ภตฺตกิจฺจาวสาเน ราชา สงฺฆตฺเถรสฺส, เทวี, สงฺฆนวกสฺส ปาทมูเล นิปชฺชิตฺวา ‘‘อยฺยา ปจฺจเยหิ น กิลมิสฺสนฺติ, มยํ ปุญฺเญน น หายิสฺสามฯ อมฺหากํ ยาวชีวํ อิธ นิวาสาย ปฏิญฺญํ เทถา’’ติ ปฏิญฺญํ กาเรตฺวา อุยฺยาเน ปญฺจปณฺณสาลาสตานิ ปญฺจจงฺกมนสตานีติ สพฺพากาเรน นิวาสนฏฺฐานานิ สมฺปาเทตฺวา ตตฺถ วสาเปสุํฯ

เอวํ กาเล คจฺฉนฺเต รญฺโญ ปจฺจนฺโต กุปิโตฯ โส ‘‘อหํ ปจฺจนฺตํ วูปสเมตุํ คจฺฉามิ, ตฺวํ ปจฺเจกพุทฺเธสุ มา ปมชฺชี’’ติ เทวิํ โอวทิตฺวา คโตฯ ตสฺมิํ อนาคเตเยว ปจฺเจกพุทฺธานํ อายุสงฺขารา ขีณาฯ มหาปทุมปจฺเจกพุทฺโธ ติยามรตฺติํ ฌานกีฬํ กีฬิตฺวา อรุณุคฺคมเน อาลมฺพนผลกํ อาลมฺพิตฺวา ฐิตโกว อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายิฯ เอเตนุปาเยน เสสาปีติ สพฺเพว ปรินิพฺพุตาฯ

ปุนทิวเส เทวี ปจฺเจกพุทฺธานํ นิสีทนฏฺฐานํ หริตูปลิตฺตํ กาเรตฺวา ปุปฺผานิ วิกิริตฺวา, ธูปํ ทตฺวา เตสํ อาคมนํ โอโลกยนฺตี นิสินฺนา อาคมนํ อปสฺสนฺตี ปุริสํ เปเสสิ – ‘‘คจฺฉ, ตาต, ชานาหิ, กิํ อยฺยานํ กิญฺจิ อผาสุก’’นฺติ? โส คนฺตฺวา มหาปทุมสฺส ปณฺณสาลาย ทฺวารํ วิวริตฺวา ตตฺถ อปสฺสนฺโต จงฺกมนํ คนฺตฺวา อาลมฺพนผลกํ นิสฺสาย ฐิตํ ทิสฺวา วนฺทิตฺวา ‘‘กาโล, ภนฺเต’’ติ อาหฯ ‘‘ปรินิพฺพุตสรีรํ กิํ กเถสฺสติ? โส นิทฺทายติ มญฺเญ’’ติ คนฺตฺวา ปิฏฺฐิปาเท หตฺเถน ปรามสิตฺวา ปาทานํ สีตลตาย เจว ถทฺธตาย จ ปรินิพฺพุตภาวํ ญตฺวา, ทุติยสฺส สนฺติกํ อคมาสิฯ เอวํ ตติยสฺสาติ สพฺเพสํ ปรินิพฺพุตภาวํ ญตฺวา ราชกุลํ คโตฯ ‘‘กหํ, ตาต, ปจฺเจกพุทฺธา’’ติ ปุฏฺโฐ ‘‘ปรินิพฺพุตา, เทวี’’ติ อาหฯ เทวี กนฺทนฺตี โรทนฺตี นิกฺขมิตฺวา นาคเรหิ สทฺธิํ ตตฺถ คนฺตฺวา สาธุกีฬิตํ กาเรตฺวา ปจฺเจกพุทฺธานํ สรีรกิจฺจํ กาเรตฺวา ธาตุโย คเหตฺวา เจติยํ ปติฏฺฐาเปสิฯ

ราชา ปจฺจนฺตํ วูปสเมตฺวา อาคโต ปจฺจุคฺคมนํ อาคตํ เทวิํ ปุจฺฉิ – ‘‘กิํ, ภทฺเท, ปจฺเจกพุทฺเธสุ นปฺปมชฺชิ, นิโรคา อยฺยา’’ติ? ‘‘ปรินิพฺพุตา เทวา’’ติฯ ราชา จินฺเตติ ‘‘เอวรูปานมฺปิ ปณฺฑิตานํ มรณํ อุปฺปชฺชติ, อมฺหากํ กุโต โมกฺโข’’ติฯ โส นครํ อคนฺตฺวา, อุยฺยานเมว ปวิสิตฺวา เชฏฺฐปุตฺตํ ปกฺโกสาเปตฺวา, ตสฺส รชฺชํ นิยฺยาเตตฺวา, สยํ สมณปพฺพชฺชํ ปพฺพชิฯ เทวีปิ ‘‘อิมสฺมิํ ปพฺพชิเต อหํ กิํ กริสฺสามี’’ติ ตตฺเถว อุยฺยาเน ปพฺพชิตฺวา ทฺเวปิ ฌานํ ภาเวตฺวา ตโต จุตา พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺติํสุฯ

เตสุ ตตฺเถว วสนฺเตสุ อมฺหากํ สตฺถา โลเก อุปฺปชฺชิตฺวา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺโก อนุปุพฺเพน ราชคหํ ปาวิสิฯ สตฺถริ ตตฺถ ปฏิวสนฺเต อยํ ปิปฺปลิมาณโว มคธรฏฺเฐ มหาติตฺถพฺราหฺมณคาเม กปิลพฺราหฺมณสฺส อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺโตฯ อยํ ภทฺทา กาปิลานี มทฺทรฏฺเฐ สาคลนคเร โกสิยโคตฺตพฺราหฺมณสฺส อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิสฺมิํ นิพฺพตฺตาฯ เตสํ อนุกฺกเมน วฑฺฒมานานํ ปิปฺปลิมาณวสฺส วีสติเม, ภทฺทาย โสฬสเม วสฺเส สมฺปตฺเต มาตาปิตโร ปุตฺตํ โอโลเกตฺวา ‘‘ตาต, ตฺวํ วยปฺปตฺโต, กุลวํโส นาม ปติฏฺฐเปตพฺโพ’’ติ อติวิย นิปฺปีฬยิํสุฯ มาณโว อาห ‘‘มยฺหํ โสตปเถ เอวรูปํ กถํ มา กเถถฯ อหํ ยาว ตุมฺเห ธรถ, ตาว ปฏิชคฺคิสฺสามิ, ตุมฺหากํ อจฺจเยน นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิสฺสามี’’ติฯ เต กติปาหํ อติกฺกมิตฺวา ปุน กถยิํสุฯ โสปิ ตเถว ปฏิกฺขิปิฯ ตโต ปฏฺฐาย นิรนฺตรํ กเถติเยวฯ

มาณโว ‘‘มม มาตรํ สญฺญาเปสฺสามี’’ติ รตฺตสุวณฺณสฺส นิกฺขสหสฺสํ ทตฺวา สพฺพกาเมหิ สนฺตปฺเปตฺวา สุวณฺณกาเรหิ เอกํ อิตฺถิรูปํ การาเปตฺวา ตสฺส มชฺชนฆฏฺฏนาทิกมฺมปริโยสาเน ตํ รตฺตวตฺถํ นิวาสาเปตฺวา วณฺณสมฺปนฺเนหิ ปุปฺเผหิ เจว นานาอลงฺกาเรหิ จ อลงฺการาเปตฺวา มาตรํ ปกฺโกสาเปตฺวา อาห ‘‘อมฺม, เอวรูปํ อารมฺมณํ ลภนฺโต เคเห วสิสฺสามิ อลภนฺโต น วสิสฺสามี’’ติฯ ปณฺฑิตา พฺราหฺมณี จินฺเตสิ – ‘‘มยฺหํ ปุตฺโต ปุญฺญวา ทินฺนทาโน กตาภินีหาโร, ปุญฺญํ กโรนฺโต น เอกโกว อกาสิ, อทฺธา เอเตน สหกตปุญฺญา สุวณฺณรูปปฏิภาคาว ภวิสฺสตี’’ติ อฏฺฐ พฺราหฺมเณ ปกฺโกสาเปตฺวา สพฺพกาเมหิ สนฺตปฺเปตฺวา สุวณฺณรูปกํ รถํ อาโรเปตฺวา ‘‘คจฺฉถ, ตาตา, ยตฺถ อมฺหากํ ชาติโคตฺตโภเคหิ สมาเน กุเล เอวรูปํ ทาริกํ ปสฺสถ, อิมเมว สุวณฺณรูปกํ ปณฺณาการํ กตฺวา เอถา’’ติ อุยฺโยเชสิฯ

เต ‘‘อมฺหากํ นาม เอตํ กมฺม’’นฺติ นิกฺขมิตฺวา ‘‘กตฺถ คมิสฺสามา’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘มทฺทรฏฺฐํ นาม อิตฺถากโร, มทฺทรฏฺฐํ คมิสฺสามา’’ติ มทฺทรฏฺเฐ สาคลนครํ อคมํสุฯ ตตฺถ ตํ สุวณฺณรูปกํ นฺหานติตฺเถ ฐเปตฺวา เอกมนฺเต นิสีทิํสุฯ อถ ภทฺทาย ธาตี ภทฺทํ นฺหาเปตฺวา, อลงฺกริตฺวา, สิริคพฺเภ นิสีทาเปตฺวา สยํ นฺหายิตุํ อุทกติตฺถํ คตา ตตฺถ ตํ สุวณฺณรูปกํ ทิสฺวา ‘‘กิสฺสายํ อวินีตา อิธาคนฺตฺวา ฐิตา’’ติ ปิฏฺฐิปสฺเส ปหริตฺวา ‘‘สุวณฺณรูปก’’นฺติ ญตฺวา ‘‘อยฺยธีตา เม’’ติ สญฺญํ อุปฺปาเทสิํ, ‘‘อยํ ปน เม อยฺยธีตาย นิวาสนปฏิคฺคาหิกายาปิ อสทิสา’’ติ อาหฯ อถ นํ เต มนุสฺสา ปริวาเรตฺวา ‘‘เอวรูปา เต สามิธีตา’’ติ ปุจฺฉิํสุฯ ‘‘กิํ เอสา, อิมาย สุวณฺณปฏิมาย สตคุเณน สหสฺสคุเณน มยฺหํ อยฺยธีตา อภิรูปตรา, ทฺวาทสหตฺเถ คพฺเภ นิสินฺนาย ปทีปกิจฺจํ นตฺถิ, สรีโรภาเสเนว ตมํ วิธมตี’’ติฯ ‘‘เตน หิ อาคจฺฉา’’ติ ตํ ขุชฺชํ คเหตฺวา สุวณฺณรูปกํ รเถ อาโรเปตฺวา โกสิยโคตฺตสฺส พฺราหฺมณสฺส ฆรทฺวาเร ฐตฺวา อาคมนํ นิเวทยิํสุฯ

พฺราหฺมโณ ปฏิสนฺถารํ กตฺวา ‘‘กุโต อาคตตฺถา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘มคธรฏฺเฐ มหาติตฺถคาเม กปิลพฺราหฺมณสฺส ฆรโต’’ติฯ ‘‘กิํ การณา อาคตา’’ติ? ‘‘อิมินา นาม การเณนา’’ติฯ ‘‘กลฺยาณํ, ตาตา, สมชาติโคตฺตวิภโว อมฺหากํ พฺราหฺมโณ, ทสฺสามิ ทาริก’’นฺติ ปณฺณาการํ คณฺหิฯ

เต กปิลพฺราหฺมณสฺส สาสนํ ปหิณิํสุ ‘‘ลทฺธา ทาริกา , กตฺตพฺพํ กโรถา’’ติฯ ตํ สาสนํ สุตฺวา ปิปฺปลิมาณวสฺส อาโรจยิํสุ ‘‘ลทฺธา กิร ทาริกา’’ติฯ มาณโว ‘‘อหํ ‘น ลภิสฺสนฺตี’ติ จินฺเตสิํ, อิเม ‘ลทฺธา’ติ วทนฺติ, อนตฺถิโก หุตฺวา ปณฺณํ เปเสสฺสามี’’ติ รโหคโต ปณฺณํ ลิขิ ‘‘ภทฺทา, อตฺตโน ชาติโคตฺตโภคานุรูปํ ฆราวาสํ ลภตุ, อหํ นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิสฺสามิ, มา ปจฺฉา วิปฺปฏิสารินี อโหสี’’ติฯ ภทฺทาปิ ‘‘อสุกสฺส กิร มํ ทาตุกาโม’’ติ สุตฺวา ‘‘ปณฺณํ เปเสสฺสามี’’ติ รโหคตา ปณฺณํ ลิขิ ‘‘อยฺยปุตฺโต อตฺตโน ชาติโคตฺตโภคานุรูปํ ฆราวาสํ ลภตุ, อหํ ปพฺพชิสฺสามิ, มา ปจฺฉา วิปฺปฏิสารี อโหสี’’ติฯ ทฺเวปิ ปณฺณานิ อนฺตรามคฺเค สมาคจฺฉิํสุฯ ‘‘อิทํ กสฺส ปณฺณ’’นฺติ? ‘‘ปิปฺปลิมาณเวน ภทฺทาย ปหิต’’นฺติฯ ‘‘อิทํ กสฺสา’’ติ? ‘‘ภทฺทาย ปิปฺปลิมาณวสฺส ปหิต’’นฺติ จ วุตฺเต เต ทฺเวปิ วาเจตฺวา ‘‘ปสฺสถ ทารกานํ กมฺม’’นฺติ ผาเลตฺวา อรญฺเญ ฉฑฺเฑตฺวา อญฺญํ ตํสมานํ ปณฺณํ ลิขิตฺวา อิโต เอตฺโต จ เปเสสุํฯ อิติ กุมารสฺส กุมาริกาย จ สทิสํ ปณฺณํ โลกสฺสาทรหิตเมวาติ อนิจฺฉมานานํเยว ทฺวินฺนํ สมาคโม อโหสิฯ

ตํ ทิวสํเยว ปิปฺปลิมาณโว เอกํ ปุปฺผทามํ คนฺถาเปสิ ภทฺทาปิฯ ตานิ สยนมชฺเฌ ฐเปสุํ ภุตฺตสายมาสา อุโภปิ ‘‘สยนํ อารุหิสฺสามา’’ติ มาณโว ทกฺขิณปสฺเสน สยนํ อารุหิฯ ภทฺทา วามปสฺเสน อภิรุหิตฺวา อาห – ‘‘ยสฺส ปสฺเส ปุปฺผานิ มิลายนฺติ, ตสฺส ราคจิตฺตํ อุปฺปนฺนนฺติ วิชานิสฺสาม, อิมํ ปุปฺผทามํ น อลฺลิยิตพฺพ’’นฺติฯ เต ปน อญฺญมญฺญํ สรีรสมฺผสฺสภเยน ติยามรตฺติํ นิทฺทํ อโนกฺกมนฺตาว วีตินาเมนฺติ, ทิวา ปน หสิตมตฺตมฺปิ นาโหสิฯ เต โลกามิเสน อสํสฏฺฐา ยาว มาตาปิตโร ธรนฺติ, ตาว กุฏุมฺพํ อวิจาเรตฺวา เตสุ กาลงฺกเตสุ วิจารยิํสุฯ มหตี มาณวสฺส สมฺปตฺติ – เอกทิวสํ สรีรํ อุพฺพฏฺเฏตฺวา ฉฑฺเฑตพฺพํ สุวณฺณจุณฺณํ เอว มคธนาฬิยา ทฺวาทสนาฬิมตฺตํ ลทฺธุํ วฏฺฏติฯ ยนฺตพทฺธานิ สฏฺฐิมหาตฬากานิ, กมฺมนฺโต ทฺวาทสโยชนิโก, อนุราธปุรปมาณา จุทฺทส คามา, จุทฺทส หตฺถานีกานิ, จุทฺทส อสฺสานีกานิ, จุทฺทส รถานีกานิฯ

โส เอกทิวสํ อลงฺกตอสฺสํ อารุยฺห มหาชนปริวุโต กมฺมนฺตํ คนฺตฺวา เขตฺตโกฏิยํ ฐิโต นงฺคเลหิ ภินฺนฏฺฐานโต กากาทโย สกุเณ คณฺฑุปฺปาทาทิปาณเก อุทฺธริตฺวา ขาทนฺเต ทิสฺวา, ‘‘ตาตา, อิเม กิํ ขาทนฺตี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘คณฺฑุปฺปาเท, อยฺยา’’ติฯ ‘‘เอเตหิ กตํ ปาปํ กสฺส โหตี’’ติ? ‘‘ตุมฺหากํ, อยฺยา’’ติฯ โส จินฺเตสิ – ‘‘สเจ เอเตหิ กตํ ปาปํ มยฺหํ โหติ, กิํ เม กริสฺสติ สตฺตอสีติโกฏิธนํ, กิํ ทฺวาทสโยชโน กมฺมนฺโต, กิํ ยนฺตพทฺธานิ ตฬากานิ, กิํ จุทฺทส คามา, สพฺพเมตํ ภทฺทาย กาปิลานิยา นิยฺยาเตตฺวา นิกฺขมฺม ปพฺพชิสฺสามี’’ติฯ

ภทฺทาปิ กาปิลานี ตสฺมิํ ขเณ อนฺตรวตฺถุมฺหิ ตโย ติลกุมฺเภ ปตฺถราเปตฺวา ธาตีหิ ปริวุตา นิสินฺนา กาเก ติลปาณเก ขาทมาเน ทิสฺวา, ‘‘อมฺมา, กิํ อิเม ขาทนฺตี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘ปาณเก อยฺเย’’ติฯ ‘‘อกุสลํ กสฺส โหตี’’ติ? ‘‘ตุมฺหากํ, อยฺเย’’ติฯ สา จินฺเตสิ – ‘‘มยฺหํ จตุหตฺถวตฺถํ นาฬิโกทนมตฺตญฺจ ลทฺธุํ วฏฺฏติ, ยทิ ปเนตํ เอตฺตเกน ชเนน กตํ อกุสลํ มยฺหํ โหติ, ภวสหสฺเสนปิ วฏฺฏโต สีสํ อุกฺขิปิตุํ น สกฺกาฯ อยฺยปุตฺเต อาคตมตฺเตเยว สพฺพํ ตสฺส นิยฺยาเตตฺวา นิกฺขมฺม ปพฺพชิสฺสามี’’ติฯ

มาณโว อาคนฺตฺวา, นฺหตฺวา ปาสาทํ อารุยฺห มหารเห ปลฺลงฺเก นิสีทิฯ อถสฺส จกฺกวตฺติโน อนุจฺฉวิกํ โภชนํ สชฺชยิํสุฯ ทฺเวปิ ภุญฺชิตฺวา ปริชเน นิกฺขนฺเต รโหคตา ผาสุกฏฺฐาเน นิสีทิํสุฯ ตโต มาณโว ภทฺทํ อาห – ‘‘ภทฺเท, อิมํ ฆรํ อาคจฺฉนฺตี ตฺวํ กิตฺตกํ ธนํ อาหรสี’’ติ? ‘‘ปญฺจปณฺณาส สกฏสหสฺสานิ, อยฺยา’’ติฯ ‘‘ตํ สพฺพํ, ยา จ อิมสฺมิํ ฆเร สตฺตอสีติโกฏิโย ยนฺตพทฺธสฏฺฐิตฬากาทิเภทา จ สมฺปตฺติ อตฺถิ, ตํ สพฺพญฺจ ตุยฺหํเยว นิยฺยาเทมี’’ติฯ ‘‘ตุมฺเห ปน กหํ คจฺฉถ, อยฺยา’’ติ? ‘‘อหํ ปพฺพชิสฺสามี’’ติฯ ‘‘อยฺย, อหมฺปิ ตุมฺหากํเยว อาคมนํ โอโลกยมานา นิสินฺนาฯ อหมฺปิ ปพฺพชิสฺสามี’’ติฯ เตสํ อาทิตฺตปณฺณกุฏิ วิย ตโย ภวา อุปฏฺฐหิํสุฯ เต อนฺตราปณโต กสายรสปีตานิ วตฺถานิ มตฺติกาปตฺเต จ อาหราเปตฺวา อญฺญมญฺญํ เกเส โอโรเปตฺวา ‘‘เย โลเก อรหนฺโต, เต อุทฺทิสฺส อมฺหากํ ปพฺพชฺชา’’ติ ปพฺพชิตฺวา, ถวิกาสุ ปตฺเต ปกฺขิปิตฺวา อํเส ลคฺเคตฺวา ปาสาทโต โอตริํสุฯ เคเห ทาเสสุ วา กมฺมกเรสุ วา น โกจิ สญฺชานิฯ

อถ เน พฺราหฺมณคามโต นิกฺขมฺม ทาสคามทฺวาเรน คจฺฉนฺเต อากปฺปกุตฺตวเสน ทาสคามวาสิโน สญฺชานิํสุฯ เต โรทนฺตา ปาเทสุ นิปติตฺวา ‘‘กิํ, อมฺเห, อนาเถ กโรถ อยฺยา’’ติ อาหํสุฯ ‘‘มยํ, ‘ภเณ, อาทิตฺตปณฺณสาลา วิย ตโย ภวา’ติ ปพฺพชิมฺหาฯ สเจ ตุมฺเหสุ เอเกกํ ภุชิสฺสํ กโรม, วสฺสสตมฺปิ นปฺปโหติฯ ตุมฺเหว ตุมฺหากํ สีสํ โธวิตฺวา ภุชิสฺสา หุตฺวา ชีวถา’’ติ วตฺวา เตสํ โรทนฺตานํเยว ปกฺกมิํสุฯ

เถโร ปุรโต คจฺฉนฺโต นิวตฺติตฺวา โอโลเกนฺโต จินฺเตสิ – ‘‘อยํ, ภทฺทา กาปิลานี, สกลชมฺพุทีปคฺฆนิกา อิตฺถี มยฺหํ ปจฺฉโต อาคจฺฉติ, ฐานํ โข ปเนตํ วิชฺชติ, ยํ โกจิเทว เอวํ จินฺเตยฺย ‘อิเม ปพฺพชิตาปิ วินา ภวิตุํ น สกฺโกนฺติ, อนนุจฺฉวิกํ กโรนฺตี’ติ, โกจิ ปาเปน มนํ ปทูเสตฺวา อปายปูรโก ภเวยฺย, อิมํ ปหาย มยฺหํ คนฺตุํ วฏฺฏตี’’ติ จิตฺตํ อุปฺปาเทสิฯ โส ปุรโต คจฺฉนฺโต ทฺเวธาปถํ ทิสฺวา ตสฺส มตฺถเก อฏฺฐาสิฯ ภทฺทาปิ อาคนฺตฺวา, วนฺทิตฺวา อฏฺฐาสิฯ อถ นํ อาห – ‘‘ภทฺเท, ตาทิสิํ อิตฺถิํ มม ปจฺฉโต อาคจฺฉนฺติํ ทิสฺวา ‘อิเม ปพฺพชิตาปิ วินา ภวิตุํ น สกฺโกนฺตี’ติ จินฺเตตฺวา อมฺเหสุ ปทุฏฺฐจิตฺโต มหาชโน อปายปูรโก ภเวยฺยฯ อิมสฺมิํ ทฺเวธาปเถ ตฺวํ เอกํ คณฺห, อหเมเกน คมิสฺสามี’’ติฯ ‘‘อาม, อยฺย, ปพฺพชิตานํ มาตุคาโม ปลิโพโธ, ‘ปพฺพชิตฺวาปิ วินา น ภวนฺตี’ติ อมฺหากํ โทสํ ทสฺเสสฺสนฺติ, ตุมฺเห เอกํ มคฺคํ คณฺหถ, วินา ภวิสฺสามา’’ติ ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา จตูสุ ฐาเนสุ ปญฺจปติฏฺฐิเตน วนฺทิตฺวา ทสนขสโมธานสมุชฺชลํ อญฺชลิํ ปคฺคยฺห ‘‘สตสหสฺสกปฺปปริมาเณ อทฺธาเน กโต มิตฺตสนฺถโว อชฺช ภิชฺชตี’’ติ วตฺวา ‘‘ตุมฺเห ทกฺขิณชาติกา นาม, ตุมฺหากํ ทกฺขิณมคฺโค วฏฺฏติ, มยํ มาตุคามา นาม วามชาติกา, อมฺหากํ วามมคฺโค วฏฺฏตี’’ติ วนฺทิตฺวา มคฺคํ ปฏิปนฺนาฯ เตสํ ทฺเวธาภูตกาเล อยํ มหาปถวี ‘‘อหํ จกฺกวาฬสิเนรุปพฺพเต ธาเรตุํ สกฺโกนฺตีปิ ตุมฺหากํ คุเณ ธาเรตุํ น สกฺโกมี’’ติ วทนฺตี วิย วิรวมานา กมฺปิ, อากาเส อสนิสทฺโท วิย ปวตฺติ, จกฺกวาฬสิเนรุปพฺพโต อุนฺนทิฯ

สมฺมาสมฺพุทฺโธ เวฬุวนมหาวิหาเร คนฺธกุฏิยํ นิสินฺโน ปถวีกมฺปนสทฺทํ สุตฺวา ‘‘กิสฺส นุ โข ปถวี กมฺปตี’’ติ อาวชฺเชนฺโต ‘‘ปิปฺปลิมาณโว จ ภทฺทา จ กาปิลานี มํ อุทฺทิสฺส อปฺปเมยฺยํ สมฺปตฺติํ ปหาย ปพฺพชิตาฯ

เตสํ วิโยคฏฺฐาเน อุภินฺนํ คุณพเลน อยํ ปถวีกมฺโป ชาโตฯ มยาปิ เอเตสํ สงฺคหํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ คนฺธกุฏิโต นิกฺขมฺม สยเมว ปตฺตจีวรมาทาย อสีติมหาเถเรสุ กญฺจิปิ อนามนฺเตตฺวา ติคาวุตํ มคฺคํ ปจฺจุคฺคมนํ กตฺวา ราชคหสฺส จ นาลนฺทาย จ อนฺตเร พหุปุตฺตกนิคฺโรธรุกฺขมูเล ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา นิสีทิฯ นิสีทนฺโต ปน อญฺญตรปํสุกูลิโก วิย อนิสีทิตฺวา พุทฺธเวสํ คเหตฺวา อสีติหตฺถฆนพุทฺธรสฺมิโย วิสฺสชฺเชนฺโต นิสีทิฯ อิติ ตสฺมิํ ขเณ ปณฺณจฺฉตฺตสกฏจกฺกกูฏาคาราทิปฺปมาณา พุทฺธรสฺมิโย อิโต จิโต จ วิปฺผรนฺติโย วิธาวนฺติโย จนฺทสหสฺสสูริยสหสฺสอุคฺคมนกาโล วิย กุรุมานา ตํ วนนฺตํ เอโกภาสํ อกํสุฯ ทฺวตฺติํสมหาปุริสลกฺขณสิริยา สมุชฺชลตาราคเณน วิย คคนํ, สุปุปฺผิตกมลกุวลเยน วิย สลิลํ, วนนฺตํ วิโรจิตฺถฯ นิคฺโรธรุกฺขสฺส นาม ขนฺโธ เสโต โหติ, ปตฺตานิ นีลานิ, ปกฺกานิ รตฺตานิฯ ตสฺมิํ ปน ทิวเส สตสาโข นิคฺโรโธ สุวณฺณวณฺโณว อโหสิฯ

มหากสฺสปตฺเถโร ‘‘อยํ อมฺหากํ สตฺถา ภวิสฺสติ, อิมํ อหํ อุทฺทิสฺส ปพฺพชิโต’’ติ ทิฏฺฐฏฺฐานโต ปฏฺฐาย โอณโตณโตว คนฺตฺวา ตีสุ ฐาเนสุ วนฺทิตฺวา ‘‘สตฺถา เม, ภนฺเต, ภควา, สาวโกหมสฺมิ, สตฺถา เม, ภนฺเต, ภควา สาวโกหมสฺมี’’ติ (สํ. นิ. 2.154) อาหฯ อถ นํ ภควา อาห ‘‘กสฺสป, สเจ ตฺวํ อิมํ นิปจฺจการํ มหาปถวิยา กเรยฺยาสิ, สาปิ ธาเรตุํ น สกฺกุเณยฺยฯ ตถาคตสฺส เอวํ คุณมหนฺตตํ ชานตา ตยา กโต นิปจฺจกาโร มยฺหํ, โลมมฺปิ จาเลตุํ น สกฺโกติฯ นิสีท, กสฺสป, ทายชฺชํ เต ทสฺสามี’’ติฯ อถสฺส ภควา ตีหิ โอวาเทหิ อุปสมฺปทมทาสิฯ ทตฺวา พหุปุตฺตกนิคฺโรธมูลโต นิกฺขมิตฺวา เถรํ ปจฺฉาสมณํ กตฺวา มคฺคํ ปฏิปชฺชิฯ สตฺถุ สรีรํ ทฺวตฺติํสมหาปุริสลกฺขณวิจิตฺตํ, มหากสฺสปสฺส สรีรํ สตฺตมหาปุริสลกฺขณปฏิมณฺฑิตํ, โส กญฺจนมหานาวาย ปจฺฉาพทฺโธ วิย สตฺถุ ปทานุปทิกํ อนุคจฺฉิฯ สตฺถา โถกํ มคฺคํ คนฺตฺวา มคฺคา โอกฺกมฺม อญฺญตรสฺมิํ รุกฺขมูเล นิสชฺชาการํ ทสฺเสสิฯ เถโร ‘‘นิสีทิตุกาโม สตฺถา’’ติ ญตฺวา อตฺตโน ปารุปิตปฏปิโลติกสงฺฆาฏิํ จตุคฺคุณํ กตฺวา ปญฺญเปสิฯ

สตฺถา ตตฺถ นิสีทิตฺวา หตฺเถน จีวรํ ปริมชฺชนฺโต ‘‘มุทุกา โข ตฺยายํ, กสฺสป, ปฏปิโลติกสงฺฆาฏี’’ติ (สํ. นิ. 2.154) อาหฯ เถโร ‘‘สตฺถา มม สงฺฆาฏิยา มุทุภาวํ กเถติ, ปารุปิตุกาโม ภวิสฺสตี’’ติ ญตฺวา ‘‘ปารุปตุ, ภนฺเต, ภควา สงฺฆาฏิ’’นฺติ อาหฯ ‘‘ตฺวํ กิํ ปารุปิสฺสสิ, กสฺสปา’’ติ? ‘‘ตุมฺหากํ นิวาสนํ ลภนฺโต ปารุปิสฺสามิ, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘กิํ ปน ตฺวํ, กสฺสป, อิมํ ปริโภคชิณฺณํ ปํสุกูลํ ธาเรตุํ สกฺขิสฺสสิ? มยา หิ อิมสฺส ปํสุกูลสฺส คหิตทิวเส อุทกปริยนฺตํ กตฺวา มหาปถวี กมฺปิ, อิมํ พุทฺธานํ ปริโภคชิณฺณจีวรํ นาม น สกฺกา ปริตฺตคุเณน ธาเรตุํ, ปฏิพเลเนวิทํ ปฏิปตฺติปูรณสมตฺเถน ชาติปํสุกูลิเกน ธาเรตุํ วฏฺฏตี’’ติ วตฺวา เถเรน สทฺธิํ จีวรํ ปริวตฺเตสิฯ

เอวํ ปน จีวรปริวตฺตนํ กตฺวา เถรสฺส ปารุตจีวรํ ภควา ปารุปิ, สตฺถุ จีวรํ เถโรฯ ตสฺมิํ สมเย อเจตนาปิ อยํ มหาปถวี ‘‘ทุกฺกรํ, ภนฺเต, อกตฺถ, อตฺตนา ปารุตจีวรํ สาวกสฺส ทินฺนปุพฺโพ นาม นตฺถิ, อหํ ตุมฺหากํ คุณํ ธาเรตุํ น สกฺโกมี’’ติ วทนฺตี วิย อุทกปริยนฺตํ กตฺวา กมฺปิฯ เถโรปิ ‘‘ลทฺธํ ทานิ มยา พุทฺธานํ ปริโภคจีวรํ, กิํ เม อิทานิ อุตฺตริ กตฺตพฺพํ อตฺถี’’ติ อุนฺนติํ อกตฺวา พุทฺธานํ สนฺติเกเยว เตรส ธุตคุเณ สมาทาย สตฺตทิวสมตฺตํ ปุถุชฺชโน อโหสิ, อฏฺฐเม ทิวเส สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.1.398-420) –

‘‘ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต, โลกเชฏฺฐสฺส ตาทิโน;

นิพฺพุเต โลกนาถมฺหิ, ปูชํ กุพฺพนฺติ สตฺถุโนฯ

‘‘อุทคฺคจิตฺตา ชนตา, อาโมทิตปโมทิตา;

เตสุ สํเวคชาเตสุ, ปีติ เส อุทปชฺชถฯ

‘‘ญาติมิตฺเต สมาเนตฺวา, อิทํ วจนมพฺรวิํ;

ปรินิพฺพุโต มหาวีโร, หนฺท ปูชํ กโรมเสฯ

‘‘สาธูติ เต ปฏิสฺสุตฺวา, ภิยฺโย หาสํ ชนิํสุ เม;

พุทฺธสฺมิํ โลกนาถมฺหิ, กาหาม ปุญฺญสญฺจยํฯ

‘‘อคฺฆิยํ สุกตํ กตฺวา, สตหตฺถสมุคฺคตํ;

ทิยฑฺฒหตฺถปตฺถฏํ, วิมานํ นภมุคฺคตํฯ

‘‘กตฺวาน หมฺมิยํ ตตฺถ, ตาลปนฺตีหิ จิตฺติตํ;

สกํ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, เจติยํ ปูชยุตฺตมํฯ

‘‘อคฺคิกฺขนฺโธว ชลิโต, กิํสุโก อิว ผุลฺลิโต;

อินฺทลฏฺฐีว อากาเส, โอภาเสติ จตุทฺทิสาฯ

‘‘ตตฺถ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, กตฺวาน กุสลํ พหุํ;

ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวาน, ติทสํ อุปปชฺชหํฯ

‘‘สหสฺสยุตฺตํ หยวาหิํ, ทิพฺพยานมธิฏฺฐิโต;

อุพฺพิทฺธํ ภวนํ มยฺหํ, สตฺตภูมํ สมุคฺคตํฯ

‘‘กูฏาคารสหสฺสานิ, สพฺพโสณฺณมยา อหุํ;

ชลนฺติ สกเตเชน, ทิสา สพฺพา ปภาสยํฯ

‘‘สนฺติ อญฺเญปิ นิยฺยูหา, โลหิตงฺคมยา ตทา;

เตปิ โชตนฺติ อาภาย, สมนฺตา จตุโร ทิสาฯ

‘‘ปุญฺญกมฺมาภินิพฺพตฺตา, กูฏาคารา สุนิมฺมิตา;

มณิมยาปิ โชตนฺติ, ทิสา ทส สมนฺตโตฯ

‘‘เตสํ อุชฺโชตมานานํ, โอภาโส วิปุโล อหุ;

สพฺเพ เทเว อภิโภมิ, ปุญฺญกมฺมสฺสิทํ ผลํฯ

‘‘สฏฺฐิกปฺปสหสฺสมฺหิ, อุพฺพิทฺโธ นาม ขตฺติโย;

จาตุรนฺโต วิชิตาวี, ปถวิํ อาวสิํ อหํฯ

‘‘ตเถว ภทฺทเก กปฺเป, ติํสกฺขตฺตุํ อโหสหํ;

สกกมฺมาภิรทฺโธมฺหิ, จกฺกวตฺตี มหพฺพโลฯ

‘‘สตฺตรตนสมฺปนฺโน, จตุทีปมฺหิ อิสฺสโร;

ตตฺถาปิ ภวนํ มยฺหํ, อินฺทลฏฺฐีว อุคฺคตํฯ

‘‘อายามโต จตุพฺพีสํ, วิตฺถาเรน จ ทฺวาทส;

รมฺมณํ นาม นครํ, ทฬฺหปาการโตรณํฯ

‘‘อายามโต ปญฺจสตํ, วิตฺถาเรน ตทฑฺฒกํ;

อากิณฺณํ ชนกาเยหิ, ติทสานํ ปุรํ วิยฯ

‘‘ยถา สูจิฆเร สูจี, ปกฺขิตฺตา ปณฺณวีสติ;

อญฺญมญฺญํ ปฆฏฺเฏนฺติ, อากิณฺณํ โหติ ลงฺกตํฯ

‘‘เอวมฺปิ นครํ มยฺหํ, หตฺถิสฺสรถสํกุลํ;

มนุสฺเสหิ สทากิณฺณํ, รมฺมณํ นครุตฺตมํฯ

‘‘ตตฺถ ภุตฺวา ปิวิตฺวา จ, ปุน เทวตฺตนํ คโต;

ภเว ปจฺฉิมเก มยฺหํ, อโหสิ กุลสมฺปทาฯ

‘‘พฺรหฺมญฺญกุลสมฺภูโต, มหารตนสญฺจโย;

อสีติโกฏิโย หิตฺวา, หิรญฺญสฺสาปิ ปพฺพชิํฯ

‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

อถ นํ สตฺถา ‘‘กสฺสโป, ภิกฺขเว, จนฺทูปโม กุลานิ อุปสงฺกมติ อปกสฺเสว กายํ, อปกสฺส จิตฺตํ, นิจฺจนวโก กุเลสุ อปฺปคพฺโภ’’ติ เอวมาทินา (สํ. นิ. 2.146) ปสํสิตฺวา อปรภาเค อริยคณมชฺเฌ นิสินฺโน ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ ธุตวาทานํ ยทิทํ มหากสฺสโป’’ติ (อ. นิ. 1.188, 191) ธุตงฺคธรานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปสิฯ โส วิเวกาภิรติกิตฺตนมุเขน ภิกฺขูนํ โอวาทํ เทนฺโต อตฺตโน ปฏิปตฺติํ ปกาเสนฺโต –

[1054]

‘‘น คเณน ปุรกฺขโต จเร, วิมโน โหติ สมาธิ ทุลฺลโภ;

นานาชนสงฺคโห ทุโข, อิติ ทิสฺวาน คณํ น โรจเยฯ

[1055]

‘‘น กุลานิ อุปพฺพเช มุนิ, วิมโน โหติ สมาธิ ทุลฺลโภ;

โส อุสฺสุกฺโก รสานุคิทฺโธ, อตฺถํ ริญฺจติ โย สุขาวโหฯ

[1056]

‘‘ปงฺโกติ หิ นํ อเวทยุํ, ยายํ วนฺทนปูชนา กุเลสุ;

สุขุมํ สลฺลํ ทุรุพฺพหํ, สกฺกาโร กาปุริเสน ทุชฺชโหฯ

[1057]

‘‘เสนาสนมฺหา โอรุยฺห, นครํ ปิณฺฑาย ปาวิสิํ;

ภุญฺชนฺตํ ปุริสํ กุฏฺฐิํ, สกฺกจฺจํ ตํ อุปฏฺฐหิํฯ

[1058]

‘‘โส เม ปกฺเกน หตฺเถน, อาโลปํ อุปนามยิ;

อาโลปํ ปกฺขิปนฺตสฺส, องฺคุลิ เจตฺถ ฉิชฺชถฯ

[1059]

‘‘กุฏฺฏมูลญฺจ นิสฺสาย, อาโลปํ ตํ อภุญฺชิสํ;

ภุญฺชมาเน วา ภุตฺเต วา, เชคุจฺฉํ เม น วิชฺชติฯ

[1060]

‘‘อุตฺติฏฺฐปิณฺโฑ อาหาโร, ปูติมุตฺตญฺจ โอสธํ;

เสนาสนํ รุกฺขมูลํ, ปํสุกูลญฺจ จีวรํ;

ยสฺเสเต อภิสมฺภุตฺวา, ส เว จาตุทฺทิโส นโรฯ

[1061]

‘‘ยตฺถ เอเก วิหญฺญนฺติ, อารุหนฺตา สิลุจฺจยํ;

ตตฺถ พุทฺธสฺส ทายาโท, สมฺปชาโน ปฏิสฺสโต;

อิทฺธิพเลนุปตฺถทฺโธ, กสฺสโป อภิรูหติฯ

[1062]

‘‘ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต, เสลมารุยฺห กสฺสโป;

ฌายติ อนุปาทาโน, ปหีนภยเภรโวฯ

[1063]

‘‘ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต, เสลมารุยฺห กสฺสโป;

ฌายติ อนุปาทาโน, ฑยฺหมาเนสุ นิพฺพุโตฯ

[1064]

‘‘ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต, เสลมารุยฺห กสฺสโป;

ฌายติ อนุปาทาโน, กตกิจฺโจ อนาสโวฯ

[1065]

‘‘กเรริมาลาวิตตา, ภูมิภาคา มโนรมา;

กุญฺชราภิรุทา รมฺมา, เต เสลา รมยนฺติ มํฯ

[1066]

‘‘นีลพฺภวณฺณา รุจิรา, วาริสีตา สุจินฺธรา;

อินฺทโคปกสญฺฉนฺนา, เต เสลา รมยนฺติ มํฯ

[1067]

‘‘นีลพฺภกูฏสทิสา, กูฏาคารวรูปมา;

วารณาภิรุทา รมฺมา, เต เสลา รมยนฺติ มํฯ

[1068]

‘‘อภิวุฏฺฐา รมฺมตลา, นคา อิสิภิ เสวิตา;

อพฺภุนฺนทิตา สิขีหิ, เต เสลา รมยนฺติ มํฯ

[1069]

‘‘อลํ ฌายิตุกามสฺส, ปหิตตฺตสฺส เม สโต;

อลํ เม อตฺถกามสฺส, ปหิตตฺตสฺส ภิกฺขุโนฯ

[1070]

‘‘อลํ เม ผาสุกามสฺส, ปหิตตฺตสฺส ภิกฺขุโน;

อลํ เม โยคกามสฺส, ปหิตตฺตสฺส ตาทิโนฯ

[1071]

‘‘อุมาปุปฺเผน สมานา, คคนาวพฺภฉาทิตา;

นานาทิชคณากิณฺณา, เต เสลา รมยนฺติ มํฯ

[1072]

‘‘อนากิณฺณา คหฏฺเฐหิ, มิคสงฺฆนิเสวิตา;

นานาทิชคณากิณฺณา, เต เสลา รมยนฺติ มํฯ

[1073]

‘‘อจฺโฉทิกา ปุถุสิลา, โคนงฺคุลมิคายุตา;

อมฺพุเสวาลสญฺฉนฺนา, เต เสลา รมยนฺติ มํฯ

[1074]

‘‘น ปญฺจงฺคิเกน ตูริเยน, รติ เม โหติ ตาทิสี;

ยถา เอกคฺคจิตฺตสฺส, สมฺมา ธมฺมํ วิปสฺสโตฯ

[1075]

‘‘กมฺมํ พหุกํ น การเย, ปริวชฺเชยฺย ชนํ น อุยฺยเม;

อุสฺสุกฺโก โส รสานุคิทฺโธ, อตฺถํ ริญฺจติ โย สุขาวโหฯ

[1076]

‘‘กมฺมํ พหุกํ น การเย, ปริวชฺเชยฺย อนตฺตเนยฺยเมตํ;

กิจฺฉติ กาโย กิลมติ, ทุกฺขิโต โส สมถํ น วินฺทติฯ

[1077]

‘‘โอฏฺฐปฺปหตมตฺเตน, อตฺตานมฺปิ น ปสฺสติ;

ปตฺถทฺธคีโว จรติ, อหํ เสยฺโยติ มญฺญติฯ

[1078]

‘‘อเสยฺโย เสยฺยสมานํ, พาโล มญฺญติ อตฺตานํ;

น ตํ วิญฺญู ปสํสนฺติ, ปตฺถทฺธมานสํ นรํฯ

[1079]

‘‘โย จ เสยฺโยหมสฺมีติ, นาหํ เสยฺโยติ วา ปน;

หีโน ตํสทิโส วาติ, วิธาสุ น วิกมฺปติฯ

[1080]

‘‘ปญฺญวนฺตํ ตถา ตาทิํ, สีเลสุ สุสมาหิตํ;

เจโตสมถมนุยุตฺตํ, ตญฺเจ วิญฺญู ปสํสเรฯ

[1081]

‘‘ยสฺส สพฺรหฺมจารีสุ, คารโว นูปลพฺภติ;

อารกา โหติ สทฺธมฺมา, นภโต ปุถวี ยถาฯ

[1082]

‘‘เยสญฺจ หิริ โอตฺตปฺปํ, สทา สมฺมา อุปฏฺฐิตํ;

วิรูฬฺหพฺรหฺมจริยา เต, เตสํ ขีณา ปุนพฺภวาฯ

[1083]

‘‘อุทฺธโต จปโล ภิกฺขุ, ปํสุกูเลน ปารุโต;

กปีว สีหจมฺเมน, น โส เตนุปโสภติฯ

[1084]

‘‘อนุทฺธโต อจปโล, นิปโก สํวุตินฺทฺริโย;

โสภติ ปํสุกูเลน, สีโหว คิริคพฺภเรฯ

[1085]

‘‘เอเต สมฺพหุลา เทวา, อิทฺธิมนฺโต ยสสฺสิโน;

ทสเทวสหสฺสานิ, สพฺเพ เต พฺรหฺมกายิกาฯ

[1086]

‘‘ธมฺมเสนาปติํ วีรํ, มหาฌายิํ สมาหิตํ;

สาริปุตฺตํ นมสฺสนฺตา, ติฏฺฐนฺติ ปญฺชลีกตาฯ

[1087]

‘‘นโม เต ปุริสาชญฺญ, นโม เต ปุริสุตฺตม;

ยสฺส เต นาภิชานาม, ยมฺปิ นิสฺสาย ฌายติฯ

[1088]

‘‘อจฺเฉรํ วต พุทฺธานํ, คมฺภีโร โคจโร สโก;

เย มยํ นาภิชานาม, วาลเวธิสมาคตาฯ

[1089]

‘‘ตํ ตถา เทวกาเยหิ, ปูชิตํ ปูชนารหํ;

สาริปุตฺตํ ตทา ทิสฺวา, กปฺปินสฺส สิตํ อหุฯ

[1090]

‘‘ยาวตา พุทฺธเขตฺตมฺหิ, ฐปยิตฺวา มหามุนิํ;

ธุตคุเณ วิสิฏฺโฐหํ, สทิโส เม น วิชฺชติฯ

[1091]

‘‘ปริจิณฺโณ มยา สตฺถา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ;

โอหิโต ครุโก ภาโร, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโวฯ

[1092]

‘‘น จีวเร น สยเน, โภชเน นุปลิมฺปติ;

โคตโม อนปฺปเมยฺโย, มูฬาลปุปฺผํ วิมลํว;

อมฺพุนา เนกฺขมฺมนินฺโน, ติภวาภินิสฺสโฏฯ

[1093]

‘‘สติปฏฺฐานคีโว โส, สทฺธาหตฺโถ มหามุนิ;

ปญฺญาสีโส มหาญาณี, สทา จรติ นิพฺพุโต’’ติฯ –

อิมา คาถา อภาสิฯ ตตฺถ อาทิโต ติสฺโส คาถา คเณสุ กุเลสุ จ สํสฏฺเฐ ภิกฺขู ทิสฺวา เตสํ โอวาททานวเสน วุตฺตาฯ

ตตฺถ น คเณน ปุรกฺขโต จเรติ ภิกฺขุคเณหิ ปุรกฺขโต ปริวาริโต หุตฺวา น จเรยฺย น วิหเรยฺยฯ กสฺมา? วิมโน โหติ สมาธิ ทุลฺลโภ คณํ ปริหรนฺตสฺส ทุกฺขุปฺปตฺติยา พฺยากุลมนตาย, อุทฺเทเสน โอวาเทน อนุสาสนิยา อนุคฺคหํ กโรนฺโต ยถานุสิฏฺฐํ อปฺปฏิปตฺติยา จ วิมโน วิการิภูตจิตฺโต โหติ, ตโต สํสคฺเคน เอกคฺคตํ อลภนฺตสฺส สมาธิ ทุลฺลโภ โหติฯ ตถารูปสฺส หิ อุปจารสมาธิมตฺตมฺปิ น อิชฺฌติ, ปเคว อิตโรฯ นานาชนสงฺคโหติ นานชฺฌาสยสฺส นานารุจิกสฺส ชนสฺส เปยฺยขชฺชาทินา สงฺคโหฯ ทุโขติ กิจฺโฉ กสิโรฯ อิติ ทิสฺวานาติ เอวํ คณสงฺคเห พหุวิธํ อาทีนวํ ทิสฺวา ญาณจกฺขุนา โอโลเกตฺวาฯ คณํ คณวาสํ น โรจเย น โรเจยฺย น อิจฺเฉยฺยฯ

น กุลานิ อุปพฺพเช มุนีติ อิมสฺมิํ สาสเน ปพฺพชิโต ขตฺติยาทิกุลูปโก หุตฺวา น อุปคจฺเฉยฺยฯ กิํการณา? วิมโน โหติ สมาธิ ทุลฺลโภฯ โส อุสฺสุกฺโก กุลูปสงฺกมเน อุสฺสุกฺกํ อาปนฺโน กุเลสุ ลทฺธพฺเพสุ มธุราทิรเสสุ อนุคิทฺโธ เคธํ อาปนฺโน ตตฺถ อุปฺปนฺเนสุ กิจฺจกรณีเยสุ อตฺตนาว โยคํ อาปชฺชนฺโตฯ อตฺถํ ริญฺจติ โย สุขาวโหติ โย อตฺตโน มคฺคผลนิพฺพานสุขาวโห ตํ สีลวิสุทฺธิอาทิสงฺขาตํ อตฺถํ ริญฺจติ ชหติ, นานุยุญฺชตีติ อตฺโถฯ

ตติยคาถา เหฏฺฐา วุตฺตา เอวฯ

เสนาสนมฺหา โอรุยฺหาติอาทิกา จตสฺโส คาถา ปจฺจเยสุ อตฺตโน สนฺโตสทสฺสนมุเขน ‘‘ภิกฺขุนา นาม เอวํ ปฏิปชฺชิตพฺพ’’นฺติ ภิกฺขูนํ โอวาททานวเสน วุตฺตาฯ

ตตฺถ เสนาสนมฺหา โอรุยฺหาติ ปพฺพตเสนาสนตฺตา วุตฺตํฯ สกฺกจฺจํ ตํ อุปฏฺฐหินฺติ ตํ กุฏฺฐิปุริสํ อุฬารสมฺปตฺติํ ปาเปตุกามตาย ภิกฺขาย อตฺถิโก หุตฺวา ปณีตภิกฺขทายกํ กุลํ มหิจฺฉปุคฺคโล วิย อาทเรน อุปคนฺตฺวา อฏฺฐาสิํฯ

ปกฺเกนาติ อฏฺฐิคตกุฏฺฐโรคตาย อุปกฺเกน กุถิเตนฯ องฺคุลิ เจตฺถ ฉิชฺชถาติ เอตฺถ ปตฺเต ตสฺส องฺคุลิ ฉิชฺชิตฺวา อาหาเรน สทฺธิํ ปตตีติ อตฺโถฯ

กุฏฺฏมูลํ นิสฺสายาติ ตสฺส ปุริสสฺส ปสาทชนนตฺถํ ตาทิเส ฆรภิตฺติสมีเป นิสีทิตฺวา อาโลปํ ตํ อภุญฺชิสํ ปริภุญฺชิํฯ อยํ ปน เถรสฺส ปฏิปตฺติ สิกฺขาปเท อปญฺญตฺเตติ ทฏฺฐพฺพํฯ ปฏิกฺกูเล จ อปฺปฏิกฺกูเล อิว อปฺปฏิกฺกูลสญฺญิตาย อริยิทฺธิยา อุกฺกํสคตตฺตา เถรสฺส ตํ อชฺโฌหรนฺตสฺส ชิคุจฺฉา น อุปฺปชฺชิ, ปุถุชฺชนสฺส ปน ตาทิสํ ภุญฺชนฺตสฺส อนฺตานิ นิกฺขเมยฺยุํฯ เตนาห ‘‘ภุญฺชมาเน วา ภุตฺเต วา, เชคุจฺฉํ เม น วิชฺชตี’’ติฯ

อุตฺติฏฺฐปิณฺโฑติ อุตฺติฏฺฐิตฺวา ปเรสํ ฆรทฺวาเร ฐตฺวา คเหตพฺพปิณฺโฑ, ชงฺฆพลํ นิสฺสาย อนุฆรํ คนฺตฺวา ลทฺธพฺพมิสฺสกภิกฺขาติ อตฺโถฯ ปูติมุตฺตนฺติ โคมุตฺตปริภาวิตหรีฏกาทิ จฯ ยสฺเสเต อภิสมฺภุตฺวาติ, โย ภิกฺขุ เอเต อุตฺติฏฺฐปิณฺฑาทโย จตฺตาโร ปจฺจเย อนฺติมนฺเตน อภิรมิตฺวา ปริภุญฺชติฯ ส เว จาตุทฺทิโส นโรติ โส ปุคฺคโล เอกํเสน จาตุทฺทิโส ปุรตฺถิมาทิจตุทิสาโยคฺโย, กตฺถจิ อปฺปฏิโฆ ยาย กายจิ ทิสาย วิหริตุํ สกฺโกตีติ อตฺโถฯ

อถ เถโร อตฺตโน มหลฺลกกาเล มนุสฺเสหิ ‘‘กถํ, ภนฺเต, ตุมฺเห เอวรูปาย ชราย วตฺตมานาย ทิเน ทิเน ปพฺพตํ อภิรุหถา’’ติ วุตฺเต ‘‘ยตฺถ เอเก’’ติอาทิกา จตสฺโส คาถา อภาสิฯ ตตฺถ ยตฺถาติ ยสฺมิํ ปจฺฉิมวเยฯ เอเกติ เอกจฺเจฯ วิหญฺญนฺตีติ สรีรกิลมเถน จิตฺเตน วิฆาตํ อาปชฺชนฺติฯ สิลุจฺจยนฺติ ปพฺพตํฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ ชราชิณฺณกาเลปิฯ สมฺปชาโน ปฏิสฺสโตติ อิมินา จิตฺตเขทาภาวํ ทสฺเสติ, อิทฺธิพเลนุปตฺถทฺโธติ อิมินา สรีรเขทาภาวํฯ

ภยเหตูนํ กิเลสานํ สมุจฺฉินฺนตฺตา ปหีนภยเภรโวฯ

ฑยฺหมาเนสูติ ราคคฺคิอาทีหิ เอกาทสหิ อคฺคีหิ สตฺเตสุ ฑยฺหมาเนสุฯ สํกิเลสปริฬาหาภาเวน นิพฺพุโต สีติภูโตฯ

ปุน มนุสฺเสหิ ‘‘กิํ, ภนฺเต, ชิณฺณกาเลปิ อรญฺญปพฺพเตเยว วิหรถ, นนุ อิเม เวฬุวนาทโย วิหารา มโนรมา’’ติ วุตฺเต อรญฺญปพฺพตา เอว มยฺหํ มโนรมาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘กเรริมาลาวิตตา’’ติอาทิกา ทฺวาทส คาถา อภาสิฯ ตตฺถ กเรริมาลาวิตตาติ วรุณรุกฺขปนฺตีหิ สมาคตาฯ ‘‘กาลวณฺณปุปฺเผหิ โอตฺถฏา’’ติปิ วทนฺติฯ กุญฺชราภิรุทาติ ปฏิโฆสาทิคุณีภูเตหิ หตฺถีนํ โคจเรสีนํ คชฺชิเตหิ อภิตฺถนิตาฯ

อภิวุฏฺฐาติ มหาเมเฆน อภิปฺปวุฏฺฐาฯ รมฺมตลาติ เตเนว รโชชลฺลปณฺเณยฺยาทีนํ อปคเมน รมณียตลาฯ นคาติ เทสนฺตรํ อคมนโต ‘‘นคา’’ติ เสลมยตาย ‘‘เสลา’’ติ จ ลทฺธนามา ปพฺพตาฯ อพฺภุนฺนทิตา สิขีหีติ มธุรสฺสเรน อุนฺนทิตาฯ

อลนฺติ ยุตฺตํ สมตฺถํ วาฯ ฌายิตุกามสฺส อตฺถกามสฺสาติอาทีสุปิ อิมินา นเยน โยเชตพฺพํฯ ภิกฺขุโนติ ภินฺนกิเลสภิกฺขุโน, เมติ สมฺพนฺโธฯ

อุมาปุปฺเผน สมานาติ เมจกนิภตาย อุมากุสุมสทิสาฯ คคนาวพฺภ ฉาทิตาติ ตโต เอว สรทสฺส คคนอพฺภา วิย กาฬเมฆสญฺฉาทิตา, นีลวณฺณาติ อตฺโถฯ

อนากิณฺณาติ อสํกิณฺณา อสมฺพาธาฯ ปญฺจงฺคิเกนาติ อาตตาทีหิ ปญฺจหิ องฺเคหิ ยุตฺเตน ตูริเยน ปริวาริยมานสฺส ตาทิสีปิ น โหติ, ยถา ยาทิสี เอกคฺคจิตฺตสฺส สมาหิตจิตฺตสฺส สมฺมเทว รูปารูปธมฺมํ อนิจฺจาทิวเสน วิปสฺสนฺตสฺส รติ โหติฯ เตนาห ภควา –

‘‘ยโต ยโต สมฺมสติ, ขนฺธานํ อุทยพฺพยํ;

ลภตี ปีติปาโมชฺชํ, อมตํ ตํ วิชานต’’นฺติฯ (ธ. ป. 374)

กมฺมํ พหุกนฺติอาทินา ทฺเว คาถา กมฺมารามานํ ปจฺจยคิทฺธานํ ภิกฺขูนํ โอวาททานวเสน วุตฺตาฯ ตตฺถ กมฺมํ พหุกํ น การเยติ กมฺมาราโม หุตฺวา พหุํ นาม กมฺมํ น การเย น อธิฏฺฐเห, ขณฺฑผุลฺลปฏิสงฺขรณํ ปน สตฺถารา อนุญฺญาตเมวฯ ปริวชฺเชยฺย ชนนฺติ อกลฺยาณมิตฺตภูตํ ชนํ วชฺเชยฺยฯ น อุยฺยเมติ ปจฺจยุปฺปาทนคณพนฺธาทิวเสน วายามํ น กเรยฺยฯ

อนตฺตเนยฺยเมตนฺติ เอตํ นวกมฺมาธิฏฺฐานาทิกํ อตฺตโน อตฺถาวหํ น โหตีติ อตฺโถฯ ตตฺถ การณมาห ‘‘กิจฺฉติ กาโย กิลมตี’’ติฯ นวกมฺมาทิปสุตสฺส หิ ตหํ ตหํ วิจรโต กายสุขาทิอลาเภน กิจฺฉปฺปตฺโต โหติ กิลมติ เขทํ อาปชฺชติ, เตน จ กายกิลมเถน ทุกฺขิโตฯ วตฺถุวิสทอตฺตเนยฺยกิริยาทีนํ อภาเวน โส ปุคฺคโล สมถํ น วินฺทติ จิตฺตสมาธานํ น ลภตีติฯ

โอฏฺฐปฺปหตมตฺเตนาติอาทินา ทฺเว คาถา สุตปรมสฺส ปณฺฑิตมานิโน ครหวเสน, ตโต ปรา ทฺเว ปณฺฑิตสฺส ปสํสาวเสน วุตฺตาฯ ตตฺถ โอฏฺฐปฺปหตมตฺเตนาติ สชฺฌายสีเสน โอฏฺฐปริวตฺตนมตฺเตน, พุทฺธวจนํ สชฺฌายกรณมตฺเตนาติ อตฺโถฯ อตฺตานมฺปิ น ปสฺสตีติ อนตฺถญฺญุตาย อตฺตโน ปจฺจกฺขภูตมฺปิ อตฺถํ น ชานาติ, ยาถาวโต อตฺตโน ปมาณํ น ปริจฺฉินฺทตีติ อตฺโถฯ ปตฺถทฺธคีโว จรตีติ ‘‘อหํ พหุสฺสุโต, สติมา, ปญฺญวา, น มยา สทิโส อญฺโญ อตฺถี’’ติ มานตฺถทฺโธ หุตฺวา ครุฏฺฐานิยานมฺปิ อปจิติํ อทสฺเสนฺโต อโยสลากํ คิลิตฺวา ฐิโต วิย ถทฺธคีโว จรติฯ อหํ เสยฺโยติ มญฺญตีติ อหเมว เสยฺโย อุตฺตโมติ มญฺญติฯ

อเสยฺโย เสยฺยสมานํ, พาโล มญฺญติ อตฺตานนฺติ อยํ อเสยฺโย หีโน สมาโน อญฺเญน เสยฺเยน อุตฺตเมน สมานํ สทิสํ กตฺวา อตฺตานํ พาโล มนฺทพุทฺธิ พาลภาเวเนว มญฺญตีติฯ น ตํ วิญฺญู ปสํสนฺตีติ ตํ ตาทิสํ พาลํ ปคฺคหิตจิตฺตตาย ปตฺถทฺธมานสํ ถมฺภิตตฺตํ นรํ วิญฺญู ปณฺฑิตา น ปสํสนฺติ, อญฺญทตฺถุ ครหนฺติเยวฯ

เสยฺโยหมสฺมีติ โย ปน ปณฺฑิโต ปุคฺคโล ‘‘เสยฺโยหมสฺมี’’ติ วา หีนสทิสมานวเสน ‘‘นาหํ เสยฺโย’’ติ วา กญฺจิปิ มานํ อชปฺเปนฺโต วิธาสุ นวสุ มานโกฏฺฐาเสสุ กสฺสจิปิ วเสน น วิกมฺปติฯ

ปญฺญวนฺตนฺติ อคฺคผลปญฺญาวเสน ปญฺญวนฺตํ อิฏฺฐาทีสุ ตาทิภาวปฺปตฺติยา ตาทิํ, อเสกฺขผลสีเลสุ สุฏฺฐุ ปติฏฺฐิตตฺตา สีเลสุ สุสมาหิตํ, อรหตฺตผลสมาปตฺติสมาปชฺชเนน เจโตสมถมนุยุตฺตนฺติ ตาทิสํ สพฺพโส ปหีนมานํ ขีณาสวํ วิญฺญู พุทฺธาทโย ปณฺฑิตา ปสํสเร วณฺเณนฺติ โถเมนฺตีติ อตฺโถฯ

ปุน อญฺญตรํ ทุพฺพจํ ภิกฺขุํ ทิสฺวา โทวจสฺสตาย อาทีนวํ, โสวจสฺสตาย อานิสํสญฺจ ปกาเสนฺโต ‘‘ยสฺส สพฺรหฺมจารีสู’’ติอาทิกา ทฺเว คาถา อภาสิฯ ตา วุตฺตตฺถา เอวฯ

ปุน อุทฺธตํ อุนฺนฬํ เอกํ ภิกฺขุํ ทิสฺวา อุทฺธตาทิภาเว โทสํ, อนุทฺธตาทิภาเว จ คุณํ วิภาเวนฺโต ‘‘อุทฺธโต จปโล ภิกฺขู’’ติอาทิกา ทฺเว คาถา อภาสิฯ ตตฺถ กปีว สีหจมฺเมนาติ สีหจมฺเมน ปารุโต มกฺกโฏ วิยฯ โส อุทฺธตาทิโทสสํยุตฺโต ภิกฺขุ เตน ปํสุกูเลน อริยทฺธเชน น อุปโสภติ อริยคุณานํ อภาวโตฯ

โย ปน อุปโสภติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อนุทฺธโต’’ติอาทิ วุตฺตํ;

เอเต สมฺพหุลาติอาทิกา ปญฺจ คาถา อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ นมสฺสนฺเต พฺรหฺมกายิเก เทเว ทิสฺวา อายสฺมโต กปฺปินสฺส สิตปาตุกมฺมนิมิตฺตํ วุตฺตาฯ ตตฺถ เอเตติ เตสํ ปจฺจกฺขตาย วุตฺตํ ฯ สมฺพหุลาติ พหุภาวโต, ตํ ปน พหุภาวํ ‘‘ทสเทวสหสฺสานี’’ติ ปริจฺฉินฺทิตฺวา อาหฯ เทวาติ อุปปตฺติเทวาฯ ตํ เตสํ เทวภาวํ อญฺเญหิ วิเสเสตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘สพฺเพ เต พฺรหฺมกายิกา’’ติ อาหฯ ยสฺมา เต อตฺตโน อุปปตฺติทฺธิยา มหติยา เทวิทฺธิยา สมนฺนาคตา ปริวารสมฺปนฺนา จ, ตสฺมา อาห ‘‘อิทฺธิมนฺโต ยสสฺสิโน’’ติฯ

‘‘โก นุ เสนาปติ โภโต’’ติ ปุจฺฉาย วิสฺสชฺชนวเสน ‘‘มยา ปวตฺติตํ ธมฺมจกฺกํ อนุตฺตรํ สาริปุตฺโต อนุวตฺเตตี’’ติ (ม. นิ. 2.399) วทนฺเตน ภควตา อายสฺมโต สาริปุตฺตตฺเถรสฺส ธมฺมเสนาปติภาโว อนุญฺญาโตติ อาห – ‘‘ธมฺมเสนาปติํ วีรํ มหาฌายิํ สมาหิตํ สาริปุตฺต’’นฺติฯ ตตฺถ วีรนฺติ กิเลสมาราทีนํ นิมฺมถเนน วีริยวนฺตํ มหาวิกฺกนฺตํฯ มหาฌายินฺติ ทิพฺพวิหาราทีนํ อุกฺกํสคมเนน มหนฺตํ ฌายิํฯ ตโต เอว สพฺพโส วิกฺเขปวิทฺธํสนวเสน สมาหิตํฯ นมสฺสนฺตาติ สิรสิ อญฺชลิํ ปคฺคยฺห นมสฺสมานา ติฏฺฐนฺติฯ

ยมฺปิ นิสฺสายาติ ยํ นุ โข อารมฺมณํ นิสฺสาย อารพฺภ ฌายตีติ นาภิชานามาติ ปุถุชฺชนภาเวน พฺรหฺมาโน เอวํ อาหํสุฯ

อจฺเฉรํ วตาติ อจฺฉริยํ วตฯ พุทฺธานนฺติ จตุสจฺจพุทฺธานํฯ คมฺภีโร โคจโร สโกติ ปรมคมฺภีโร อติทุทฺทโส ทุรนุโพโธ ปุถุชฺชเนหิ อสาธารโณ อวิสโยฯ อิทานิ ตสฺส คมฺภีรภาเว การณํ ทสฺเสตุํ ‘‘เย มย’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ วาลเวธิสมาคตาติ เย มยํ วาลเวธิธนุคฺคหสทิสา อติสุขุมมฺปิ วิสยํ ปฏิวิชฺฌิตุํ สมตฺถา อาคตา อุปปริกฺขนฺตา นาภิชานาม, คมฺภีโร วต พุทฺธานํ วิสโยติ อตฺโถฯ ตํ ตถา เทวกาเยหีติ ตํ ตถารูปํ สาริปุตฺตํ สเทวกสฺส โลกสฺส ปูชนารหํ เตหิ พฺรหฺมกายิเกหิ ตทา ตถา ปูชิตํ ทิสฺวา อายสฺมโต มหากปฺปินสฺส สิตํ อโหสิฯ อิเมสํ โลกสมฺมตานํ พฺรหฺมูนมฺปิ อวิสโย, ยตฺถ สาวกานํ วิสโยติฯ

ยาวตา พุทฺธเขตฺตมฺหีติ คาถา เถเรน อตฺตานํ อารพฺภ สีหนาทํ นทนฺเตน ภาสิตาฯ ตตฺถ พุทฺธเขตฺตมฺหีติ อาณาเขตฺตํ สนฺธาย วทติฯ ฐปยิตฺวา มหามุนินฺติ สมฺมาสมฺพุทฺธํ ฐเปตฺวา ฯ พุทฺธา หิ ภควนฺโต ธุตคุเณหิปิ สพฺพสตฺเตหิ ปรมุกฺกํสคตา เอว, เกวลํ ปน มหากรุณาสญฺโจทิตมานสา สตฺตานํ ตาทิสํ มหนฺตํ อุปการํ โอโลเกตฺวา คามนฺตเสนาสนวาสาทิํ อนุวตฺตนฺตีติ ตํ ตํ ธุตธมฺมวิโรธี โหติฯ ธุตคุเณติ กิเลสานํ ธุเตน คุเณน อารญฺญกาทิภาเวน อเปกฺขิตคุเณฯ กรณตฺเถ วา เอตํ ภุมฺมวจนํฯ สทิโส เม น วิชฺชติ, กุโต ปน อุตฺตรีติ อธิปฺปาโยฯ ตถา เหส เถโร ตตฺถ อคฺคฏฺฐาเน ฐปิโตฯ

น จีวเรติ คาถาย ‘‘ฐปยิตฺวา มหามุนิ’’นฺติ วุตฺตเมวตฺถํ ปากฏตรํ กโรติ, จีวราทีสุ ตณฺหาย อนุปเลโป ธุตงฺคผลํฯ ตตฺถ น จีวเร สมฺปตฺเต ตณฺหาเลเปนาติ โยชนาฯ สยเนติ เสนาสเนฯ โคตโมติ ภควนฺตํ โคตฺเตน กิตฺเตติฯ อนปฺปเมยฺโยติ ปมาณกรกิเลสาภาวโต อปริมาณคุณตาย จ อนปฺปเมยฺโยฯ

มุฬาลปุปฺผํ วิมลํว อมฺพุนาติ ยถา นิมฺมลํ วิรชํ นฬินํ อุทเกน น ลิมฺปติ, เอวํ โคตโม ภควา ตณฺหาเลปาทินา น ลิมฺปตีติ อตฺโถฯ เนกฺขมฺมนินฺโน อภินิกฺขมฺมนินฺโน ตโต เอว ติภวาภินิสฺสโฏ ภวตฺตยโต วินิสฺสโฏ วิสํยุตฺโตฯ

เยสํ สติปฏฺฐานคีวาทีนํ ภาวนาปาริปูริยา ยตฺถ กตฺถจิ อนุปลิตฺโต เนกฺขมฺมนินฺโนว อโหสิ, เต องฺคภูเต ทสฺเสนฺโต ‘‘สติปฏฺฐานคีโว’’ติ โอสานคาถมาหฯ ตตฺถ คุณราสิโต อุตฺตมงฺคภูตาย ปญฺญาย อธิฏฺฐานภาวโต สติปฏฺฐานํ คีวา เอตสฺสาติ สติปฏฺฐานคีโว, อนวชฺชธมฺมานํ อาทาเน สทฺธา หตฺโถ เอตสฺสาติ สทฺธาหตฺโถฯ คุณสรีรสฺส อุตฺตมงฺคภาวโต ปญฺญา สีสํ เอตสฺสาติ ปญฺญาสีโสฯ มหาสมุทาคมนตาย มหาวิสยตาย มหานุภาวตาย มหาพลตาย จ มหนฺตํ สพฺพญฺญุตสงฺขาตํ ญาณํ เอตสฺส อตฺถีติ มหาญาณีฯ สทา สพฺพกาลํ นิพฺพุโต สีติภูโต จรติฯ ‘‘สุสมาหิโต…เป.… นาโค’’ติ (อ. นิ. 6.43) สุตฺตปทญฺเจตฺถ นิทสฺเสตพฺพํฯ ยํ ปเนตฺถ อตฺถโต อวิภตฺตํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตนยเมวฯ

มหากสฺสปตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

จตฺตาลีสนิปาตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

19. ปญฺญาสนิปาโต

1. ตาลปุฏตฺเถรคาถาวณฺณนา

ปญฺญาสนิปาเต กทา นุหนฺติอาทิกา อายสฺมโต ตาลปุฏตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินิตฺวา อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท ราชคเห อญฺญตรสฺมิํ นฏกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต กุลานุรูเปสุ นจฺจฏฺฐาเนสุ นิปฺผตฺติํ คนฺตฺวา สกลชมฺพุทีเป ปากโฏ นฏคามณิ อโหสิฯ โส ปญฺจสตมาตุคามปริวาโร มหตา นฏวิภเวน คามนิคมราชธานีสุ สมชฺชํ ทสฺเสตฺวา, มหนฺตํ ปูชาสกฺการํ ลภิตฺวา, วิจรนฺโต ราชคหํ อาคนฺตฺวา, นครวาสีนํ สมชฺชํ ทสฺเสตฺวา, ลทฺธสมฺมานสกฺกาโร ญาณสฺส ปริปากํ คตตฺตา สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา, วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺโน ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘สุตเมตํ, ภนฺเต, ปุพฺพกานํ อาจริยปาจริยานํ นฏานํ ภาสมานานํ ‘โย โส นโฏ รงฺคมชฺเฌ สมชฺชมชฺเฌ สจฺจาลิเกน ชนํ หาเสติ รเมติ, โส กายสฺส เภทา ปรํ มรณา ปหาสานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชตี’ติ, อิธ ภควา กิมาหา’’ติฯ อถ นํ ภควา ติกฺขตฺตุํ ปฏิกฺขิปิ ‘‘มา มํ เอตํ ปุจฺฉี’’ติฯ จตุตฺถวารํ ปุฏฺโฐ อาห – ‘‘คามณิ, อิเม สตฺตา ปกติยาปิ ราคพนฺธนพทฺธา โทสพนฺธนพทฺธา โมหพนฺธนพทฺธา เตสํ ภิยฺโยปิ รชนีเย โทสนีเย โมหนีเย ธมฺเม อุปสํหรนฺโต ปมาเทตฺวา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา นิรเย อุปปชฺชติฯ สเจ ปนสฺส เอวํทิฏฺฐิ โหติ ‘โย โส นโฏ รงฺคมชฺเฌ สมชฺชมชฺเฌ สจฺจาลิเกน ชนํ หาเสติ รเมติ, โส กายสฺส เภทา ปรํ มรณา ปหาสานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชตี’’’ติ สาสฺส โหติ มิจฺฉาทิฏฺฐิฯ มิจฺฉาทิฏฺฐิสฺส จ ทฺวินฺนํ คตีนํ อญฺญตรา คติ อิจฺฉิตพฺพา, นิรยสฺส วา ติรจฺฉานโยนิยา วาติฯ ตํ สุตฺวา ตาลปุโฏ คามณิ ปโรทิฯ นนุ คามณิ ปเคว มยา ปฏิกฺขิตฺโต ‘‘มา มํ เอตํ ปุจฺฉี’’ติ (สํ. นิ. 4.354)? ‘‘นาหํ, ภนฺเต, เอตํ โรทามิ, ยํ มํ ภควา นฏานํ อภิสมฺปรายํ เอวมาหา’’ติฯ อปิ จาหํ, ภนฺเต, ปุพฺพเกหิ อาจริยปาจริเยหิ นเฏหิ วญฺจิโต ‘‘นโฏ มหาชนสฺส นฏสมชฺชํ ทสฺเสตฺวา สุคติํ อุปปชฺชตี’’ติฯ โส สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา ลทฺธูปสมฺปนฺโน วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิ, อธิคตารหตฺโต ปน อรหตฺตปฺปตฺติโต ปุพฺเพ เยนากาเรน อตฺตโน จิตฺตํ นิคฺคณฺหนวเสน โยนิโสมนสิกาโร อุทปาทิ, ตํ อเนกธา วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ –

[1094]

‘‘กทา นุหํ ปพฺพตกนฺทราสุ, เอกากิโย อทฺทุติโย วิหสฺสํ;

อนิจฺจโต สพฺพภวํ วิปสฺสํ, ตํ เม อิทํ ตํ นุ กทา ภวิสฺสติฯ

[1095]

‘‘กทา นุหํ ภินฺนปฏนฺธโร มุนิ, กาสาววตฺโถ อมโม นิราโส;

ราคญฺจ โทสญฺจ ตเถว โมหํ, หนฺตฺวา สุขี ปวนคโต วิหสฺสํฯ

[1096]

‘‘กทา อนิจฺจํ วธโรคนีฬํ, กายํ อิมํ มจฺจุชรายุปทฺทุตํ;

วิปสฺสมาโน วีตภโย วิหสฺสํ, เอโก วเน ตํ นุ กทา ภวิสฺสติฯ

[1097]

‘‘กทา นุหํ ภยชนนิํ ทุขาวหํ, ตณฺหาลตํ พหุวิธานุวตฺตนิํ;

ปญฺญามยํ ติขิณมสิํ คเหตฺวา, เฉตฺวา วเส ตมฺปิ กทา ภวิสฺสติฯ

[1098]

‘‘กทา นุ ปญฺญามยมุคฺคเตชํ, สตฺถํ อิสีนํ สหสาทิยิตฺวา;

มารํ สเสนํ สหสา ภญฺชิสฺสํ, สีหาสเน ตํ นุ กทา ภวิสฺสติฯ

[1099]

‘‘กทา นุหํ สพฺภิ สมาคเมสุ, ทิฏฺโฐ ภเว ธมฺมครูหิ ตาทิภิ;

ยาถาวทสฺสีหิ ชิตินฺทฺริเยหิ, ปธานิโย ตํ นุ กทา ภวิสฺสติฯ

[1100]