3. อานนฺทตฺเถรคาถาวณฺณนา

ปิสุเณน จ โกธเนนาติอาทิกา อายสฺมโต อานนฺทตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล หํสวตีนคเร สตฺถุ เวมาติกภาตา หุตฺวา นิพฺพตฺติ, สุมโนติสฺส นามํ อโหสิฯ ปิตา ปนสฺส อานนฺทราชา นามฯ โส อตฺตโน ปุตฺตสฺส สุมนกุมารสฺส วยปฺปตฺตสฺส หํสวติโต วีสโยชนสเต ฐาเน โภคนครํ อทาสิฯ โส กทาจิ กทาจิ อาคนฺตฺวา อตฺตานญฺจ ปิตรญฺจ ปสฺสติฯ ตทา ราชา สตฺถารญฺจ สตสหสฺสปริมาณํ ภิกฺขุสงฺฆญฺจ สยเมว สกฺกจฺจํ อุปฏฺฐหิ, อญฺเญสํ อุปฏฺฐาตุํ น เทติฯ

เตน สมเยน ปจฺจนฺโต กุปิโต อโหสิฯ กุมาโร ตสฺส กุปิตภาวํ รญฺโญ อนาโรเจตฺวา สยเมว ตํ วูปสเมติฯ ตํ สุตฺวา ราชา ตุฏฺฐมานโส ปุตฺตํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘วรํ เต, ตาต ทมฺมิ, วรํ คณฺหาหี’’ติ อาหฯ กุมาโร ‘‘สตฺถารํ ภิกฺขุสงฺฆญฺจ เตมาสํ อุปฏฺฐหนฺโต ชีวิตํ อวญฺฌํ กาตุํ อิจฺฉามี’’ติ อาหฯ ‘‘เอตํ น สกฺกา, อญฺญํ วเทหี’’ติฯ ‘‘เทว, ขตฺติยานํ ทฺเวกถา นาม นตฺถิ, เอตเทว เม เทหิ, น มยฺหํ อญฺเญน อตฺโถ’’ติฯ ‘‘สเจ สตฺถา อนุชานาติ, ทินฺนเมวา’’ติฯ โส ‘‘สตฺถุ จิตฺตํ ชานิสฺสามี’’ติ วิหารํ คโตฯ

เตน จ สมเยน ภควา ภตฺตกิจฺจํ นิฏฺฐาเปตฺวา คนฺธกุฏิํ ปวิฏฺโฐ โหติฯ โส ภิกฺขู อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘อหํ, ภนฺเต, ภควนฺตํ ทสฺสนาย อาคโต, ทสฺเสถ เม ภควนฺต’’นฺติ อาหฯ ภิกฺขู ‘‘สุมโน นาม เถโร สตฺถุ อุปฏฺฐาโก, ตสฺส สนฺติกํ คจฺฉาหี’’ติ อาหํสุฯ โส เถรสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา ‘‘สตฺถารํ, ภนฺเต, เม ทสฺเสถา’’ติ อาหฯ อถ เถโร ตสฺส ปสฺสนฺตสฺเสว ปถวิยํ นิมุชฺชิตฺวา สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘ภนฺเต, ราชปุตฺโต ตุมฺหากํ ทสฺสนาย อาคโต’’ติ อาหฯ ‘‘เตน หิ, ภิกฺขุ, พหิ อาสนํ ปญฺญาเปหี’’ติฯ เถโร ปุนปิ ตสฺส ปสฺสนฺตสฺเสว พุทฺธาสนํ คเหตฺวา อนฺโตคนฺธกุฏิยํ นิมุชฺชิตฺวา พหิปริเวเณ ปาตุภวิตฺวา คนฺธกุฏิปริเวเณ อาสนํ ปญฺญาเปสิฯ กุมาโร ตํ ทิสฺวา ‘‘มหนฺโต วตายํ ภิกฺขู’’ติ จิตฺตํ อุปฺปาเทสิฯ

ภควาปิ คนฺธกุฏิโต นิกฺขมิตฺวา ปญฺญตฺตาสเน นิสีทิฯ ราชปุตฺโต สตฺถารํ วนฺทิตฺวา, ปฏิสนฺถารํ กตฺวา, อยํ, ภนฺเต, เถโร ตุมฺหากํ สาสเน วลฺลโภ มญฺเญติฯ ‘‘อาม กุมาร, วลฺลโภ’’ติ? ‘‘กิํ กตฺวา, ภนฺเต, เอส วลฺลโภ โหตี’’ติ?‘‘ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา’’ติฯ ‘‘ภควา , อหมฺปิ อยํ เถโร วิย อนาคเต พุทฺธสาสเน วลฺลโภ โหตุกาโม’’ติ สตฺถาหํ ขนฺธาวารภตฺตํ นาม ทตฺวาปิ สตฺตเม ทิวเส, ภนฺเต, มยา ปิตุ สนฺติกา เตมาสํ ตุมฺหากํ ปฏิชคฺคนวโร ลทฺโธ, เตมาสํ เม วสฺสาวาสํ อธิวาเสถาติฯ ภควา, ‘‘อตฺถิ นุ โข ตตฺถ คเตน อตฺโถ’’ติ โอโลเกตฺวา ‘‘อตฺถี’’ติ ทิสฺวา ‘‘สุญฺญาคาเร โข, กุมาร, ตถาคตา อภิรมนฺตี’’ติ อาหฯ

กุมาโร ‘‘อญฺญาตํ ภควา, อญฺญาตํ สุคตา’’ติ วตฺวา ‘‘อหํ, ภนฺเต, ปุริมตรํ คนฺตฺวา วิหารํ กาเรมิ, มยา เปสิเต ภิกฺขุสตสหสฺเสน สทฺธิํ อาคจฺฉถา’’ติ ปฏิญฺญํ คเหตฺวา ปิตุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘ทินฺนา เม, เทว, ภควตา ปฏิญฺญา, มยา ปหิเต ภควนฺตํ เปเสยฺยาถา’’ติ ปิตรํ วนฺทิตฺวา, นิกฺขมิตฺวา โยชเน โยชเน วิหารํ กโรนฺโต วีสโยชนสตํ อทฺธานํ คโตฯ คนฺตฺวา จ อตฺตโน นคเร วิหารฏฺฐานํ วิจินนฺโต โสภนสฺส นาม กุฏุมฺพิกสฺส อุยฺยานํ ทิสฺวา สตสหสฺเสน กิณิตฺวา สตสหสฺสํ วิสฺสชฺเชตฺวา วิหารํ กาเรสิฯ ตตฺถ ภควโต คนฺธกุฏิํ เสสภิกฺขูนญฺจ รตฺติฏฺฐานทิวาฏฺฐานตฺถาย กุฏิเลณมณฺฑเป กาเรตฺวา ปาการปริกฺเขปํ ทฺวารโกฏฺฐกญฺจ นิฏฺฐาเปตฺวา ปิตุ สนฺติกํ เปเสสิ ‘‘นิฏฺฐิตํ มยฺหํ กิจฺจํ, สตฺถารํ ปหิณถา’’ติฯ

ราชา ภควนฺตํ โภเชตฺวา ‘‘ภควา สุมนสฺส กิจฺจํ นิฏฺฐิตํ, ตุมฺหากํ คมนํ ปจฺจาสีสตี’’ติ อาหฯ ภควา สตสหสฺสภิกฺขุปริวุโต โยชเน โยชเน วิหาเรสุ วสมาโน อคมาสิฯ กุมาโร ‘‘สตฺถา อาคจฺฉตี’’ติ สุตฺวา โยชนํ ปจฺจุคฺคนฺตฺวา คนฺธมาลาทีหิ ปูชยมาโน สตสหสฺเสน กีเต โสภเน นาม อุยฺยาเน สตสหสฺเสน การิตํ วิหารํ ปเวเสตฺวา –

‘‘สตสหสฺเสน เม กีตํ, สตสหสฺเสน มาปิตํ;

โสภนํ นาม อุยฺยานํ, ปฏิคฺคณฺห มหามุนี’’ติฯ –

ตํ นิยฺยาเทสิฯ โส วสฺสูปนายิกทิวเส มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา ‘‘อิมินาว นีหาเรน ทานํ ทเทยฺยาถา’’ติ ปุตฺตทาเร อมจฺเจ จ กิจฺจกรณีเยสุ จ นิโยเชตฺวา สยํ สุมนตฺเถรสฺส วสนฏฺฐานสมีเปเยว วสนฺโต เตมาสํ สตฺถารํ อุปฏฺฐหนฺโต อุปกฏฺฐาย ปวารณาย คามํ ปวิสิตฺวา สตฺตาหํ มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา สตฺตเม ทิวเส สตฺถุ ภิกฺขุสตสหสฺสสฺส จ ปาทมูเล ติจีวรานิ ฐเปตฺวา วนฺทิตฺวา, ‘‘ภนฺเต, ยเทตํ มยา สตฺตาหํ ขนฺธาวารทานโต ปฏฺฐาย ปุญฺญํ กตํ, น ตํ สคฺคสมฺปตฺติอาทีนํ อตฺถาย, อถ โข อหํ อยํ สุมนตฺเถโร วิย อนาคเต เอกสฺส พุทฺธสฺส อุปฏฺฐาโก ภเวยฺย’’นฺติ ปณิธานํ อกาสิฯ สตฺถาปิสฺส อนนฺตรายตํ ทิสฺวา พฺยากริตฺวา ปกฺกามิฯ

โสปิ ตสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท วสฺสสตสหสฺสํ ปุญฺญานิ กตฺวา ตโต ปรมฺปิ ตตฺถ ตตฺถ ภเว อุฬารานิ ปุญฺญกมฺมานิ อุปจินิตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต กสฺสปสฺส ภควโต กาเล ปิณฺฑาย จรโต เอกสฺส เถรสฺส ปตฺตคฺคหณตฺถํ อุตฺตรสาฏกํ ทตฺวา ปูชํ อกาสิฯ ปุน สคฺเค นิพฺพตฺติตฺวา ตโต จุโต พาราณสิราชา หุตฺวา อฏฺฐ ปจฺเจกพุทฺเธ ทิสฺวา เต โภเชตฺวา อตฺตโน มงฺคลุยฺยาเน อฏฺฐ ปณฺณสาลาโย กาเรตฺวา เตสํ นิสีทนตฺถาย อฏฺฐ สพฺพรตนมยปีเฐ เจว มณิอาธารเก จ ปฏิยาเทตฺวา ทสวสฺสสหสฺสานิ อุปฏฺฐานํ อกาสิฯ เอตานิ ปากฏฏฺฐานานิฯ

กปฺปสตสหสฺสํ ปน ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปุญฺญานิ กโรนฺโตว อมฺหากํ โพธิสตฺเตน สทฺธิํ ตุสิตปุเร นิพฺพตฺติตฺวา ตโต จุโต อมิโตทนสกฺกสฺส เคเห นิพฺพตฺติฯ ตสฺส สพฺเพ ญาตเก อานนฺทิเต กโรนฺโต ชาโตติ อานนฺโทตฺเวว นามํ อโหสิฯ โส อนุกฺกเมน วยปฺปตฺโต กตาภินิกฺขมเน สมฺมาสมฺโพธิํ ปตฺวา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺเก ปฐมํ กปิลวตฺถุํ คนฺตฺวา ตโต นิกฺขนฺเต ภควติ ตสฺส ปริวารตฺถํ ปพฺพชิตุํ นิกฺขนฺเตหิ ภทฺทิยาทีหิ สทฺธิํ นิกฺขมิตฺวา ภควโต สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อายสฺมโต ปุณฺณสฺส มนฺตาณิปุตฺตสฺส สนฺติเก ธมฺมกถํ สุตฺวา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ

เตน จ สมเยน ภควโต ปฐมโพธิยํ วีสติวสฺสานิ อนิพทฺธอุปฏฺฐากา อเหสุํฯ เอกทา นาคสมาโล ปตฺตจีวรํ คเหตฺวา วิจริ, เอกทา นาคิโต, เอกทา อุปวาโน, เอกทา สุนกฺขตฺโต, เอกทา จุนฺโท สมณุทฺเทโส, เอกทา สาคโต, เอกทา เมฆิโย, เต เยภุยฺเยน สตฺถุ จิตฺตํ นาราธยิํสุฯ อเถกทิวสํ ภควา คนฺธกุฏิปริเวเณ ปญฺญตฺตวรพุทฺธาสเน ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต นิสินฺโน ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘อหํ, ภิกฺขเว, อิทานิมฺหิ มหลฺลโก, เอกจฺเจ ภิกฺขู ‘อิมินา มคฺเคน คจฺฉามา’ติ วุตฺเต อญฺเญน คจฺฉนฺติ, เอกจฺเจ มยฺหํ ปตฺตจีวรํ ภูมิยํ นิกฺขิปนฺติ, มยฺหํ นิพทฺธุปฏฺฐากํ ภิกฺขุํ ชานาถา’’ติฯ ตํ สุตฺวา ภิกฺขูนํ ธมฺมสํเวโค อุทปาทิฯ อถายสฺมา สาริปุตฺโต อุฏฺฐาย ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา – ‘‘อหํ, ภนฺเต, ตุมฺเห อุปฏฺฐหิสฺสามี’’ติ อาหฯ ตํ ภควา ปฏิกฺขิปิฯ

เอเตนุปาเยน มหาโมคฺคลฺลานํ อาทิํ กตฺวา สพฺเพ มหาสาวกา – ‘‘อหํ อุปฏฺฐหิสฺสามิ, อหํ อุปฏฺฐหิสฺสามี’’ติ อุฏฺฐหิํสุ ฐเปตฺวา อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ, เตปิ ภควา ปฏิกฺขิปิ ฯ โส ปน ตุณฺหีเยว นิสีทิฯ อถ นํ ภิกฺขู อาหํสุ – ‘‘อาวุโส, ตฺวมฺปิ สตฺถุ อุปฏฺฐากฏฺฐานํ ยาจาหี’’ติฯ ยาจิตฺวา ลทฺธฏฺฐานํ นาม กีทิสํ โหติ, สเจ รุจฺจติ, สตฺถา สยเมว วกฺขตีติฯ อถ ภควา ‘‘น, ภิกฺขเว, อานนฺโท อญฺเญหิ อุสฺสาเหตพฺโพ, สยเมว ชานิตฺวา มํ อุปฏฺฐหิสฺสตี’’ติ อาหฯ ตโต ภิกฺขู ‘‘อุฏฺเฐหิ, อาวุโส อานนฺท, สตฺถารํ อุปฏฺฐากฏฺฐานํ ยาจาหี’’ติ อาหํสุฯ

เถโร อุฏฺฐหิตฺวา ‘‘สเจ เม, ภนฺเต, ภควา อตฺตนา ลทฺธํ ปณีตจีวรํ น ทสฺสติ, ปณีตปิณฺฑปาตํ น ทสฺสติ, เอกคนฺธกุฏิยํ วสิตุํ น ทสฺสติ, นิมนฺตนํ คเหตฺวา น คมิสฺสติ, เอวาหํ ภควนฺตํ อุปฏฺฐหิสฺสามี’’ติ อาหฯ ‘‘เอตฺตเก คุเณ ลภโต สตฺถุ อุปฏฺฐาเน โก ภาโร’’ติ อุปวาทโมจนตฺถํ อิเม จตฺตาโร ปฏิกฺเขปา จ – ‘‘สเจ, ภนฺเต, ภควา มยา คหิตนิมนฺตนํ คมิสฺสติ, สจาหํ เทสนฺตรโต อาคตาคเต ตาวเทว ทสฺเสตุํ ลจฺฉามิ; ยทา เม กงฺขา อุปฺปชฺชติ, ตาวเทว ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตุํ ลจฺฉามิ, สเจ ภควา ปรมฺมุขา เทสิตํ ธมฺมํ ปุน มยฺหํ กเถสฺสติ, เอวาหํ ภควนฺตํ อุปฏฺฐหิสฺสามี’’ติ ‘‘เอตฺตกมฺปิ สตฺถุ สนฺติเก อนุคฺคหํ น ลภตี’’ติ อุปวาทโมจนตฺถญฺเจว ธมฺมภณฺฑาคาริกภาวปารมีปูรณตฺถญฺจ อิมา จตสฺโส อายาจนา จาติ อฏฺฐ วเร คเหตฺวา นิพทฺธุปฏฺฐาโก อโหสิฯ ตสฺเสว ฐานนฺตรสฺส อตฺถาย กปฺปสตสหสฺสํ ปูริตานํ ปารมีนํ ผลํ ปาปุณิฯ โส อุปฏฺฐากฏฺฐานํ ลทฺธทิวสโต ปฏฺฐาย ทสพลํ ทุวิเธน อุทเกน, ติวิเธน ทนฺตกฏฺเฐน, หตฺถปาทปริกมฺเมน ปิฏฺฐิปริกมฺเมน, คนฺธกุฏิปริเวณสมฺมชฺชเนนาติ เอวมาทีหิ กิจฺเจหิ อุปฏฺฐหนฺโต ‘‘อิมาย นาม เวลาย สตฺถุ อิทํ นาม ลทฺธุํ วฏฺฏติ, อิทํ นาม กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ ทิวสภาคํ สนฺติกาวจโร หุตฺวา, รตฺติภาเค มหนฺตํ ทณฺฑทีปิกํ คเหตฺวา คนฺธกุฏิปริเวณํ นว วาเร อนุปริยายติ, สตฺถริ ปกฺโกสนฺเต ปฏิวจนทานาย ถินมิทฺธวิโนทนตฺถํฯ

อถ นํ สตฺถา เชตวเน อริยคณมชฺเฌ นิสินฺโน อเนกปริยาเยน ปสํสิตฺวา ‘‘พหุสฺสุตานํ สติมนฺตานํ คติมนฺตานํ ธิติมนฺตานํ อุปฏฺฐากานญฺจ ภิกฺขูนํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปสิฯ

เอวํ สตฺถารา ปญฺจสุ ฐาเนสุ เอตทคฺเค ฐปิโต จตูหิ อจฺฉริยพฺภุตธมฺเมหิ สมนฺนาคโต สตฺถุ ธมฺมโกสารกฺโข อยํ มหาเถโร เสโขว สมาโน สตฺถริ ปรินิพฺพุเต เหฏฺฐา วุตฺตนเยน ภิกฺขูหิ สมุตฺเตชิโต เทวตาย จ สํเวชิโต ‘‘สฺเวเยว จ ทานิ ธมฺมสงฺคีติ กาตพฺพา, น โข ปน เมตํ ปติรูปํ, ยฺวายํ เสโข สกรณีโย หุตฺวา อเสเขหิ เถเรหิ สทฺธิํ ธมฺมํ สงฺคายิตุํ สนฺนิปาตํ คนฺตุ’’นฺติ สญฺชาตุสฺสาโห วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา พหุเทวรตฺติํ วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต จงฺกเม วีริยสมตํ อลภิตฺวา วิหารํ ปวิสิตฺวา สยเน นิสีทิตฺวา สยิตุกาโม กายํ อาวฏฺเฏสิฯ อปฺปตฺตญฺจ สีสํ พิมฺโพหนํ ปาทา จ ภูมิโต มุตฺตมตฺตา, เอตสฺมิํ อนฺตเร อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺจิ ฉฬภิญฺโญ อโหสิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.1.644-663) –

‘‘อารามทฺวารา นิกฺขมฺม, ปทุมุตฺตโร มหามุนิ;

วสฺเสนฺโต อมตํ วุฏฺฐิํ, นิพฺพาเปสิ มหาชนํฯ

‘‘สตสหสฺสํ เต ธีรา, ฉฬภิญฺญา มหิทฺธิกา;

ปริวาเรนฺติ สมฺพุทฺธํ, ฉายาว อนปายินีฯ

‘‘หตฺถิกฺขนฺธคโต อาสิํ, เสตจฺฉตฺตํ วรุตฺตมํ;

สุจารุรูปํ ทิสฺวาน, วิตฺติ เม อุทปชฺชถฯ

‘‘โอรุยฺห หตฺถิขนฺธมฺหา, อุปคจฺฉิํ นราสภํ;

รตนามยฉตฺตํ เม, พุทฺธเสฏฺฐสฺส ธารยิํฯ

‘‘มม สงฺกปฺปมญฺญาย, ปทุมุตฺตโร มหาอิสิ;

ตํ กถํ ฐปยิตฺวาน, อิมา คาถา อภาสถฯ

‘‘โย โส ฉตฺตมธาเรสิ, โสณฺณาลงฺการภูสิตํ;

ตมหํ กิตฺตยิสฺสามิ, สุโณถ มม ภาสโตฯ

‘‘อิโต คนฺตฺวา อยํ โปโส, ตุสิตํ อาวสิสฺสติ;

อนุโภสฺสติ สมฺปตฺติํ, อจฺฉราหิ ปุรกฺขโตฯ

‘‘จตุติํสติกฺขตฺตุญฺจ, เทวรชฺชํ กริสฺสติ;

พลาธิโป อฏฺฐสตํ, วสุธํ อาวสิสฺสติฯ

‘‘อฏฺฐปญฺญาสกฺขตฺตุญฺจ, จกฺกวตฺตี ภวิสฺสติ;

ปเทสรชฺชํ วิปุลํ, มหิยา การยิสฺสติฯ

‘‘กปฺปสตสหสฺสมฺหิ , โอกฺกากกุลสมฺภโว;

โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติฯ

‘‘สกฺยานํ กุลเกตุสฺส, ญาติพนฺธุ ภวิสฺสติ;

อานนฺโท นาม นาเมน, อุปฏฺฐาโก มเหสิโนฯ

‘‘อาตาปี นิปโก จาปิ, พาหุสจฺเจสุ โกวิโท;

นิวาตวุตฺติ อตฺถทฺโธ, สพฺพปาฐี ภวิสฺสติฯ

‘‘ปธานปหิตตฺโต โส, อุปสนฺโต นิรูปธิ;

สพฺพาสเว ปริญฺญาย, นิพฺพายิสฺสตินาสโวฯ

‘‘สนฺติ อารญฺญกา นาคา, กุญฺชรา สฏฺฐิหายนา;

ติธาปภินฺนา มาตงฺคา, อีสาทนฺตา อุรูฬฺหวาฯ

‘‘อเนกสตสหสฺสา, ปณฺฑิตาปิ มหิทฺธิกา;

สพฺเพ เต พุทฺธนาคสฺส, น โหนฺตุปณิธิมฺหิ เตฯ

‘‘อาทิยา เม นมสฺสามิ, มชฺฌิเม อถ ปจฺฉิเม;

ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, พุทฺธเสฏฺฐํ อุปฏฺฐหิํฯ

‘‘อาตาปี นิปโก จาปิ, สมฺปชาโน ปฏิสฺสโต;

โสตาปตฺติผลํ ปตฺโต, เสขภูมีสุ โกวิโทฯ

‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, ยํ กมฺมมภินีหริํ;

ตาหํ ภูมิมนุปฺปตฺโต, ฐิตา สทฺธมฺมมาจลาฯ

‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

ฉฬภิญฺโญ ปน หุตฺวา สงฺคีติมณฺฑปํ ปวิสิตฺวา ธมฺมํ สงฺคายนฺโต ตตฺถ ตตฺถ ภิกฺขูนํ โอวาททานวเสน อตฺตโน ปฏิปตฺติทีปนาทิวเสน จ ภาสิตคาถา เอกชฺฌํ กตฺวา อนุกฺกเมว ขุทฺทกนิกายสงฺคายนกาเล เถรคาถาสุ สงฺคีติํ อาโรเปนฺโต –

[1017]

‘‘ปิสุเณน จ โกธเนน จ, มจฺฉรินา จ วิภูตนนฺทินา;

สขิตํ น กเรยฺย ปณฺฑิโต, ปาโป กาปุริเสน สงฺคโมฯ

[1018]

‘‘สทฺเธน จ เปสเลน จ, ปญฺญวตา พหุสฺสุเตน จ;

สขิตํ กเรยฺย ปณฺฑิโต, ภทฺโท สปฺปุริเสน สงฺคโมฯ

[1019]

‘‘ปสฺส จิตฺตกตํ พิมฺพํ, อรุกายํ สมุสฺสิตํ;

อาตุรํ พหุสงฺกปฺปํ, ยสฺส นตฺถิ ธุวํ ฐิติฯ

[1020]

‘‘ปสฺส จิตฺตกตํ รูปํ, มณินา กุณฺฑเลน จ;

อฏฺฐิตเจน โอนทฺธํ, สห วตฺเถหิ โสภติฯ

[1021]

‘‘อลตฺตกกตา ปาทา, มุขํ จุณฺณกมกฺขิตํ;

อลํ พาลสฺส โมหาย, โน จ ปารคเวสิโนฯ

[1022]

‘‘อฏฺฐปทกตา เกสา, เนตฺตา อญฺชนมกฺขิตา;

อลํ พาลสฺส โมหาย, โน จ ปารคเวสิโนฯ

[1023]

‘‘อญฺชนีว นวา จิตฺตา, ปูติกาโย อลงฺกโต;

อลํ พาลสฺส โมหาย, โน จ ปารคเวสิโนฯ

‘‘โอทหิ มิคโว ปาสํ, นาสทา วาคุรํ มิโค;

ภุตฺวา นิวาปํ คจฺฉาม, กนฺทนฺเต มิคพนฺธเกฯ

‘‘ฉินฺโน ปาโส มิควสฺส, นาสทา วาคุรํ มิโค;

ภุตฺวา นิวาปํ คจฺฉาม, โสจนฺเต มิคลุทฺทเกฯ

[1024]

‘‘พหุสฺสุโต จิตฺตกถี, พุทฺธสฺส ปริจารโก;

ปนฺนภาโร วิสญฺญุตฺโต, เสยฺยํ กปฺเปติ โคตโมฯ

[1025]

‘‘ขีณาสโว วิสญฺญุตฺโต, สงฺคาตีโต สุนิพฺพุโต;

ธาเรติ อนฺติมํ เทหํ, ชาติมรณปารคูฯ

[1026]

‘‘ยสฺมิํ ปติฏฺฐิตา ธมฺมา, พุทฺธสฺสาทิจฺจพนฺธุโน;

นิพฺพานคมเน มคฺเค, โสยํ ติฏฺฐติ โคตโมฯ

[1027]

‘‘ทฺวาสีติ พุทฺธโต คณฺหิํ, ทฺเว สหสฺสานิ ภิกฺขุโต;

จตุราสีติสหสฺสานิ, เย เม ธมฺมา ปวตฺติโนฯ

[1028]

‘‘อปฺปสฺสุตายํ ปุริโส, พลิพทฺโทว ชีรติ;

มํสานิ ตสฺส วฑฺฒนฺติ, ปญฺญา ตสฺส น วฑฺฒติฯ

[1029]

‘‘พหุสฺสุโต อปฺปสฺสุตํ, โย สุเตนาติมญฺญติ;

อนฺโธ ปทีปธาโรว, ตเถว ปฏิภาติ มํฯ

[1030]

‘‘พหุสฺสุตํ อุปาเสยฺย, สุตญฺจ น วินาสเย;

ตํ มูลํ พฺรหฺมจริยสฺส, ตสฺมา ธมฺมธโร สิยาฯ

[1031]

‘‘ปุพฺพาปรญฺญู อตฺถญฺญู, นิรุตฺติปทโกวิโท;

สุคฺคหีตญฺจ คณฺหาติ, อตฺถญฺโจปปริกฺขติฯ

[1032]

‘‘ขนฺตฺยา ฉนฺทิกโต โหติ, อุสฺสหิตฺวา ตุเลติ ตํ;

สมเย โส ปทหติ, อชฺฌตฺตํ สุสมาหิโตฯ

[1033]

‘‘พหุสฺสุตํ ธมฺมธรํ, สปฺปญฺญํ พุทฺธสาวกํ;

ธมฺมวิญฺญาณมากงฺขํ, ตํ ภเชถ ตถาวิธํฯ

[1034]

‘‘พหุสฺสุโต ธมฺมธโร, โกสารกฺโข มเหสิโน;

จกฺขุ สพฺพสฺส โลกสฺส, ปูชนีโย พหุสฺสุโตฯ

[1035]

‘‘ธมฺมาราโม ธมฺมรโต, ธมฺมํ อนุวิจินฺตยํ;

ธมฺมํ อนุสฺสรํ ภิกฺขุ, สทฺธมฺมา น ปริหายติฯ

[1036]

‘‘กายมจฺเฉรครุโน , หิยฺยมาเน อนุฏฺฐเห;

สรีรสุขคิทฺธสฺส, กุโต สมณผาสุตาฯ

[1037]

‘‘น ปกฺขนฺติ ทิสา สพฺพา, ธมฺมา น ปฏิภนฺติ มํ;

คเต กลฺยาณมิตฺตมฺหิ, อนฺธการํว ขายติฯ

[1038]

‘‘อพฺภตีตสหายสฺส, อตีตคตสตฺถุโน;

นตฺถิ เอตาทิสํ มิตฺตํ, ยถา กายคตา สติฯ

[1039]

‘‘เย ปุราณา อตีตา เต, นเวหิ น สเมติ เม;

สฺวชฺช เอโกว ฌายามิ, วสฺสุเปโตว ปกฺขิมาฯ

[1040]

‘‘ทสฺสนาย อภิกฺกนฺเต, นานาเวรชฺชเก พหู;

มา วารยิตฺถ โสตาโร, ปสฺสนฺตุ สมโย มมํฯ

[1041]

‘‘ทสฺสนาย อภิกฺกนฺเต, นานาเวรชฺชเก ปุถุ;

กโรติ สตฺถา โอกาสํ, น นิวาเรติ จกฺขุมาฯ

[1042]

‘‘ปณฺณวีสติ วสฺสานิ, เสขภูตสฺส เม สโต;

น กามสญฺญา อุปฺปชฺชิ, ปสฺส ธมฺมสุธมฺมตํฯ

[1043]

‘‘ปณฺณวีสติ วสฺสานิ, เสขภูตสฺส เม สโต;

น โทสสญฺญา อุปฺปชฺชิ, ปสฺส ธมฺมสุธมฺมตํฯ

[1044]

‘‘ปณฺณวีสติ วสฺสานิ, ภควนฺตํ อุปฏฺฐหิํ;

เมตฺเตน กายกมฺเมน, ฉายาว อนปายินีฯ

[1045]

‘‘ปณฺณวีสติ วสฺสานิ, ภควนฺตํ อุปฏฺฐหิํ;

เมตฺเตน วจีกมฺเมน, ฉายาว อนปายินีฯ

[1046]

‘‘ปณฺณวีสติ วสฺสานิ, ภควนฺตํ อุปฏฺฐหิํ;

เมตฺเตน มโนกมฺเมน, ฉายาว อนปายินีฯ

[1047]

‘‘พุทฺธสฺส จงฺกมนฺตสฺส, ปิฏฺฐิโต อนุจงฺกมิํ;

ธมฺเม เทสิยมานมฺหิ, ญาณํ เม อุทปชฺชถฯ

[1048]

‘‘อหํ สกรณีโยมฺหิ, เสโข อปฺปตฺตมานโส;

สตฺถุ จ ปรินิพฺพานํ, โย อมฺหํ อนุกมฺปโกฯ

[1049]

‘‘ตทาสิ ยํ ภิํสนกํ, ตทาสิ โลมหํสนํ;

สพฺพการวรูเปเต, สมฺพุทฺเธ ปรินิพฺพุเตฯ

[1050]

‘‘พหุสฺสุโต ธมฺมธโร, โกสารกฺโข มเหสิโน;

จกฺขุ สพฺพสฺส โลกสฺส, อานนฺโท ปรินิพฺพุโตฯ

[1051]

‘‘พหุสฺสุโต ธมฺมธโร, โกสารกฺโข มเหสิโน;

จกฺขุ สพฺพสฺส โลกสฺส, อนฺธกาเร ตโมนุโทฯ

[1052]

‘‘คติมนฺโต สติมนฺโต, ธิติมนฺโต จ โย อิสิ;

สทฺธมฺมธารโก เถโร, อานนฺโท รตนากโรฯ

[1053]

‘‘ปริจิณฺโณ มยา สตฺถา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ;

โอหิโต ครุโก ภาโร, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว’’ติฯ –

อิมา คาถา อภาสิฯ

ตตฺถ ปิสุเณน จาติ อาทิโต ทฺเว คาถา ฉพฺพคฺคิเย ภิกฺขู เทวทตฺตปกฺขิเยหิ ภิกฺขูหิ สทฺธิํ สํสคฺคํ กโรนฺเต ทิสฺวา เตสํ โอวาททานวเสน วุตฺตาฯ ตตฺถ ปิสุเณนาติ ปิสุณาย วาจายฯ ตาย หิ ยุตฺโต ปุคฺคโล ‘‘ปิสุโณ’’ติ วุตฺโต ยถา นีลคุณยุตฺโต ปโฏ นีโลติฯ โกธเนนาติ กุชฺฌนสีเลนฯ อตฺตสมฺปตฺตินิคูหณลกฺขณสฺส มจฺเฉรสฺส สมฺภวโต มจฺฉรินาฯ วิภูตนนฺทินาติ สตฺตานํ วิภูตํ วิภวนํ วินาสํ อิจฺฉนฺเตน, วิภูตํ วา วิสุํ ภาโว เภโท, ตํ นนฺทเนน, สพฺพเมตํ เทวทตฺตปกฺขิเยว สนฺธาย วุตฺตํฯ เต หิ ปญฺจวตฺถุทีปนาย พหู ชเน สมฺมาปฏิปนฺเน ภินฺทนฺตา สตฺถริ พหิทฺธตาย ถทฺธมจฺฉริยาทิมจฺฉริยปกตา มหาชนสฺส มหโต อนตฺถาย ปฏิปชฺชิํสุฯ สขิตนฺติ สหายภาวํ สํสคฺคํ น กเรยฺย, กิํการณา? ปาโป กาปุริเสน สงฺคโม กาปุริเสน ปาปปุคฺคเลน สมาคโม นิหีโน ลามโกฯ เย หิสฺส ทิฏฺฐานุคติํ อาปชฺชนฺติฯ เตสํ ทุจินฺติตาทิเภทํ พาลลกฺขณเมว อาวหติ, ปเคว วจนกรสฺสฯ เตนาห ภควา – ‘‘ยานิ กานิจิ, ภิกฺขเว, ภยานิ อุปฺปชฺชนฺติ, สพฺพานิ ตานิ พาลโต อุปฺปชฺชนฺติ, โน ปณฺฑิตโต’’ติอาทิ (อ. นิ. 3.1)ฯ

เยน ปน สํสคฺโค กาตพฺโพ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘สทฺเธน จา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ สทฺเธนาติ กมฺมกมฺมผลสทฺธาย เจว, รตนตฺตยสทฺธาย จ สมนฺนาคเตนฯ เปสเลนาติ ปิยสีเลน สีลสมฺปนฺเนนฯ ปญฺญวตาติ อุทยตฺถคามินิยา นิพฺเพธิกาย ปญฺญาย วเสน ปญฺญาสมฺปนฺเนนฯ พหุสฺสุเตนาติ ปริยตฺติปฏิเวธพาหุสจฺจานํ ปาริปูริยา พหุสฺสุเตนฯ ภทฺโทติ เตน ตาทิเสน สาธุนา สงฺคโม ภทฺโท สุนฺทโร กลฺยาโณ ทิฏฺฐธมฺมิกาทิเภทํ อตฺถํ อาวหตีติ อธิปฺปาโยฯ

ปสฺส จิตฺตกตนฺติอาทิกา สตฺต คาถา อตฺตโน รูปสมฺปตฺติํ ทิสฺวา กามสญฺญํ อุปฺปาเทนฺติยา อุตฺตราย นาม อุปาสิกาย กายวิจฺฉนฺทชนนตฺถํ ภาสิตา ฯ ‘‘อมฺพปาลิํ คณิกํ ทิสฺวา วิกฺขิตฺตจิตฺตานํ โอวาททานตฺถ’’นฺติปิ วทนฺติฯ ตา เหฏฺฐา วุตฺตตฺถา เอวฯ

พหุสฺสุโต จิตฺตกถีติอาทิกา ทฺเว คาถา เถเรน อรหตฺตํ ปตฺวา อุทานวเสน ภาสิตาฯ ตตฺถ ปริจารโกติ อุปฏฺฐาโกฯ เสยฺยํ กปฺเปตีติ อรหตฺตปฺปตฺติสมนนฺตรํ สยิตตฺตา วุตฺตํฯ เถโร หิ พหุเทว รตฺติํ จงฺกเมน วีตินาเมตฺวา สรีรํ อุตุํ คาหาเปตุํ โอวรกํ ปวิสิตฺวา สยิตุํ มญฺจเก นิสินฺโน ปาทา จ ภูมิโต มุตฺตา, อปฺปตฺตญฺจ สีสํ พิมฺโพหนํ, เอตฺถนฺตเร อรหตฺตํ ปตฺวา สยิฯ

ขีณาสโวติ ปริกฺขีณจตุราสโว, ตโต เอว จตูหิปิ โยเคหิ วิสํยุตฺโต, ราคสงฺคาทีนํ อติกฺกนฺตตฺตา สงฺคาตีโต, สพฺพโส กิเลสปริฬาหสฺส วูปสนฺตตฺตา สุนิพฺพุโต สีติภูโตติ อตฺโถฯ

ยสฺมิํ ปติฏฺฐิตา ธมฺมาติ เถรํ อุทฺทิสฺส ขีณาสวมหาพฺรหฺมุนา ภาสิตา คาถาฯ อุปฏฺฐิตาย หิ ธมฺมสงฺคีติยา เถรํ อุทฺทิสฺส เยหิ ภิกฺขูหิ ‘‘เอโก ภิกฺขุ วิสฺสคนฺธํ วายตี’’ติ วุตฺตํฯ อถ เถโร อธิคเต อรหตฺเต สตฺตปณฺณิคุหาทฺวารํ สงฺฆสฺส สามคฺคีทานตฺถํ อาคโต, ตสฺส ขีณาสวภาวปฺปกาสเนน สุทฺธาวาสมหาพฺรหฺมาฯ เต ภิกฺขู ลชฺชาเปนฺโต ‘‘ยสฺมิํ ปติฏฺฐิตา ธมฺมา’’ติ คาถมาหฯ ตสฺสตฺโถ – พุทฺธสฺส ภควโต ธมฺมา เตเนว อธิคตา ปเวทิตา จ ปฏิเวธปริยตฺติธมฺมาฯ ยสฺมิํ ปุริสวิเสเส ปติฏฺฐิตา, โสยํ โคตฺตโต โคตโม ธมฺมภณฺฑาคาริโก สอุปาทิเสสนิพฺพานสฺส อธิคตตฺตา อิทานิ อนุปาทิเสสนิพฺพานคมเน มคฺเค ปติฏฺฐหิ, ตสฺส เอกํสภาคีติฯ

อเถกทิวสํ โคปกโมคฺคลฺลาโน นาม พฺราหฺมโณ เถรํ ปุจฺฉิ – ‘‘ตฺวํ พหุสฺสุโตติ พุทฺธสฺส สาสเน ปากโฏ, กิตฺตกา ธมฺมา เต สตฺถารา ภาสิตา, ตยา ธาริตา’’ติ? ตสฺส เถโร ปฏิวจนํ เทนฺโต ‘‘ทฺวาสีตี’’ติ คาถมาหฯ ตตฺถ ทฺวาสีติ สหสฺสานีติ โยชนา, พุทฺธโต คณฺหินฺติ สมฺมาสมฺพุทฺธโต อุคฺคณฺหิํ ทฺวิสหสฺสาธิกานิ อสีติธมฺมกฺขนฺธสหสฺสานิ สตฺถุ สนฺติกา อธิคณฺหินฺติ อตฺโถฯ ทฺเว สหสฺสานิ ภิกฺขุโตติ ทฺเว ธมฺมกฺขนฺธสหสฺสานิ ภิกฺขุโต คณฺหิํ, ธมฺมเสนาปติอาทีนํ ภิกฺขูนํ สนฺติกา อธิคจฺฉิํฯ

จตุราสีติสหสฺสานีติ ตทุภยํ สโมธาเนตฺวา จตุสหสฺสาธิกานิ อสีติสหสฺสานิฯ เย เม ธมฺมา ปวตฺติโนติ เย ยถาวุตฺตปริมาณา ธมฺมกฺขนฺธา มยฺหํ ปคุณา วาจุคฺคตา ชิวฺหคฺเค ปริวตฺตนฺตีติฯ

อเถกทา เถโร สาสเน ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนาธุเรปิ คนฺถธุเรปิ อนนุยุตฺตํ เอกํ ปุคฺคลํ ทิสฺวา พาหุสจฺจาภาเว อาทีนวํ ปกาเสนฺโต ‘‘อปฺปสฺสุตาย’’นฺติ คาถมาหฯ ตตฺถ อปฺปสฺสุตายนฺติ เอกสฺส ทฺวินฺนํ วา ปณฺณาสานํ, อถ วา ปน วคฺคานํ อนฺตมโส เอกสฺส ทฺวินฺนํ วา สุตฺตนฺตานมฺปิ อุคฺคหิตานํ อภาเวน อปฺปสฺสุโต อยํ, กมฺมฏฺฐานํ ปน อุคฺคเหตฺวา อนุยุญฺชนฺโต พหุสฺสุโตวฯ พลิพทฺโทว ชีรตีติ ยถา พลิพทฺโท ชีรมาโน วฑฺฒมาโน เนว มาตุ น ปิตุ, น เสสญาตกานํ อตฺถาย วฑฺฒติ, อถ โข นิรตฺถกเมว ชีรติ; เอวเมวํ อยมฺปิ น อุปชฺฌายวตฺตํ กโรติ, น อาจริยวตฺตํ, น อาคนฺตุกวตฺตาทีนิ, น ภาวนํ อนุยุญฺชติ, นิรตฺถกเมว ชีรติฯ มํสานิ ตสฺส วฑฺฒนฺตีติ ยถา พลิพทฺทสฺส ‘‘กสนภารวหนาทีสุ อสมตฺโถ เอโส’’ติ อรญฺเญ วิสฺสฏฺฐสฺส ยถา ตถา วิจรนฺตสฺส ขาทนฺตสฺส ปิวนฺตสฺส มํสานิ ตสฺส วฑฺฒนฺติ; เอวเมวํ อิมสฺสาปิ อุปชฺฌายาทีหิ วิสฺสฏฺฐสฺส สงฺฆํ นิสฺสาย จตฺตาโร ปจฺจเย ลภิตฺวา อุทฺธํวิเรจนาทีนิ กตฺวา กายํ โปเสนฺตสฺส มํสานิ วฑฺฒนฺติ ถูลสรีโร หุตฺวา วิจรติฯ ปญฺญาติ โลกิยโลกุตฺตรา ปนสฺส ปญฺญา เอกงฺคุลิมตฺตาปิ น วฑฺฒติ, อรญฺเญ คจฺฉลตาทีนิ วิย อสฺส ฉทฺวารานิ นิสฺสาย ตณฺหา เจว นววิธมาโน จ วฑฺฒตีติ อธิปฺปาโยฯ

พหุสฺสุโตติ คาถา อตฺตโน พาหุสจฺจํ นิสฺสาย อญฺญํ อติมญฺญนฺตํ เอกํ ภิกฺขุํ อุทฺทิสฺส วุตฺตาฯ ตตฺถ สุเตนาติ สุตเหตุ อตฺตโน พาหุสจฺจนิมิตฺตํฯ อติมญฺญตีติ อติกฺกมิตฺวา มญฺญติ อตฺตานํ อุกฺกํเสนฺโต ปรํ ปริภวติฯ ตเถวาติ ยถา อนฺโธ อนฺธกาเร เตลปชฺโชตํ ธาเรนฺโต อาโลกทาเนน ปเรสํเยว อตฺถาวโห , น อตฺตโน, ตเถว ปริยตฺติพาหุสจฺเจน สุตวา ปุคฺคโล สุเตน อนุปปนฺโน อตฺตโน อตฺถํ อปริปูเรนฺโต อนฺโธ ญาณาโลกทาเนน ปเรสํเยว อตฺถาวโห, น อตฺตโน, ทีปธาโร อนฺโธ วิย มยฺหํ อุปฏฺฐาตีติฯ

อิทานิ พาหุสจฺเจ อานิสํสํ ทสฺเสนฺโต ‘‘พหุสฺสุต’’นฺติ คาถมาหฯ ตตฺถ อุปาเสยฺยาติ ปยิรุปาเสยฺยฯ

สุตญฺจ น วินาสเยติ พหุสฺสุตํ ปยิรุปาสิตฺวา ลทฺธํ สุตญฺจ น วินาเสยฺย, น สุสฺเสยฺย ธารณปริจยปริปุจฺฉามนสิกาเรหิ วฑฺเฒยฺยฯ ตํ มูลํ พฺรหฺมจริยสฺสาติ ยสฺมา พหุสฺสุตํ ปยิรุปาสิตฺวา ลทฺธํ ตํ สุตํ ปริยตฺติพาหุสจฺจํ มคฺคพฺรหฺมจริยสฺส มูลํ ปธานการณํฯ ตสฺมา ธมฺมธโร สิยา วิมุตฺตายตนสีเส ฐตฺวา ยถาสุตสฺส ธมฺมสฺส ธารเณ ปฐมํ ปริยตฺติธมฺมธโร ภเวยฺยฯ

อิทานิ ปริยตฺติพาหุสจฺเจน สาเธตพฺพมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปุพฺพาปรญฺญู’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ปุพฺพญฺจ อปรญฺจ ชานาตีติ ปุพฺพาปรญฺญูฯ เอกิสฺสา หิ คาถาย ปุพฺพภาเค อปญฺญายมาเนปิ ปุพฺพภาเค วา ปญฺญายมาเน อปรภาเค อปญฺญายมาเนปิ ‘‘อิมสฺส อปรภาคสฺส อิมินา ปุพฺพภาเคน , อิมสฺส วา ปุพฺพภาคสฺส อิมินา อปรภาเคน ภวิตพฺพ’’นฺติ ชานนฺโต ปุพฺพาปรญฺญู นามฯ อตฺตตฺถาทิเภทํ ตสฺส ตสฺส ภาสิตสฺส อตฺถํ ชานาตีติ อตฺถญฺญูฯ นิรุตฺติปทโกวิโทติ นิรุตฺติยํ เสสปเทสุปิ จาติ จตูสุปิ ปฏิสมฺภิทาสุ เฉโกฯ สุคฺคหีตญฺจ คณฺหาตีติ เตเนว โกวิทภาเวน อตฺถโต พฺยญฺชนโต จ ธมฺมํ สุคหิตเมว กตฺวา คณฺหาติฯ อตฺถญฺโจปปริกฺขตีติ ยถาสุตสฺส ยถาปริยตฺตสฺส ธมฺมสฺส อตฺถํ อุปปริกฺขติ ‘‘อิติ สีลํ, อิติ สมาธิ, อิติ ปญฺญา, อิเม รูปารูปธมฺมา’’ติ มนสา อนุเปกฺขติฯ

ขนฺตฺยา ฉนฺทิกโต โหตีติ เตสุ มนสา อนุเปกฺขิเตสุ ธมฺเมสุ ทิฏฺฐินิชฺฌานกฺขนฺติยา นิชฺฌานํ ขมาเปตฺวา รูปปริคฺคหาทิมุเขน วิปสฺสนาภินิเวเส ฉนฺทิกโต ฉนฺทชาโต โหติฯ ตถาภูโต จ วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต อุสฺสหิตฺวา ตุเลติ ตํตํปจฺจยนามรูปทสฺสนวเสน อุสฺสาหํ กตฺวา ตโต ปรํ ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา ตุเลติ ‘‘อนิจฺจ’’นฺติปิ, ‘‘ทุกฺข’’นฺติปิ, ‘‘อนตฺตา’’ติปิ ตํ นามรูปํ ตีเรติ วิปสฺสติฯ สมเย โส ปทหติ, อชฺฌตฺตํ สุสมาหิโตติ โส เอวํ ปสฺสนฺโต ปคฺคเหตพฺพาทิสมเย จิตฺตสฺส ปคฺคณฺหนาทินา ปทหติ, ปทหนฺโต จ อชฺฌตฺตํ โคจรชฺฌตฺเต วิปสฺสนาสมาธินา มคฺคสมาธินา จ สุฏฺฐุ สมาหิโต ภเวยฺย, อสมาธานเหตุภูเต กิเลเส ปชเหยฺยฯ

สฺวายํ คุโณ สพฺโพปิ ยสฺมา พหุสฺสุตํ ธมฺมธรํ สปฺปญฺญํ พุทฺธสาวกํ ปยิรุปาสนฺตสฺส โหติ, ตสฺมา อสงฺขตํ ธมฺมํ อารพฺภ ทุกฺขาทีสุ ปริญฺญาทิวิสิฏฺฐกิจฺจตาย ธมฺมวิญฺญาณสงฺขาตํ ธมฺมญาณํ อากงฺขนฺโต ตถาวิธํ วุตฺตปฺปการํ กลฺยาณมิตฺตํ ภเชถ, เสเวยฺย ปยิรุปาเสยฺยาติ อตฺโถฯ

เอวํ พหุปการตาย ตสฺส ปูชนียกํ ทสฺเสนฺโต ‘‘พหุสฺสุโต’’ติ คาถมาหฯ ตสฺสตฺโถ – สุตฺตเคยฺยาทิ พหุ สุตํ เอตสฺสาติ พหุสฺสุโตฯ ตเมว เทสนาธมฺมํ สุวณฺณภาชเน ปกฺขิตฺตสีหวสา วิย อวินสฺสนฺตํ ธาเรตีติ ธมฺมธโรฯ ตโต เอว มเหสิโน ภควโต ธมฺมโกสํ ธมฺมรตนํ อารกฺขตีติ โกสารกฺโขฯ ยสฺมา สเทวกสฺส โลกสฺส สมทสฺสเนน จกฺขุภูโต, ตสฺมา จกฺขุ สพฺพสฺส โลกสฺส ปูชนีโย มานนีโยติ, พหุสฺสุตภาเวน พหุชนสฺส ปูชนียภาวทสฺสนตฺถํ นิคมนวเสน ปุนปิ ‘‘พหุสฺสุโต’’ติ วุตฺตํฯ

เอวรูปํ กลฺยาณมิตฺตํ ลภิตฺวาปิ การกสฺเสว อปริหานิ, น อการกสฺสาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ธมฺมาราโม’’ติ คาถมาหฯ ตตฺถ นิวาสนฏฺเฐน สมถวิปสฺสนาธมฺโม อาราโม, ตสฺมิํ เอว ธมฺเม รโต อภิรโตติ ธมฺมรโต, ตสฺเสว ธมฺมสฺส ปุนปฺปุนํ วิจินฺตเนน ธมฺมํ อนุวิจินฺตยํ ธมฺมํ อาวชฺเชนฺโต มนสิ กโรตีติ อตฺโถฯ อนุสฺสรนฺติ ตเมว ธมฺมํ อนุสฺสรนฺโตฯ สทฺธมฺมาติ เอวรูโป ภิกฺขุ สตฺตติํสปเภทา โพธิปกฺขิยธมฺมา นววิธโลกุตฺตรธมฺมา จ น ปริหายติ, น กทาจิ ตสฺส ตโต ปริหานิ โหตีติ อตฺโถฯ

อเถกทิวสํ กาเย อวีตราคํ กุสีตํ หีนวีริยํ โกสลฺลายา ติ นามํ ภิกฺขุํ สํเวเชนฺโต ‘‘กายมจฺเฉรครุโน’’ติ คาถมาหฯ ตตฺถ กายมจฺเฉรครุโนติ ‘‘กายทฬฺหีพหุลสฺส กาเย มมตฺตสฺส อาจริยุปชฺฌายานมฺปิ กาเยน กตฺตพฺพํ กิญฺจิ อกตฺวา วิจรนฺตสฺสฯ หิยฺยมาเนติ อตฺตโน กาเย ชีวิเต จ ขเณ ขเณ ปริหิยฺยมาเนฯ อนุฏฺฐเหติ สีลาทีนํ ปริปูรณวเสน อุฏฺฐานวีริยํ น กเรยฺยฯ สรีรสุขคิทฺธสฺสาติ อตฺตโน สรีรสฺส สุขาปเนเนว เคธํ อาปนฺนสฺสฯ กุโต สมณผาสุตาติ เอวรูปสฺส ปุคฺคลสฺส สามญฺญวเสน กุโต สุขวิหาโร, ผาสุวิหาโร น ตสฺส วิชฺชตีติ อตฺโถฯ

น ปกฺขนฺตีติอาทิกา อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส ธมฺมเสนาปติโน ปรินิพฺพุตภาวํ สุตฺวา เถเรน ภาสิตาฯ

ตตฺถ น ปกฺขนฺติ ทิสา สพฺพาติ ปุรตฺถิมาทิเภทา สพฺพา ทิสา น ปกฺขยนฺติ, ทิสามูฬฺโหติ อตฺโถฯ ธมฺมา น ปฏิภนฺติ มนฺติ ปุพฺเพ สุฏฺฐุ ปคุณาปิ ปริยตฺติธมฺมา อิทานิ สกฺกจฺจํ สมนฺนาหริยมานาปิ มยฺหํ น อุปฏฺฐหนฺติฯ คเต กลฺยาณมิตฺตมฺหีติ สเทวกสฺส โลกสฺส กลฺยาณมิตฺตภูเต ธมฺมเสนาปติมฺหิ อนุปาทิเสสนิพฺพานํ คเตฯ อนฺธการํว ขายตีติ สพฺโพปายํ โลโก อนฺธกาโร วิย อุปฏฺฐาติฯ

อพฺภตีตสหายสฺสาติ อปคตสหายสฺส, กลฺยาณมิตฺตรหิตสฺสาติ อตฺโถฯ อตีตคตสตฺถุโนติ อายสฺมโต อตีโต หุตฺวา นิพฺพานคตสตฺถุกสฺส, สตฺถริ ปรินิพฺพุเตติ อตฺโถฯ ยถา กายคตา สตีติ กายคตาสติภาวนา ตกฺกรสฺส ยถา เอกนฺตหิตาวหา, เอวํ เอตาทิสํ อนาถสฺส ปุคฺคลสฺส เอกนฺตหิตาวหํ อญฺญํ มิตฺตํ นาม นตฺถิ, สนาถสฺส อญฺญาปิ ภาวนา หิตาวหา เอวาติ อธิปฺปาโยฯ

ปุราณาติ โปราณา, สาริปุตฺตาทิเก กลฺยาณมิตฺเต สนฺธาย วทติฯ นเวหีติ นวเกหิฯ น สเมติ เมติ มยฺหํ จิตฺตํ น สมาคจฺฉติ, น เต มม จิตฺตํ อาราเธนฺตีติ อตฺโถฯ สฺวชฺช เอโกว ฌายามีติ โสหํ อชฺช วุฑฺฒตเรหิ วิรหิโต เอโกว หุตฺวา ฌายามิ ฌานปสุโต โหมิฯ วสฺสุเปโตติ วสฺสกาเล กุลาวกํ อุเปโต ปกฺขี วิยฯ ‘‘วาสุเปโต’’ติปิ ปาฬิ, วาสํ อุปคโตติ อตฺโถฯ

ทสฺสนาย อภิกฺกนฺเตติ คาถา สตฺถารา ภาสิตาฯ ตสฺสตฺโถ – มม ทสฺสนาย อภิกฺกนฺเต นานาวิธวิเทสปวาสิกพหุชเน, อานนฺท, มม อุปสงฺกมนํ มา วาเรสิฯ กสฺมา? เต โสตาโร ธมฺมสฺส, มมํ ปสฺสนฺตุ, อยเมว ทสฺสนาย สมโยติฯ

ตํ สุตฺวา เถโร ‘‘ทสฺสนาย อภิกฺกนฺเต’’ติ อปรํ คาถมาหฯ อิมาย หิ คาถาย สมฺพนฺธตฺถํ ปุริมคาถา อิธ นิกฺขิตฺตาฯ เตเนว สจาหํ เทสนฺตรโต อาคตาคเต ตาวเทว ทสฺเสตุํ ลจฺฉามีติ เอตสฺส ปทสฺส อตฺถสิทฺธิํ ทสฺเสติฯ

ปณฺณวีสติ วสฺสานีติ ปญฺจ คาถา อตฺตโน อคฺคุปฏฺฐากภาวํ ทีเปตุํ วุตฺตาฯ

อารทฺธกมฺมฏฺฐานภาเวน หิ สตฺถุ อุปฏฺฐานปสุตภาเวน จ เถรสฺส มคฺเคน อสมุจฺฉินฺนาปิ กามสญฺญาทโย น อุปฺปชฺชิํสุ, กายวจีมโนกมฺมานิ จ สพฺพกาลํ สตฺถริ เมตฺตาปุพฺพงฺคมานิ เมตฺตานุปริวตฺตานิ อเหสุํฯ ตตฺถ ปณฺณวีสติ วสฺสานีติ ปญฺจวีสติ สํวจฺฉรานิฯ เสขภูตสฺส เม สโตติ เสขภูมิยํ โสตาปตฺติผเล ฐิตสฺส เม สโตฯ กามสญฺญาติ กามสหคตา สญฺญา น อุปฺปชฺชิ, เอตฺถ จ กามสญฺญาทิอนุปฺปตฺติวจเนน อตฺตโน อาสยสุทฺธิํ ทสฺเสติ, ‘‘เมตฺเตน กายกมฺเมนา’’ติอาทินา ปโยคสุทฺธิํฯ ตตฺถ คนฺธกุฏิยํ ปริภณฺฑกรณาทินา สตฺถุ วตฺตปฏิวตฺตกรเณน จ เมตฺตํ กายกมฺมํ เวทิตพฺพํ, ธมฺมเทสนากาลาโรจนาทินา เมตฺตํ วจีกมฺมํ, รโหคตสฺส สตฺถารํ อุทฺทิสฺส หิตูปสํหารมนสิกาเรน เมตฺตํ มโนกมฺมํฯ ญาณํ เม อุทปชฺชถาติ อตฺตโน เสกฺขภูมิปตฺติมาหฯ

อหํ สกรณีโยมฺหีติ สตฺถุ ปรินิพฺพาเน อุปฏฺฐิเต มณฺฑลมาฬํ ปวิสิตฺวา กปิสีสํ อาลมฺพิตฺวา โสกาภิภูเตน วุตฺตคาถา ฯ ตตฺถ สกรณีโยมฺหีติ ทุกฺขปริชานนาทินา กรณีเยน สกรณีโย อมฺหิฯ อปฺปตฺตมานโสติ อนธิคตารหตฺโตฯ สตฺถุ จ ปรินิพฺพานนฺติ มยฺหํ สตฺถุ ปรินิพฺพานญฺจ อุปฏฺฐิตํฯ โย อมฺหํ อนุกมฺปโกติ โย สตฺถา มยฺหํ อนุคฺคาหโกฯ

ตทาสิ ยํ ภิํสนกนฺติ คาถา สตฺถุ ปรินิพฺพานกาเล ปถวีกมฺปนเทวทุนฺทุภิผลนาทิเก ทิสฺวา สญฺชาตสํเวเคน วุตฺตคาถาฯ

พหุสฺสุโตติอาทิกา ติสฺโส คาถา เถรํ ปสํสนฺเตหิ สงฺคีติกาเรหิ ฐปิตาฯ ตตฺถ คติมนฺโตติ อสทิสาย ญาณคติยา สมนฺนาคโตฯ สติมนฺโตติ ปรเมน สติเนปกฺเกน สมนฺนาคโตฯ ธิติมนฺโตติ อสาธารณาย พฺยญฺชนตฺถาวธารณสมตฺถาย ธิติสมฺปตฺติยา สมนฺนาคโตฯ อยญฺหิ เถโร เอกปเทเยว ฐตฺวา สฏฺฐิปทสหสฺสานิ สตฺถารา กถิตนิยาเมเนว คณฺหาติ, คหิตญฺจ สุวณฺณภาชเน ปกฺขิตฺตสีหวสา วิย สพฺพกาลํ น วินสฺสติ, อวิปรีตพฺยญฺชนาวธารณสมตฺถาย สติปุพฺพงฺคมาย ปญฺญาย, อตฺถาวธารณสมตฺถาย ปญฺญาปุพฺพงฺคมาย สติยา จ สมนฺนาคโตฯ

เตนาห ภควา – ‘‘เอตทคฺคํ , ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ พหุสฺสุตาน’’นฺติอาทิ (อ. นิ. 1.219)ฯ ตถา จาห ธมฺมเสนาปติ – ‘‘อายสฺมา อานนฺโท อตฺถกุสโล’’ติอาทิ (อ. นิ. 5.169)ฯ รตนากโรติ สทฺธมฺมรตนสฺส อากรภูโตฯ

ปริจิณฺโณติ คาถา ปรินิพฺพานกาเล เถเรน ภาสิตา, สา วุตฺตตฺถา เอวฯ

อานนฺทตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ติํสนิปาตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

18. จตฺตาลีสนิปาโต

1. มหากสฺสปตฺเถรคาถาวณฺณนา

จตฺตาลีสนิปาเต น คเณน ปุรกฺขโตติอาทิกา อายสฺมโต มหากสฺสปตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยํ กิร ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล หํสวตีนคเร เวเทโห นาม อสีติโกฏิวิภโว กุฏุมฺพิโก อโหสิฯ โส พุทฺธมามโก, ธมฺมมามโก, สงฺฆมามโก อุปาสโก หุตฺวา วิหรนฺโต เอกสฺมิํ อุโปสถทิวเส ปาโตว สุโภชนํ ภุญฺชิตฺวา อุโปสถงฺคานิ อธิฏฺฐาย คนฺธปุปฺผาทีนิ คเหตฺวา วิหารํ คนฺตฺวา สตฺถารํ ปูเชตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ

ตสฺมิญฺจ ขเณ สตฺถา มหานิสภตฺเถรํ นาม ตติยสาวกํ ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ ธุตวาทานํ, ยทิทํ นิสโภ’’ติ เอตทคฺเค ฐเปสิฯ อุปาสโก ตํ สุตฺวา ปสนฺโน ธมฺมกถาวสาเน มหาชเน อุฏฺฐาย คเต สตฺถารํ วนฺทิตฺวา ‘‘สฺเว มยฺหํ ภิกฺขํ อธิวาเสถา’’ติ นิมนฺเตสิฯ ‘‘มหา โข, อุปาสก , ภิกฺขุสงฺโฆ’’ติฯ ‘‘กิตฺตโก, ภนฺเต’’ติ? ‘‘อฏฺฐสฏฺฐิภิกฺขุสตสหสฺส’’นฺติฯ ‘‘ภนฺเต, เอกํ สามเณรมฺปิ วิหาเร อเสเสตฺวา มยฺหํ ภิกฺขํ อธิวาเสถา’’ติฯ สตฺถา อธิวาเสสิฯ อุปาสโก สตฺถุ อธิวาสนํ วิทิตฺวา เคหํ คนฺตฺวา มหาทานํ สชฺเชตฺวา ปุนทิวเส สตฺถุ กาลํ อาโรจาเปสิฯ สตฺถา ปตฺตจีวรมาทาย ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต อุปาสกสฺส ฆรํ คนฺตฺวา ปญฺญตฺตาสเน นิสินฺโน ทกฺขิโณทกาวสาเน ยาคุอาทีนิ สมฺปฏิจฺฉนฺโต ภตฺตวิสฺสคฺคํ อกาสิฯ อุปาสโกปิ สตฺถุ สนฺติเก นิสีทิฯ

ตสฺมิํ อนฺตเร มหานิสภตฺเถโร ปิณฺฑาย จรนฺโต ตเมว วีถิํ ปฏิปชฺชิฯ อุปาสโก ทิสฺวา อุฏฺฐาย คนฺตฺวา เถรํ วนฺทิตฺวา ‘‘ปตฺตํ, ภนฺเต, เทถา’’ติ อาหฯ เถโร ปตฺตํ อทาสิฯ ‘‘ภนฺเต, อิเธว ปวิสถ, สตฺถาปิ เคเห นิสินฺโน’’ติฯ ‘‘น วฏฺฏิสฺสติ, อุปาสกา’’ติฯ โส เถรสฺส ปตฺตํ คเหตฺวา ปิณฺฑปาตสฺส ปูเรตฺวา อทาสิฯ ตโต เถรํ อนุคนฺตฺวา นิวตฺโต สตฺถุ สนฺติเก นิสีทิตฺวา เอวมาห – ‘‘มหานิสภตฺเถโร, ภนฺเต, ‘สตฺถาปิ เคเห นิสินฺโน’ติ วุตฺเตปิ ปวิสิตุํ น อิจฺฉิ, อตฺถิ นุ โข เอตสฺส ตุมฺหากํ คุเณหิ อติเรกคุโณ’’ติฯ