อปกฺกนฺโตว สติมา สมฺปชาโนหํ สมณสญฺญํ อุปฏฺฐเปตฺวา สติปฏฺฐานมนสิการวเสน สติมา, สมฺมเทว ธมฺมสภาวชานเนน สมฺปชาโน จ หุตฺวา เอกมนฺตํ อุปาวิสิํ, ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา นิสีทิํฯ นิสินฺนสฺส จ ตโต เม มนสีกาโร, โยนิโส อุทปชฺชถาติอาทิ สพฺพํ เหฏฺฐา วุตฺตนยเมวาติฯ

ราชทตฺตตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. สุภูตตฺเถรคาถาวณฺณนา

อโยเคติอาทิกา อายสฺมโต สุภูตตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต กสฺสปสฺส ภควโต กาเล พาราณสิยํ คหปติมหาสาลกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ปสนฺนมานโส สรเณสุ จ สีเลสุ จ ปติฏฺฐาย มาเส มาเส อฏฺฐกฺขตฺตุํ จตุชฺชาติยคนฺเธน สตฺถุ คนฺธกุฏิํ โอปุญฺชาเปสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺฐาเน สุคนฺธสรีโร หุตฺวา, อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท มคธรฏฺเฐ คหปติกุเล นิพฺพตฺติตฺวา สุภูโตติ ลทฺธนาโม วยปฺปตฺโต, นิสฺสรณชฺฌาสยตาย ฆราวาสํ ปหาย ติตฺถิเยสุ ปพฺพชิตฺวา ตตฺถ สารํ อลภนฺโต, สตฺถุ สนฺติเก อุปติสฺสโกลิตเสลาทิเก พหู สมณพฺราหฺมเณ ปพฺพชิตฺวา สามญฺญสุขํ อนุภวนฺเต ทิสฺวา สาสเน ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา อาจริยุปชฺฌาเย อาราเธตฺวา กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา วิเวกวาสํ วสนฺโต วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 2.55.272-308) –

‘‘อิมมฺหิ ภทฺทเก กปฺเป, พฺรหฺมพนฺธุ มหายโส;

กสฺสโป นาม โคตฺเตน, อุปฺปชฺชิ วทตํ วโรฯ

‘‘อนุพฺยญฺชนสมฺปนฺโน, พาตฺติํสวรลกฺขโณ;

พฺยามปฺปภาปริวุโต, รํสิชาลสโมตฺถโฏฯ

‘‘อสฺสาเสตา ยถา จนฺโท, สูริโยว ปภงฺกโร;

นิพฺพาเปตา ยถา เมโฆ, สาคโรว คุณากโรฯ

‘‘ธรณีริว สีเลน, หิมวาว สมาธินา;

อากาโส วิย ปญฺญาย, อสงฺโค อนิโล ยถาฯ

‘‘ตทาหํ พาราณสิยํ, อุปปนฺโน มหากุเล;

ปหูตธนธญฺญสฺมิํ, นานารตนสญฺจเยฯ

‘‘มหตา ปริวาเรน, นิสินฺนํ โลกนายกํ;

อุเปจฺจ ธมฺมมสฺโสสิํ, อมตํว มโนหรํฯ

‘‘ทฺวตฺติํสลกฺขณธโร, สนกฺขตฺโตว จนฺทิมา;

อนุพฺยญฺชนสมฺปนฺโน, สาลราชาว ผุลฺลิโตฯ

‘‘รํสิชาลปริกฺขิตฺโต, ทิตฺโตว กนกาจโล;

พฺยามปฺปภาปริวุโต, สตรํสี ทิวากโรฯ

‘‘โสณฺณานโน ชินวโร, สมณีว สิลุจฺจโย;

กรุณาปุณฺณหทโย, คุเณน วิย สาคโรฯ

‘‘โลกวิสฺสุตกิตฺติ จ, สิเนรูว นคุตฺตโม;

ยสสา วิตฺถโต วีโร, อากาสสทิโส มุนิฯ

‘‘อสงฺคจิตฺโต สพฺพตฺถ, อนิโล วิย นายโก;

ปติฏฺฐา สพฺพภูตานํ, มหีว มุนิสตฺตโมฯ

‘‘อนุปลิตฺโต โลเกน, โตเยน ปทุมํ ยถา;

กุวาทคจฺฉทหโน, อคฺคิกฺขนฺโธว โสภติฯ

‘‘อคโท วิย สพฺพตฺถ, กิเลสวิสนาสโก;

คนฺธมาทนเสโลว, คุณคนฺธวิภูสิโตฯ

‘‘คุณานํ อากโร วีโร, รตนานํว สาคโร;

สินฺธูว วนราชีนํ, กิเลสมลหารโกฯ

‘‘วิชยีว มหาโยโธ, มารเสนาวมทฺทโน;

จกฺกวตฺตีว โส ราชา, โพชฺฌงฺครตนิสฺสโรฯ

‘‘มหาภิสกฺกสงฺกาโส, โทสพฺยาธิติกิจฺฉโก;

สลฺลกตฺโต ยถา เวชฺโช, ทิฏฺฐิคณฺฑวิผาลโกฯ

‘‘โส ตทา โลกปชฺโชโต, สนรามรสกฺกโต;

ปริสาสุ นราทิจฺโจ, ธมฺมํ เทสยเต ชิโนฯ

‘‘ทานํ ทตฺวา มหาโภโค, สีเลน สุคตูปโค;

ภาวนาย จ นิพฺพาติ, อิจฺเจวมนุสาสถฯ

‘‘เทสนํ ตํ มหสฺสาทํ, อาทิมชฺฌนฺตโสภนํ;

สุณนฺติ ปริสา สพฺพา, อมตํว มหารสํฯ

‘‘สุตฺวา สุมธุรํ ธมฺมํ, ปสนฺโน ชินสาสเน;

สุคตํ สรณํ คนฺตฺวา, ยาวชีวํ นมสฺสหํฯ

‘‘มุนิโน คนฺธกุฏิยา, โอปุญฺเชสิํ ตทา มหิํ;

จตุชฺชาเตน คนฺเธน, มาเส อฏฺฐ ทิเนสฺวหํฯ

‘‘ปณิธาย สุคนฺธตฺตํ, สรีรวิสฺสคนฺธิโน;

ตทา ชิโน วิยากาสิ, สุคนฺธตนุลาภิตํฯ

‘‘โย ยํ คนฺธกุฏิภูมิํ, คนฺเธโนปุญฺชเต สกิํ;

เตน กมฺมวิปาเกน, อุปปนฺโน ตหิํ ตหิํฯ

‘‘สุคนฺธเทโห สพฺพตฺถ, ภวิสฺสติ อยํ นโร;

คุณคนฺธยุตฺโต หุตฺวา, นิพฺพายิสฺสตินาสโวฯ

‘‘เตน กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;

ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวติํสมคจฺฉหํฯ

‘‘ปจฺฉิเม จ ภเว ทานิ, ชาโต วิปฺปกุเล อหํ;

คพฺภํ เม วสโต มาตา, เทเหนาสิ สุคนฺธิตาฯ

‘‘ยทา จ มาตุกุจฺฉิมฺหา, นิกฺขมามิ ตทา ปุรี;

สาวตฺถิ สพฺพคนฺเธหิ, วาสิตา วิย วายถฯ

‘‘ปุปฺผวสฺสญฺจ สุรภิ, ทิพฺพคนฺธํ มโนรมํ;

ธูปานิ จ มหคฺฆานิ, อุปวายิํสุ ตาวเทฯ

‘‘เทวา จ สพฺพคนฺเธหิ, ธูปปุปฺเผหิ ตํ ฆรํ;

วาสยิํสุ สุคนฺเธน, ยสฺมิํ ชาโต อหํ ฆเรฯ

‘‘ยทา จ ตรุโณ ภทฺโท, ปฐเม โยพฺพเน ฐิโต;

ตทา เสลํ สปริสํ, วิเนตฺวา นรสารถิฯ

‘‘เตหิ สพฺเพหิ ปริวุโต, สาวตฺถิปุรมาคโต;

ตทา พุทฺธานุภาวํ ตํ, ทิสฺวา ปพฺพชิโต อหํฯ

‘‘สีลํ สมาธิปญฺญญฺจ, วิมุตฺติญฺจ อนุตฺตรํ;

ภาเวตฺวา จตุโร ธมฺเม, ปาปุณิํ อาสวกฺขยํฯ

‘‘ยทา ปพฺพชิโต จาหํ, ยทา จ อรหา อหุํ;

นิพฺพายิสฺสํ ยทา จาหํ, คนฺธวสฺโส ตทา อหุฯ

‘‘สรีรคนฺโธ จ สทาติเสติ เม, มหารหํ จนฺทนจมฺปกุปฺปลํ;

ตเถว คนฺเธ อิตเร จ สพฺพโส, ปสยฺห วายามิ ตโต ตหิํ ตหิํฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

อรหตฺตํ ปน ปตฺวา ติตฺถิเยสุ ปพฺพชิตฺวา อตฺตโน ปตฺตํ อตฺตกิลมถานุโยคํ ทุกฺขํ, สาสเน ปพฺพชิตฺวา ปตฺตํ ฌานาทิสุขญฺจ จินฺเตตฺวา อตฺตโน ปฏิปตฺติปจฺจเวกฺขณมุเขน อญฺญํ พฺยากโรนฺโต –

[320]

‘‘อโยเค ยุญฺชมตฺตานํ, ปุริโส กิจฺจมิจฺฉโก;

จรํ เจ นาธิคจฺเฉยฺย, ตํ เม ทุพฺภคลกฺขณํฯ

[321]

‘‘อพฺพูฬฺหํ อฆคตํ วิชิตํ, เอกญฺเจ โอสฺสเชยฺย กลีว สิยา;

สพฺพานิปิ เจ โอสฺสเชยฺย อนฺโธว สิยา, สมวิสมสฺส อทสฺสนโตฯ

[322]

‘‘ยญฺหิ กยิรา ตญฺหิ วเท, ยํ น กยิรา น ตํ วเท;

อกโรนฺตํ ภาสมานํ, ปริชานนฺติ ปณฺฑิตาฯ

[323]

‘‘ยถาปิ รุจิรํ ปุปฺผํ, วณฺณวนฺตํ อคนฺธกํ;

เอวํ สุภาสิตา วาจา, อผลา โหติ อกุพฺพโตฯ

[324]

‘‘ยถาปิ รุจิรํ ปุปฺผํ, วณฺณวนฺตํ สุคนฺธกํ;

เอวํ สุภาสิตา วาจา, สผลา โหติ กุพฺพโต’’ติฯ –

อิมา ปญฺจ คาถา อภาสิฯ

ตตฺถ อโยเคติ อยุญฺชิตพฺเพ อเสวิตพฺเพ อนฺตทฺวเยฯ อิธ ปน อตฺตกิลมถานุโยควเสน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ยุญฺชนฺติ ตสฺมิํ อตฺตานํ ยุญฺชนฺโต โยเชนฺโต ตถา ปฏิปชฺชนฺโตฯ กิจฺจมิจฺฉโกติ อุภยหิตาวหํ กิจฺจํ อิจฺฉนฺโต, ตปฺปฏิปกฺขโต อโยเค จรํ จรนฺโต เจ ภเวยฺยฯ นาธิคจฺเฉยฺยาติ ยถาธิปฺเปตํ หิตสุขํ น ปาปุเณยฺยาติ ญาโยฯ ตสฺมา ยํ อหํ ติตฺถิยมตวญฺจิโต อโยเค ยุญฺชิํ, ตํ เม ทุพฺภคลกฺขณํ อปุญฺญสภาโวฯ ‘‘ปุริมกมฺมพฺยาโมหิโต อโยเค ยุญฺชิ’’นฺติ ทสฺเสติฯ

อพฺพูฬฺหํ อฆคตํ วิชิตนฺติ วิพาธนสภาวตาย อฆา นาม ราคาทโย, อฆานิ เอว อฆคตํ, อฆคตานํ วิชิตํ สํสารปฺปวตฺติ, เตสํ วิชโย กุสลธมฺมาภิภโวฯ ‘‘อฆคตํ วิชิต’’นฺติ อนุนาสิกโลปํ อกตฺวา วุตฺตํฯ ตํ อพฺพูฬฺหํ อนุทฺธตํ เยน, ตํ อพฺพูฬฺหาฆคตํ วิชิตํ กตฺวา เอวํภูโต หุตฺวา, กิเลเส อสมุจฺฉินฺทิตฺวาติ อตฺโถฯ เอกญฺเจ โอสฺสเชยฺยาติ อทุติยตาย ปธานตาย จ เอกํ อปฺปมาทํ สมฺมาปโยคเมว วา โอสฺสเชยฺย ปริจฺจเชยฺย เจฯ กลีว โส ปุคฺคโล กาฬกณฺณี วิย สิยาฯ สพฺพานิปิ เจ โอสฺสเชยฺยาติ สพฺพานิปิ วิมุตฺติยา ปริปาจกานิ สทฺธาวีริยสติสมาธิปญฺญินฺทฺริยานิ โอสฺสเชยฺย เจ, อภาวนาย ฉฑฺเฑยฺย เจ, อนฺโธว สิยา สมวิสมสฺส อทสฺสนโตฯ

ยถาติ โอปมฺมสมฺปฏิปาทนตฺเถ นิปาโตฯ รุจิรนฺติ โสภนํฯ วณฺณวนฺตนฺติ วณฺณสณฺฐานสมฺปนฺนํฯ อคนฺธกนฺติ คนฺธรหิตํ ปาลิภทฺทกคิริกณฺณิกชยสุมนาทิเภทํฯ เอวํ สุภาสิตา วาจาติ สุภาสิตา วาจา นาม เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ วณฺณสณฺฐานสมฺปนฺนปุปฺผสทิสํฯ

ยถา หิ อคนฺธกํ ปุปฺผํ ธาเรนฺตสฺส สรีเร คนฺโธ น ผรติ, เอวํ เอตมฺปิ โย สกฺกจฺจสวนาทีหิ จ สมาจรติ, ตสฺส สกฺกจฺจํ อสมาจรนฺตสฺส ยํ ตตฺถ กตฺตพฺพํ, ตํ อกุพฺพโต สุตคนฺธํ ปฏิปตฺติคนฺธญฺจ น อาวหติ อผลา โหติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘เอวํ สุภาสิตา วาจา, อผลา โหติ อกุพฺพโต’’ติฯ

สุคนฺธกนฺติ สุมนจมฺปกนีลุปฺปลปุปฺผาทิเภทํฯ เอวนฺติ ยถา ตํ ปุปฺผํ ธาเรนฺตสฺส สรีเร คนฺโธ ผรติ, เอวํ เตปิฏกพุทฺธวจนสงฺขาตา สุภาสิตา วาจาปิ โย สกฺกจฺจสวนาทีหิ ตตฺถ กตฺตพฺพํ กโรติ, อสฺส ปุคฺคลสฺส สผลา โหติ, สุตคนฺธปฏิปตฺติคนฺธานํ อาวหนโต มหปฺผลา โหติ มหานิสํสาฯ ตสฺมา ยโถวาทํ ปฏิปชฺเชยฺย, ยถาการี ตถาวาที จ ภเวยฺยาติฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ

สุภูตตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. คิริมานนฺทตฺเถรคาถาวณฺณนา

วสฺสติ เทโวติอาทิกา อายสฺมโต คิริมานนฺทตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต สุเมธสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ฆราวาสํ วสนฺโต อตฺตโน ภริยาย ปุตฺเต จ กาลงฺกเต โสกสลฺลสมปฺปิโต อรญฺญํ ปวิฏฺโฐ สตฺถารา ตตฺถ คนฺตฺวา ธมฺมํ กเถตฺวา โสกสลฺเล อพฺพูฬฺเห ปสนฺนมานโส สุคนฺธปุปฺเผหิ ปูเชตฺวา ปญฺจปติฏฺฐิเตน วนฺทิตฺวา สิรสิ อญฺชลิํ กตฺวา อภิตฺถวิฯ

โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท ราชคเห พิมฺพิสารรญฺโญ ปุโรหิตสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ, คิริมานนฺโทติสฺส นามํ อโหสิฯ โส วิญฺญุตํ ปตฺโต สตฺถุ ราชคหคมเน พุทฺธานุภาวํ ทิสฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา สมณธมฺมํ กโรนฺโต กติปยํ ทิวสํ คามกาวาเส วสิตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตุํ ราชคหํ อคมาสิฯ