2. สาริปุตฺตตฺเถรคาถาวณฺณนา

ยถาจารี ยถาสโตติอาทิกา อายสฺมโต สาริปุตฺตตฺเถรสฺส คาถาฯ ตสฺส อายสฺมโต มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรสฺส จ วตฺถุ เอวํ เวทิตพฺพํ – อตีเต อิโต สตสหสฺสกปฺปาธิเก อสงฺเขฺยยฺยมตฺถเก อายสฺมา สาริปุตฺโต พฺราหฺมณมหาสาลกุเล นิพฺพตฺติ, นาเมน สรทมาณโว นาม อโหสิฯ มหาโมคฺคลฺลาโน คหปติมหาสาลกุเล นิพฺพตฺติ, นาเมน สิริวฑฺฒกุฏุมฺพิโก นาม อโหสิฯ เต อุโภปิ สหปํสุกีฬกสหายา อเหสุํฯ เตสุ สรทมาณโว ปิตุ อจฺจเยน กุลสนฺตกํ ธนํ ปฏิปชฺชิตฺวา เอกทิวสํ รโหคโต จินฺเตสิ – ‘‘อิเมสํ สตฺตานํ มรณํ นาม เอกนฺติกํ, ตสฺมา มยา เอกํ ปพฺพชฺชํ อุปคนฺตฺวา โมกฺขมคฺโค คเวสิตพฺโพ’’ติ สหายํ อุปสงฺกมิตฺวา, สมฺม, อหํ ปพฺพชิตุกาโม, กิํ ตฺวํ ปพฺพชิตุํ สกฺขิสฺสสี’’ติ วตฺวา เตน ‘‘น สกฺขิสฺสามี’’ติ วุตฺเต ‘‘โหตุ อหเมว ปพฺพชิสฺสามี’’ติ รตนโกฏฺฐาคารานิ วิวราเปตฺวา กปณทฺธิกาทีนํ มหาทานํ ทตฺวา ปพฺพตปาทํ คนฺตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิฯ ตสฺส ปพฺพชฺชํ อนุปพฺพชิตา จตุสตฺตติสหสฺสมตฺตา พฺราหฺมณปุตฺตา อเหสุํฯ โส ปญฺจ อภิญฺญาโย อฏฺฐ จ สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวา เตสมฺปิ ชฏิลานํ กสิณปริกมฺมํ อาจิกฺขิฯ เตปิ สพฺเพ ปญฺจาภิญฺญา อฏฺฐ สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตสุํฯ

เตน สมเยน อโนมทสฺสี นาม สมฺมาสมฺพุทฺโธ โลเก อุปฺปชฺชิตฺวา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺโก สตฺเต สํสารมโหฆโต ตาเรตฺวา เอกทิวสํ ‘‘สรทตาปสสฺส จ อนฺเตวาสิกานญฺจ สงฺคหํ กริสฺสามี’’ติ เอโก อทุติโย ปตฺตจีวรมาทาย อากาเสน คนฺตฺวา ‘‘พุทฺธภาวํ เม ชานาตู’’ติ ตาปสสฺส ปสฺสนฺตสฺเสว อากาสโต โอตริตฺวา ปถวิยํ ปติฏฺฐาสิฯ สรทตาปโส สตฺถุ สรีเร มหาปุริสลกฺขณานิ อุปธาเรตฺวา ‘‘สพฺพญฺญุพุทฺโธเยวาย’’นฺติ นิฏฺฐํ คนฺตฺวา ปจฺจุคฺคมนํ กตฺวา อาสนํ ปญฺญาเปตฺวา อทาสิฯ นิสีทิ ภควา ปญฺญตฺเต อาสเนฯ สรทตาปโส สตฺถุ สนฺติเก เอกมนฺตํ นิสีทิฯ

ตสฺมิํ สมเย ตสฺส อนฺเตวาสิกา จตุสตฺตติสหสฺสมตฺตา ชฏิลา ปณีตปณีตานิ โอชวนฺตานิ ผลาผลานิ คเหตฺวา อาคตา สตฺถารํ ทิสฺวา สญฺชาตปฺปสาทา อตฺตโน อาจริยสฺส จ สตฺถุ จ นิสินฺนาการํ โอโลเกตฺวา, ‘‘อาจริย, มยํ ปุพฺเพ ‘ตุมฺเหหิ มหนฺตตโร โกจิ นตฺถี’ติ วิจราม, อยํ ปน ปุริโส ตุมฺเหหิ มหนฺตตโร มญฺเญ’’ติ อาหํสุฯ ‘‘กิํ วเทถ, ตาตา? สาสเปน สทฺธิํ อฏฺฐสฏฺฐิโยชนสตสหสฺสุพฺเพธํ สิเนรุํ สมํ กาตุํ อิจฺฉถ? สพฺพญฺญุพุทฺเธน มํ ตุลฺยํ มา กริตฺถา’’ติฯ อถ เต ตาปสา อาจริยสฺส วจนํ สุตฺวา ‘‘ยาว มหา วตายํ ปุริสุตฺตโม’’ติ สพฺเพว ปาเทสุ นิปติตฺวา สตฺถารํ วนฺทิํสุฯ

อถ เต อาจริโย อาห – ‘‘ตาตา, สตฺถุ อนุจฺฉวิโก โน เทยฺยธมฺโม นตฺถิ, สตฺถา จ ภิกฺขาจารเวลาย อิธาคโต, หนฺท มยํ เทยฺยธมฺมํ ยถาพลํ ทสฺสามฯ ตุมฺเหหิ ยํ ยํ ปณีตํ ผลาผลํ อาภตํ, ตํ ตํ อาหรถา’’ติ อาหราเปตฺวา หตฺเถ โธวิตฺวา สยํ ตถาคตสฺส ปตฺเต ปติฏฺฐาเปสิฯ สตฺถารา จ ผลาผเล ปฏิคฺคณฺหิตมตฺเต เทวตา ทิพฺโพชํ ปกฺขิปิํสุฯ ตาปโส อุทกมฺปิ สยเมว ปริสฺสาเวตฺวา อทาสิฯ ตโต โภชนกิจฺจํ นิฏฺฐาเปตฺวา สตฺถริ นิสินฺเน สพฺเพ อนฺเตวาสิเก ปกฺโกสิตฺวา สตฺถุ สนฺติเก สารณียํ กถํ กเถนฺโต นิสีทิฯ สตฺถา ‘‘ทฺเว อคฺคสาวกา ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธิํ อาคจฺฉนฺตู’’ติ จินฺเตสิฯ เต สตฺถุ จิตฺตํ ญตฺวา ตาวเทว สตสหสฺสขีณาสวปริวารา อคฺคสาวกา อาคนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺฐํสุฯ

ตโต สรทตาปโส อนฺเตวาสิเก อามนฺเตสิ – ‘‘ตาตา, สตฺถุ ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ ปุปฺผาสเนน ปูชา กาตพฺพา, ตสฺมา ปุปฺผานิ อาหรถา’’ติฯ เต ตาวเทว อิทฺธิยา วณฺณคนฺธสมฺปนฺนานิ ปุปฺผานิ อาหริตฺวา พุทฺธสฺส โยชนปฺปมาณํ ปุปฺผาสนํ ปญฺญาเปสุํ, อุภินฺนํ อคฺคสาวกานํ ติคาวุตํ, เสสภิกฺขูนํ อฑฺฒโยชนิกาทิเภทํ, สงฺฆนวกสฺส อุสภมตฺตํ ปญฺญาเปสุํฯ เอวํ เตสํ ปญฺญตฺเตสุ อาสเนสุ สรทตาปโส ตถาคตสฺส ปุรโต อญฺชลิํ ปคฺคยฺห ฐิโต – ‘‘ภนฺเต, มยฺหํ อนุคฺคหตฺถาย อิมํ ปุปฺผาสนํ อภิรุหถา’’ติ อาหฯ นิสีทิ ภควา ปุปฺผาสเนฯ สตฺถริ นิสินฺเน ทฺเว อคฺคสาวกา เสสภิกฺขู จ อตฺตโน อตฺตโน ปตฺตาสเน นิสีทิํสุฯ สตฺถา ‘‘เตสํ มหปฺผลํ โหตู’’ติ นิโรธํ สมาปชฺชิฯ สตฺถุ สมาปนฺนภาวํ ญตฺวา ทฺเว อคฺคสาวกาปิ เสสภิกฺขูปิ นิโรธํ สมาปชฺชิํสุฯ

ตาปโส สตฺตาหํ นิรนฺตรํ ปุปฺผจฺฉตฺตํ ธาเรนฺโต อฏฺฐาสิฯ อิตเร ปน วนมูลผลาผลํ ปริภุญฺชิตฺวา เสสกาเล อญฺชลิํ ปคฺคยฺห อฏฺฐํสุฯ

สตฺถา สตฺตาหสฺส อจฺจเยน นิโรธโต วุฏฺฐาย อคฺคสาวกํ นิสภตฺเถรํ อามนฺเตสิ – ‘‘ตาปสานํ ปุปฺผาสนานุโมทนํ กโรหี’’ติฯ เถโร สาวกปารมีญาเณ ฐตฺวา เตสํ ปุปฺผาสนานุโมทนํ อกาสิฯ ตสฺส เทสนาวสาเน สตฺถา ทุติยํ อคฺคสาวกํ อโนมตฺเถรํ อามนฺเตสิ – ‘‘ตฺวมฺปิ อิเมสํ ธมฺมํ เทเสหี’’ติฯ โสปิ เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ สมฺมสิตฺวา เตสํ ธมฺมํ กเถสิฯ ทฺวินฺนมฺปิ เทสนาย เอกสฺสปิ ธมฺมาภิสมโย นาโหสิฯ อถ สตฺถา พุทฺธวิสเย ฐตฺวา ธมฺมเทสนํ อารภิฯ เทสนาวสาเน ฐเปตฺวา สรทตาปสํ อวเสสา สพฺเพปิ จตุสตฺตติสหสฺสมตฺตา ชฏิลา อรหตฺตํ ปาปุณิํสุฯ สตฺถา ‘‘เอถ, ภิกฺขโว’’ติ หตฺถํ ปสาเรสิฯ เต ตาวเทว อนฺตรหิตตาปสเวสา อฏฺฐปริกฺขารวรธรา สฏฺฐิวสฺสิกตฺเถรา วิย อเหสุํฯ

สรทตาปโส ปน ‘‘อโห วตาหมฺปิ อยํ นิสภตฺเถโร วิย อนาคเต เอกสฺส พุทฺธสฺส อคฺคสาวโก ภเวยฺย’’นฺติ สตฺถุ เทสนากาเล อุปฺปนฺนปริวิตกฺกตาย อญฺญวิหิโต หุตฺวา มคฺคผลานิ ปฏิวิชฺฌิตุํ นาสกฺขิฯ อถ ตถาคตํ วนฺทิตฺวา ตถา ปณิธานํ อกาสิฯ สตฺถาปิสฺส อนนฺตราเยน สมิชฺฌนภาวํ ทิสฺวา – ‘‘อิโต ตฺวํ กปฺปสตสหสฺสาธิกํ เอกํ อสงฺเขฺยยฺยํ อติกฺกมิตฺวา โคตมสฺส นาม สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส อคฺคสาวโก สาริปุตฺโต นาม ภวิสฺสสี’’ติ พฺยากริตฺวา ธมฺมกถํ วตฺวา ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต อากาสํ ปกฺขนฺทิฯ

สรทตาปโสปิ สหายกสฺส สิริวฑฺฒสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา, สมฺม, มยา อโนมทสฺสิสฺส ภควโต ปาทมูเล อนาคเต อุปฺปชฺชนกสฺส โคตมสฺส นาม สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส อคฺคสาวกฏฺฐานํ ปตฺถิตํ, ตฺวมฺปิ ตสฺส ทุติยสาวกฏฺฐานํ ปตฺเถหีติฯ

สิริวฑฺโฒ ตํ อุปเทสํ สุตฺวา อตฺตโน นิเวสนทฺวาเร อฏฺฐกรีสมตฺตํ ฐานํ สมตลํ กาเรตฺวา ลาชปญฺจมานิ ปุปฺผานิ วิกิริตฺวา นีลุปฺปลจฺฉทนํ มณฺฑปํ กาเรตฺวา พุทฺธาสนํ ปญฺญาเปตฺวา ภิกฺขูนมฺปิ อาสนานิ ปญฺญาเปตฺวา มหนฺตํ สกฺการสมฺมานํ สชฺเชตฺวา, สรทตาปเสน สตฺถารํ นิมนฺตาเปตฺวา สตฺตาหํ มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา, พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ มหารเหหิ วตฺเถหิ อจฺฉาเทตฺวา, ทุติยสาวกภาวาย ปณิธานํ อกาสิฯ สตฺถาปิสฺส อนนฺตราเยน สมิชฺฌนภาวํ ทิสฺวา วุตฺตนเยน พฺยากริตฺวา ภตฺตานุโมทนํ กตฺวา ปกฺกามิฯ สิริวฑฺโฒ หฏฺฐปหฏฺโฐ ยาวชีวํ กุสลกมฺมํ กตฺวา ทุติยจิตฺตวาเร กามาวจรเทวโลเก นิพฺพตฺติฯ สรทตาปโส จตฺตาโร พฺรหฺมวิหาเร ภาเวตฺวา พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺติฯ

ตโต ปฏฺฐาย เนสํ อุภินฺนมฺปิ อนฺตรากมฺมํ น กถิตํฯ อมฺหากํ ปน ภควโต อุปฺปตฺติโต ปุเรตรเมว สรทตาปโส ราชคหสฺส อวิทูเร อุปติสฺสคาเม รูปสาริยา พฺราหฺมณิยา กุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธิํ คณฺหิฯ ตํทิวสเมวสฺส สหาโยปิ ราชคหสฺเสว อวิทูเร โกลิตคาเม โมคฺคลิยา พฺราหฺมณิยา กุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธิํ คณฺหิฯ ตานิ กิร ทฺเวปิ กุลานิ ยาว สตฺตมา กุลปริวฏฺฏา อาพทฺธปฏิพทฺธสหายกาเนวฯ เตสํ ทฺวินฺนํ เอกทิวสเมว คพฺภปริหารมทํสุฯ ทสมาสจฺจเยน ชาตานมฺปิ เตสํ ฉสฏฺฐิ ธาติโย อุปฏฺฐาเปสุํ, นามคฺคหณทิวเส รูปสาริพฺราหฺมณิยา ปุตฺตสฺส อุปติสฺสคาเม เชฏฺฐกุลสฺส ปุตฺตตฺตา อุปติสฺโสติ นามํ อกํสุฯ อิตรสฺส โกลิตคาเม เชฏฺฐกุลสฺส ปุตฺตตฺตา โกลิโตติ นามํ อกํสุฯ เต อุโภปิ มหตา ปริวาเรน วฑฺฒนฺตา วุทฺธิมนฺวาย สพฺพสิปฺปานํ ปารํ อคมํสุฯ

อเถกทิวสํ เต ราชคเห คิรคฺคสมชฺชํ ปสฺสนฺตา มหาชนํ สนฺนิปติตํ ทิสฺวา ญาณสฺส ปริปากคตตฺตา โยนิโส อุมฺมุชฺชนฺตา ‘‘สพฺเพปิเม โอรํ วสฺสสตานํ มจฺจุมุเข ปติสฺสนฺตี’’ติ สํเวคํ ปฏิลภิตฺวา ‘‘อมฺเหหิ โมกฺขธมฺโม ปริเยสิตพฺโพ, ตญฺจ ปริเยสนฺเตหิ เอกํ ปพฺพชฺชํ ลทฺธุํ วฏฺฏตี’’ติ นิจฺฉยํ กตฺวา ปญฺจหิ มาณวกสเตหิ สทฺธิํ สญฺจยสฺส ปริพฺพาชกสฺส สนฺติเก ปพฺพชิํสุฯ เตสํ ปพฺพชิตกาลโต ปฏฺฐาย สญฺจโย ลาภคฺคยสคฺคปฺปตฺโต อโหสิ ฯ

เต กติปาเหเนว สพฺพํ สญฺจยสฺส สมยํ ปริคฺคณฺหิตฺวา ตตฺถ สารํ อทิสฺวา ตโต นิกฺขมิตฺวา ตตฺถ ตตฺถ เต เต ปณฺฑิตสมฺมเต สมณพฺราหฺมเณ ปญฺหํ ปุจฺฉนฺติ, เต เตหิ ปุฏฺฐา เนว สมฺปายนฺติ, อญฺญทตฺถุ เตเยว เตสํ ปญฺหํ วิสฺสชฺเชนฺติฯ เอวํ เต โมกฺขํ ปริเยสนฺตา กติกํ อกํสุ – ‘‘อมฺเหสุ โย ปฐมํ อมตํ อธิคจฺฉติ, โส อิตรสฺส อาโรเจตู’’ติฯ

เตน จ สมเยน อมฺหากํ สตฺถริ ปฐมาภิสมฺโพธิํ ปตฺวา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺเก อนุปุพฺเพน อุรุเวลกสฺสปาทิเก สหสฺสชฏิเล ทเมตฺวา ราชคเห วิหรนฺเต เอกทิวสํ อุปติสฺโส ปริพฺพาชโก ปริพฺพาชการามํ คจฺฉนฺโต อายสฺมนฺตํ อสฺสชิตฺเถรํ ราชคเห ปิณฺฑาย จรนฺตํ ทิสฺวา ‘‘น มยา เอวรูโป อากปฺปสมฺปนฺโน ปพฺพชิโต ทิฏฺฐปุพฺโพ, สนฺตธมฺเมน นาม เอตฺถ ภวิตพฺพ’’นฺติ สญฺชาตปฺปสาโท ปญฺหํ ปุจฺฉิตุํ อายสฺมนฺตํ อุทิกฺขนฺโต ปิฏฺฐิโต ปิฏฺฐิโต อนุพนฺธิฯ เถโรปิ ลทฺธปิณฺฑปาโต ปริภุญฺชิตุํ ปติรูปํ โอกาสํ คโตฯ ปริพฺพาชโก อตฺตโน ปริพฺพาชกปีฐํ ปญฺญาเปตฺวา อทาสิฯ ภตฺตกิจฺจปริโยสาเน จสฺส อตฺตโน กุณฺฑิกาย อุทกํ อทาสิฯ

เอวํ โส อาจริยวตฺตํ กตฺวา กตภตฺตกิจฺเจน เถเรน สทฺธิํ ปฏิสนฺถารํ กตฺวา ‘‘โก วา เต สตฺถา, กสฺส วา ตฺวํ ธมฺมํ โรเจสี’’ติ ปุจฺฉิฯ เถโร สมฺมาสมฺพุทฺธํ อปทิสิฯ ปุน เตน ‘‘กิํวาที ปนายสฺมโต สตฺถา’’ติ ปุฏฺโฐ ‘‘อิมสฺส สาสนสฺส คมฺภีรตํ ทสฺเสสฺสามี’’ติ อตฺตโน นวกภาวํ ปเวเทตฺวา สงฺเขปวเสน จสฺส สาสนธมฺมํ กเถนฺโต ‘‘เย ธมฺมา เหตุปฺปภวา’’ติ (มหาว. 60; อป. เถร 1.1.286; เปฏโก. 9) คาถมาหฯ ปริพฺพาชโก ปฐมปททฺวยเมว สุตฺวา สหสฺสนยสมฺปนฺเน โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาสิ, อิตรํ ปททฺวยํ โสตาปนฺนกาเล นิฏฺฐาสิฯ คาถาปริโยสาเน ปน โสตาปนฺโน หุตฺวา อุปริ วิเสเส อปฺปวตฺเตนฺเต ‘‘ภวิสฺสติ เอตฺถ การณ’’นฺติ สลฺลกฺเขตฺวา เถรํ อาห – ‘‘มา, ภนฺเต, อุปริ ธมฺมเทสนํ วฑฺฒยิตฺถ, เอตฺตกเมว โหตุ, กหํ อมฺหากํ สตฺถา วสตี’’ติ? ‘‘เวฬุวเน’’ติฯ

‘‘ภนฺเต, ตุมฺเห ปุรโต คจฺฉถ, อหํ มยฺหํ สหายกสฺส กตปฏิญฺญํ โมเจตฺวา ตํ คเหตฺวา อาคมิสฺสามี’’ติ ปญฺจปติฏฺฐิเตน วนฺทิตฺวา ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา เถรํ อุยฺโยเชตฺวา ปริพฺพาชการามํ อคมาสิฯ

โกลิตปริพฺพาชโก ตํ ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ‘‘มุขวณฺโณ น อญฺญทิวเสสุ วิย, อทฺธาเนน อมตํ อธิคตํ ภวิสฺสตี’’ติ เตเนวสฺส วิเสสาธิคมํ สมฺภาเวตฺวา อมตาธิคมํ ปุจฺฉิฯ โสปิสฺส ‘‘อามาวุโส, อมตํ อธิคต’’นฺติ ปฏิชานิตฺวา ตเมว คาถํ อภาสิฯ คาถาปริโยสาเน โกลิโต โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิตฺวา อาห – ‘‘กหํ โน สตฺถา’’ติ? ‘‘เวฬุวเน’’ติฯ ‘‘เตน หิ, อาวุโส, อายาม, สตฺถารํ ปสฺสิสฺสามา’’ติฯ อุปติสฺโส สพฺพกาลมฺปิ อาจริยปูชโกว, ตสฺมา สญฺจยสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา สตฺถุ คุเณ ปกาเสตฺวา ตมฺปิ สตฺถุ สนฺติกํ เนตุกาโม อโหสิฯ โส ลาภาสาปกโต อนฺเตวาสิกภาวํ อนิจฺฉนฺโต ‘‘น สกฺโกมิ จาฏิ หุตฺวา อุทกสิญฺจนํ โหตุ’’นฺติ ปฏิกฺขิปิฯ เต อเนเกหิ การเณหิ ตํ สญฺญาเปตุํ อสกฺโกนฺตา อตฺตโน โอวาเท วตฺตมาเนหิ อฑฺฒเตยฺยสเตหิ อนฺเตวาสิเกหิ สทฺธิํ เวฬุวนํ อคมํสุฯ สตฺถา เต ทูรโตว อาคจฺฉนฺเต ทิสฺวา ‘‘เอตํ เม สาวกยุคํ ภวิสฺสติ อคฺคํ ภทฺทยุค’’นฺติ วตฺวา เตสํ ปริสาย จริยวเสน ธมฺมํ เทเสตฺวา อรหตฺเต ปติฏฺฐาเปตฺวา เอหิภิกฺขุภาเวน อุปสมฺปทํ อทาสิฯ ยถา เตสํ, เอวํ อคฺคสาวกานมฺปิ อิทฺธิมยปตฺตจีวรํ อาคตเมวฯ อุปริมคฺคตฺตยกิจฺจํ ปน น นิฏฺฐาติฯ กสฺมา? สาวกปารมีญาณสฺส มหนฺตตายฯ

เตสุ อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน ปพฺพชิตทิวสโต สตฺตเม ทิวเส มคธรฏฺเฐ กลฺลวาลคาเม สมณธมฺมํ กโรนฺโต ถินมิทฺเธ โอกฺกนฺเต สตฺถารา สํเวชิโต ถินมิทฺธํ วิโนเทตฺวา ธาตุกมฺมฏฺฐานํ (อ. นิ. 7.61) สุณนฺโต เอว อุปริมคฺคตฺตยํ อธิคนฺตฺวา สาวกปารมีญาณสฺส มตฺถกํ ปาปุณิฯ

อายสฺมา สาริปุตฺโต ปพฺพชิตทิวสโต อฑฺฒมาสํ อติกฺกมิตฺวา สตฺถารา สทฺธิํ ราชคเห สูกรขตเลเณ วิหรนฺโต อตฺตโน ภาคิเนยฺยสฺส ทีฆนขปริพฺพาชกสฺส เวทนาปริคฺคหสุตฺตนฺเต (ม. นิ. 2.201 อาทโย) เทสิยมาเน เทสนานุสาเรน ญาณํ เปเสตฺวา ปรสฺส วฑฺฒิตํ ภตฺตํ ภุญฺชนฺโต วิย สาวกปารมีญาณสฺส มตฺถกํ ปาปุณิฯ อิติ ทฺวินฺนมฺปิ อคฺคสาวกานํ สตฺถุ สมีเป เอว สาวกปารมีญาณํ มตฺถกํ ปตฺตํฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.1.141-374) –

‘‘หิมวนฺตสฺส อวิทูเร, ลมฺพโก นาม ปพฺพโต;

อสฺสโม สุกโต มยฺหํ, ปณฺณสาลา สุมาปิตาฯ

‘‘อุตฺตานกูลา นทิกา, สุปติตฺถา มโนรมา;

สุสุทฺธปุลินากิณฺณา, อวิทูเร มมสฺสมํฯ

‘‘อสกฺขรา อปพฺภารา, สาทุ อปฺปฏิคนฺธิกา;

สนฺทตี นทิกา ตตฺถ, โสภยนฺตา มมสฺสมํฯ

‘‘กุมฺภีลา มกรา เจตฺถ, สุสุมารา จ กจฺฉปา;

จรนฺติ นทิยา ตตฺถ, โสภยนฺตา มมสฺสมํฯ

‘‘ปาฐีนา ปาวุสา มจฺฉา, พลชา มุญฺชโรหิตา;

วคฺคฬา ปปตายนฺตา, โสภยนฺติ มมสฺสมํฯ

‘‘อุโภ กูเลสุ นทิยา, ปุปฺผิโน ผลิโน ทุมา;

อุภโต อภิลมฺพนฺตา, โสภยนฺติ มมสฺสมํฯ

‘‘อมฺพา สาลา จ ติลกา, ปาฏลี สินฺทุวารกา;

ทิพฺพคนฺธา สมฺปวนฺติ, ปุปฺผิตา มม อสฺสเมฯ

‘‘จมฺมกา สฬลา นีปา, นาคปุนฺนาคเกตกา;

ทิพฺพคนฺธา สมฺปวนฺติ, ปุปฺผิตา มม อสฺสเมฯ

‘‘อติมุตฺตา อโสกา จ, ภคินีมาลา จ ปุปฺผิตา;

องฺโกลา พิมฺพิชาลา จ, ปุปฺผิตา มม อสฺสเมฯ

‘‘เกตกา กนฺทลิ เจว, โคธุกา ติณสูลิกา;

ทิพฺพคนฺธํ สมฺปวนฺตา, โสภยนฺติ มมสฺสมํฯ

‘‘กณิการา กณฺณิกา จ, อสนา อชฺชุนา พหู;

ทิพฺพคนฺธํ สมฺปวนฺตา, โสภยนฺติ มมสฺสมํฯ

‘‘ปุนฺนาคา คิริปุนฺนาคา, โกวิฬารา จ ปุปฺผิตา;

ทิพฺพคนฺธํ สมฺปวนฺตา, โสภยนฺติ มมสฺสมํฯ

‘‘อุทฺทาลกา จ กุฏชา, กทมฺพา วกุลา พหู;

ทิพฺพคนฺธํ สมฺปวนฺตา, โสภยนฺติ มมสฺสมํฯ

‘‘อาฬกา อิสิมุคฺคา จ, กทลิมาตุลุงฺคิโย;

คนฺโธทเกน สํวฑฺฒา, ผลานิ ธารยนฺติ เตฯ

‘‘อญฺเญ ปุปฺผนฺติ ปทุมา, อญฺเญ ชายนฺติ เกสรี;

อญฺเญ โอปุปฺผา ปทุมา, ปุปฺผิตา ตฬาเก ตทาฯ

‘‘คพฺภํ คณฺหนฺติ ปทุมา, นิทฺธาวนฺติ มุฬาลิโย;

สิงฺฆาฏิปตฺตมากิณฺณา, โสภนฺติ ตฬาเก ตทาฯ

‘‘นยิตา อมฺพคนฺธี จ, อุตฺตลี พนฺธุชีวกา;

ทิพฺพคนฺธา สมฺปวนฺติ, ปุปฺผิตา ตฬาเก ตทาฯ

‘‘ปาฐีนา ปาวุสา มจฺฉา, พลชา มุญฺชโรหิตา;

สํคุลา มคฺคุรา เจว, วสนฺติ ตฬาเก ตทาฯ

‘‘กุมฺภีลา สุสุมารา จ, ตนฺติคาหา จ รกฺขสา;

โอคุหา อชครา จ, วสนฺติ ตฬาเก ตทาฯ

‘‘ปาเรวตา รวิหํสา, จกฺกวากา นทีจรา;

โกกิลา สุกสาฬิกา, อุปชีวนฺติ ตํ สรํฯ

‘‘กุกุตฺถกา กุฬีรกา, วเน โปกฺขรสาตกา;

ทินฺทิภา สุวโปตา จ, อุปชีวนฺติ ตํ สรํฯ

‘‘หํสา โกญฺจา มยูรา จ, โกกิลา ตมฺพจูฬกา;

ปมฺปกา ชีวํชีวา จ, อุปชีวนฺติ ตํ สรํฯ

‘‘โกสิกา โปฏฺฐสีสา จ, กุรรา เสนกา พหู;

มหากาฬา จ สกุณา, อุปชีวนฺติ ตํ สรํฯ

‘‘ปสทา จ วราหา จ, จมรา คณฺฑกา พหู;

โรหิจฺจา สุกโปตา จ, อุปชีวนฺติ ตํ สรํฯ

‘‘สีหพฺยคฺฆา จ ทีปี จ, อจฺฉโกกตรจฺฉกา;

ติธา ปภินฺนมาตงฺคา, อุปชีวนฺติ ตํ สรํฯ

‘‘กินฺนรา วานรา เจว, อโถปิ วนกมฺมิกา;

เจตา จ ลุทฺทกา เจว, อุปชีวนฺติ ตํ สรํฯ

‘‘ตินฺทุกานิ ปิยาลานิ, มธุเก กาสุมาริโย;

ธุวํ ผลานิ ธาเรนฺติ, อวิทูเร มมสฺสมํฯ

‘‘โกสมฺพา สฬลา นิมฺพา, สาทุผลสมายุตา;

ธุวํ ผลานิ ธาเรนฺติ, อวิทูเร มมสฺสมํฯ

‘‘หรีตกา อามลกา, อมฺพชมฺพุวิภีตกา;

โกลา ภลฺลาตกา พิลฺลา, ผลานิ ธารยนฺติ เตฯ

‘‘อาลุวา จ กฬมฺพา จ, พิฬาลีตกฺกฬานิ จ;

ชีวกา สุตกา เจว, พหุกา มม อสฺสเมฯ

‘‘อสฺสมสฺสาวิทูรมฺหิ, ตฬากาสุํ สุนิมฺมิตา;

อจฺโฉทกา สีตชลา, สุปติตฺถา มโนรมาฯ

‘‘ปทุมุปฺปลสญฺฉนฺนา, ปุณฺฑรีกสมายุตา;

มนฺทาลเกหิ สญฺฉนฺนา, ทิพฺพคนฺโธปวายติฯ

‘‘เอวํ สพฺพงฺคสมฺปนฺเน, ปุปฺผิเต ผลิเต วเน;

สุกเต อสฺสเม รมฺเม, วิหรามิ อหํ ตทาฯ

‘‘สีลวา วตสมฺปนฺโน, ฌายี ฌานรโต สทา;

ปญฺจาภิญฺญาพลปฺปตฺโต, สุรุจิ นาม ตาปโสฯ

‘‘จตุวีสสหสฺสานิ, สิสฺสา มยฺหํ อุปฏฺฐหุํ;

สพฺเพ มํ พฺราหฺมณา เอเต, ชาติมนฺโต ยสสฺสิโนฯ

‘‘ลกฺขเณ อิติหาเส จ, สนิฆณฺฑุสเกฏุเภ;

ปทกา เวยฺยากรณา, สธมฺเม ปารมิํ คตาฯ

‘‘อุปฺปาเตสุ นิมิตฺเตสุ, ลกฺขเณสุ จ โกวิทา;

ปถพฺยา ภูมนฺตลิกฺเข, มม สิสฺสา สุสิกฺขิตาฯ

‘‘อปฺปิจฺฉา นิปกา เอเต, อปฺปาหารา อโลลุปา;

ลาภาลาเภน สนฺตุฏฺฐา, ปริวาเรนฺติ มํ สทาฯ

‘‘ฌายี ฌานรตา ธีรา, สนฺตจิตฺตา สมาหิตา;

อากิญฺจญฺญํ ปตฺถยนฺตา, ปริวาเรนฺติ มํ สทาฯ

‘‘อภิญฺญาปารมิปฺปตฺตา, เปตฺติเก โคจเร รตา;

อนฺตลิกฺขจรา ธีรา, ปริวาเรนฺติ มํ สทาฯ

‘‘สํวุตา ฉสุ ทฺวาเรสุ, อเนชา รกฺขิตินฺทฺริยา;

อสํสฏฺฐา จ เต ธีรา, มม สิสฺสา ทุราสทาฯ

‘‘ปลฺลงฺเกน นิสชฺชาย, ฐานจงฺกมเนน จ;

วีตินาเมนฺติ เต รตฺติํ, มม สิสฺสา ทุราสทาฯ

‘‘รชฺชนีเย น รชฺชนฺติ, ทุสฺสนีเย น ทุสฺสเร;

โมหนีเย น มุยฺหนฺติ, มม สิสฺสา ทุราสทาฯ

‘‘อิทฺธิํ วีมํสมานา เต, วตฺตนฺติ นิจฺจกาลิกํ;

ปถวิํ เต ปกมฺเปนฺติ, สารพฺเภน ทุราสทาฯ

‘‘กีฬมานา จ เต สิสฺสา, กีฬนฺติ ฌานกีฬิตํฯ

ชมฺพุโต ผลมาเนนฺติ, มม สิสฺสา ทุราสทาฯ

‘‘อญฺเญ คจฺฉนฺติ โคยานํ, อญฺเญ ปุพฺพวิเทหกํ;

อญฺเญ จ อุตฺตรกุรุํ, เอสนาย ทุราสทาฯ

‘‘ปุรโต เปเสนฺติ ขาริํ, ปจฺฉโต จ วชนฺติ เต;

จตุวีสสหสฺเสหิ, ฉาทิตํ โหติ อมฺพรํฯ

‘‘อคฺคิปากี อนคฺคี จ, ทนฺโตทุกฺขลิกาปิ จ;

อสฺเมน โกฏฺฏิตา เกจิ, ปวตฺตผลโภชนาฯ

‘‘อุทโกโรหณา เกจิ, สายํ ปาโต สุจีรตา;

โตยาภิเสจนกรา, มม สิสฺสา ทุราสทาฯ

‘‘ปรูฬฺหกจฺฉนขโลมา, ปงฺกทนฺตา รชสฺสิรา;

คนฺธิตา สีลคนฺเธน, มม สิสฺสา ทุราสทาฯ

‘‘ปาโตว สนฺนิปติตฺวา, ชฏิลา อุคฺคตาปนา;

ลาภาลาภํ ปกิตฺเตตฺวา, คจฺฉนฺติ อมฺพเร ตทาฯ

‘‘เอเตสํ ปกฺกมนฺตานํ, มหาสทฺโท ปวตฺตติ;

อชินจมฺมสทฺเทน, มุทิตา โหนฺติ เทวตาฯ

‘‘ทิโสทิสํ ปกฺกมนฺติ, อนฺตลิกฺขจรา อิสี;

สเก พเลนุปตฺถทฺธา, เต คจฺฉนฺติ ยทิจฺฉกํฯ

‘‘ปถวีกมฺปกา เอเต, สพฺเพว นภจาริโน;

อุคฺคเตชา ทุปฺปสหา, สาคโรว อโขภิยาฯ

‘‘ฐานจงฺกมิโน เกจิ, เกจิ เนสชฺชิกา อิสี;

ปวตฺตโภชนา เกจิ, มม สิสฺสา ทุราสทาฯ

‘‘เมตฺตาวิหาริโน เอเต, หิเตสี สพฺพปาณินํ;

อนตฺตุกฺกํสกา สพฺเพ, น เต วมฺเภนฺติ กสฺสจิฯ

‘‘สีหราชาวสมฺภีตา, คชราชาว ถามวา;

ทุราสทา พฺยคฺฆาริว, อาคจฺฉนฺติ มมนฺติเกฯ

‘‘วิชฺชาธรา เทวตา จ, นาคคนฺธพฺพรกฺขสา;

กุมฺภณฺฑา ทานวา ครุฬา, อุปชีวนฺติ ตํ สรํฯ

‘‘เต ชฏาขาริภริตา, อชินุตฺตรวาสนา;

อนฺตลิกฺขจรา สพฺเพ, อุปชีวนฺติ ตํ สรํฯ

‘‘สทานุจฺฉวิกา เอเต, อญฺญมญฺญํ สคารวา;

จตุพฺพีสสหสฺสานํ, ขิปิตสทฺโท น วิชฺชติฯ

‘‘ปาเท ปาทํ นิกฺขิปนฺตา, อปฺปสทฺทา สุสํวุตา;

อุปสงฺกมฺม สพฺเพว, สิรสา วนฺทเร มมํฯ

‘‘เตหิ สิสฺเสหิ ปริวุโต, สนฺเตหิ จ ตปสฺสิภิ;

วสามิ อสฺสเม ตตฺถ, ฌายี ฌานรโต อหํฯ

‘‘อิสีนํ สีลคนฺเธน, ปุปฺผคนฺเธน จูภยํ;

ผลีนํ ผลคนฺเธน, คนฺธิโต โหติ อสฺสโมฯ

‘‘รตฺตินฺทิวํ น ชานามิ, อรติ เม น วิชฺชติ;

สเก สิสฺเส โอวทนฺโต, ภิยฺโย หาสํ ลภามหํฯ

‘‘ปุปฺผานํ ปุปฺผมานานํ, ผลานญฺจ วิปจฺจตํ;

ทิพฺพคนฺธา ปวายนฺติ, โสภยนฺตา มมสฺสมํฯ

‘‘สมาธิมฺหา วุฏฺฐหิตฺวา, อตาปี นิปโก อหํ;

ขาริภารํ คเหตฺวาน, วนํ อชฺโฌคหิํ อหํฯ

‘‘อุปฺปาเต สุปิเน จาปิ, ลกฺขเณสุ สุสิกฺขิโต;

ปวตฺตมานํ มนฺตปทํ, ธารยามิ อหํ ตทาฯ

‘‘อโนมทสฺสี ภควา, โลกเชฏฺโฐ นราสโภ;

วิเวกกาโม สมฺพุทฺโธ, หิมวนฺตมุปาคมิฯ

‘‘อชฺโฌคาเหตฺวา หิมวนฺตํ, อคฺโค การุณิโก มุนิ;

ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวาน, นิสีทิ ปุริสุตฺตโมฯ

‘‘ตมทฺทสาหํ สมฺพุทฺธํ, สปฺปภาสํ มโนรมํ;

อินฺทีวรํว ชลิตํ, อาทิตฺตํว หุตาสนํฯ

‘‘ชลนฺตํ ทีปรุกฺขํว, วิชฺชุตํ คคเน ยถา;

สุผุลฺลํ สาลราชํว, อทฺทสํ โลกนายกํฯ

‘‘อยํ นาโค มหาวีโร, ทุกฺขสฺสนฺตกโร มุนิ;

อิมํ ทสฺสนมาคมฺม, สพฺพทุกฺขา ปมุจฺจเรฯ

‘‘ทิสฺวานาหํ เทวเทวํ, ลกฺขณํ อุปธารยิํ;

พุทฺโธ นุ โข น วา พุทฺโธ, หนฺท ปสฺสามิ จกฺขุมํฯ

‘‘สหสฺสารานิ จกฺกานิ, ทิสฺสนฺติ จรณุตฺตเม;

ลกฺขณานิสฺส ทิสฺวาน, นิฏฺฐํ คจฺเฉ ตถาคเตฯ

‘‘สมฺมชฺชนิํ คเหตฺวาน, สมฺมชฺชิตฺวานหํ ตทา;

อถ ปุปฺเผ สมาเนตฺวา, พุทฺธเสฏฺฐํ อปูชยิํฯ

‘‘ปูชยิตฺวาน สมฺพุทฺธํ, โอฆติณฺณมนาสวํ;

เอกํสํ อชินํ กตฺวา, นมสฺสิํ โลกนายกํฯ

‘‘เยน ญาเณน สมฺพุทฺโธ, วิหรติ อนาสโว;

ตํ ญาณํ กิตฺตยิสฺสามิ, สุณาถ มม ภาสโตฯ

‘‘สมุทฺธรสิมํ โลกํ, สยมฺภู อมิโตทย;

ตว ทสฺสนมาคมฺม, กงฺขาโสตํ ตรนฺติ เตฯ

‘‘ตุวํ สตฺถา จ เกตุ จ, ธโช ยูโป จ ปาณินํ;

ปรายโณ ปติฏฺฐา จ, ทีโป จ ทฺวิปทุตฺตโมฯ

‘‘สกฺกา สมุทฺเท อุทกํ, ปเมตุํ อาฬฺหเกน วา;

น ตฺเวว ตว สพฺพญฺญุ, ญาณํ สกฺกา ปเมตเวฯ

‘‘ธาเรตุํ ปถวิํ สกฺกา, ฐเปตฺวา ตุลมณฺฑเล;

น ตฺเวว ตว สพฺพญฺญุ, ญาณํ สกฺกา ธเรตเวฯ

‘‘อากาโส มินิตุํ สกฺกา, รชฺชุยา องฺคุเลน วา;

น ตฺเวว ตว สพฺพญฺญุ, ญาณํ สกฺกา ปเมตเวฯ

‘‘มหาสมุทฺเท อุทกํ, ปถวิญฺจาขิลญฺชเห;

พุทฺธญาณํ อุปาทาย, อุปมาโต น ยุชฺชเรฯ

‘‘สเทวกสฺส โลกสฺส, จิตฺตํ เยสํ ปวตฺตติ;

อนฺโตชาลีกตา เอเต, ตว ญาณมฺหิ จกฺขุมฯ

‘‘เยน ญาเณน ปตฺโตสิ, เกวลํ โพธิมุตฺตมํ;

เตน ญาเณน สพฺพญฺญุ, มทฺทสี ปรติตฺถิเยฯ

‘‘อิมา คาถา ถวิตฺวาน, สุรุจิ นาม ตาปโส;

อชินํ ปตฺถริตฺวาน, ปถวิยํ นิสีทิ โสฯ

‘‘จุลฺลาสีติสหสฺสานิ , อชฺโฌคาฬฺโห มหณฺณเว;

อจฺจุคฺคโต ตาวเทว, คิริราชา ปวุจฺจติฯ

‘‘ตาว อจฺจุคฺคโต เนรุ, อายโต วิตฺถโต จ โส;

จุณฺณิโต อณุเภเทน, โกฏิสตสหสฺสโสฯ

‘‘ลกฺเข ฐปิยมานมฺหิ, ปริกฺขยมคจฺฉถ;

น ตฺเวว ตว สพฺพญฺญุ, ญาณํ สกฺกา ปเมตเวฯ

‘‘สุขุมจฺฉิเกน ชาเลน, อุทกํ โย ปริกฺขิเป;

เย เกจิ อุทเก ปาณา, อนฺโตชาลีกตา สิยุํฯ

‘‘ตเถว หิ มหาวีร, เย เกจิ ปุถุติตฺถิยา;

ทิฏฺฐิคหนปกฺขนฺทา, ปรามาเสน โมหิตาฯ

‘‘ตว สุทฺเธน ญาเณน, อนาวรณทสฺสินา;

อนฺโตชาลีกตา เอเต, ญาณํ เต นาติวตฺตเรฯ

‘‘ภควา ตมฺหิ สมเย, อโนมทสฺสี มหายโส;

วุฏฺฐหิตฺวา สมาธิมฺหา, ทิสํ โอโลกยี ชิโนฯ

‘‘อโนมทสฺสิมุนิโน, นิสโภ นาม สาวโก;

ปริวุโต สตสหสฺเสหิ, สนฺตจิตฺเตหิ ตาทิภิฯ

‘‘ขีณาสเวหิ สุทฺเธหิ, ฉฬภิญฺเญหิ ฌายิภิ;

จิตฺตมญฺญาย พุทฺธสฺส, อุเปสิ โลกนายกํฯ

‘‘อนฺตลิกฺเข ฐิตา ตตฺถ, ปทกฺขิณมกํสุ เต;

นมสฺสนฺตา ปญฺชลิกา, โอตรุํ พุทฺธสนฺติเกฯ

‘‘อโนมทสฺสี ภควา, โลกเชฏฺโฐ นราสโภ;

ภิกฺขุสงฺเฆ นิสีทิตฺวา, สิตํ ปาตุกรี ชิโนฯ

‘‘วรุโณ นามุปฏฺฐาโก, อโนมทสฺสิสฺส สตฺถุโน;

เอกํสํ จีวรํ กตฺวา, อปุจฺฉิ โลกนายกํฯ

‘‘โก นุ โข ภควา เหตุ, สิตกมฺมสฺส สตฺถุโน;

น หิ พุทฺธา อเหตูหิ, สิตํ ปาตุกโรนฺติ เตฯ

‘‘อโนมทสฺสี ภควา, โลกเชฏฺโฐ นราสโภ;

ภิกฺขุมชฺเฌ นิสีทิตฺวา, อิมํ คาถํ อภาสถฯ

‘‘โย มํ ปุปฺเผน ปูเชสิ, ญาณญฺจาปิ อนุตฺถวิ;

ตมหํ กิตฺตยิสฺสามิ, สุโณถ มม ภาสโตฯ

‘‘พุทฺธสฺส คิรมญฺญาย, สพฺเพ เทวา สมาคตา;

สทฺธมฺมํ โสตุกามา เต, สมฺพุทฺธมุปสงฺกมุํฯ

‘‘ทสสุ โลกธาตูสุ, เทวกายา มหิทฺธิกา;

สทฺธมฺมํ โสตุกามา เต, สมฺพุทฺธมุปสงฺกมุํฯ

‘‘หตฺถี อสฺสา รถา ปตฺตี, เสนา จ จตุรงฺคินี;

ปริวาเรสฺสนฺติมํ นิจฺจํ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํฯ

‘‘สฏฺฐิตูริยสหสฺสานิ, เภริโย สมลงฺกตา;

อุปฏฺฐิสฺสนฺติมํ นิจฺจํ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํฯ

‘‘โสฬสิตฺถิสหสฺสานิ, นาริโย สมลงฺกตา;

วิจิตฺตวตฺถาภรณา, อามุตฺตมณิกุณฺฑลาฯ

‘‘อฬารปมฺหา หสุลา, สุสญฺญา ตนุมชฺฌิมา;

ปริวาเรสฺสนฺติมํ นิจฺจํ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํฯ

‘‘กปฺปสตสหสฺสานิ, เทวโลเก รมิสฺสติ;

สหสฺสกฺขตฺตุํ จกฺกวตฺตี, ราชา รฏฺเฐ ภวิสฺสติฯ

‘‘สหสฺสกฺขตฺตุํ เทวินฺโท, เทวรชฺชํ กริสฺสติ;

ปเทสรชฺชํ วิปุลํ, คณนาโต อสงฺขิยํฯ

‘‘ปจฺฉิเม ภวสมฺปตฺเต, มนุสฺสตฺตํ คมิสฺสติ;

พฺราหฺมณี สาริยา นาม, ธารยิสฺสติ กุจฺฉินาฯ

‘‘มาตุยา นามโคตฺเตน, ปญฺญายิสฺสติยํ นโร;

สาริปุตฺโตติ นาเมน, ติกฺขปญฺโญ ภวิสฺสติฯ

‘‘อสีติโกฏี ฉฑฺเฑตฺวา, ปพฺพชิสฺสติกิญฺจโน;

คเวสนฺโต สนฺติปทํ, จริสฺสติ มหิํ อิมํฯ

‘‘อปริเมยฺเย อิโต กปฺเป, โอกฺกากกุลสมฺภโว;

โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติฯ

‘‘ตสฺส ธมฺเมสุ ทายาโท, โอรโส ธมฺมนิมฺมิโต;

สาริปุตฺโตติ นาเมน, เหสฺสติ อคฺคสาวโกฯ

‘‘อยํ ภาคีรถี คงฺคา, หิมวนฺตา ปภาวิตา;

มหาสมุทฺทมปฺเปติ, ตปฺปยนฺตี มโหทธิํฯ

‘‘ตเถวายํ สาริปุตฺโต, สเก ตีสุ วิสารโท;

ปญฺญาย ปารมิํ คนฺตฺวา, ตปฺปยิสฺสติ ปาณิเนฯ

‘‘หิมวนฺตมุปาทาย , สาครญฺจ มโหทธิํ;

เอตฺถนฺตเร ยํ ปุลินํ, คณนาโต อสงฺขิยํฯ

‘‘ตมฺปิ สกฺกา อเสเสน, สงฺขาตุํ คณนา ยถา;

น ตฺเวว สาริปุตฺตสฺส, ปญฺญายนฺโต ภวิสฺสติฯ

‘‘ลกฺเข ฐปิยมานมฺหิ, ขีเย คงฺคาย วาลุกา;

น ตฺเวว สาริปุตฺตสฺส, ปญฺญายนฺโต ภวิสฺสติฯ

‘‘มหาสมุทฺเท อูมิโย, คณนาโต อสงฺขิยา;

ตเถว สาริปุตฺตสฺส, ปญฺญายนฺโต น เหสฺสติฯ

‘‘อาราธยิตฺวา สมฺพุทฺธํ, โคตมํ สกฺยปุงฺควํ;

ปญฺญาย ปารมิํ คนฺตฺวา, เหสฺสติ อคฺคสาวโกฯ

‘‘ปวตฺติตํ ธมฺมจกฺกํ, สกฺยปุตฺเตน ตาทินา;

อนุวตฺเตสฺสติ สมฺมา, วสฺเสนฺโต ธมฺมวุฏฺฐิโยฯ

‘‘สพฺพเมตํ อภิญฺญาย, โคตโม สกฺยปุงฺคโว;

ภิกฺขุสงฺเฆ นิสีทิตฺวา, อคฺคฏฺฐาเน ฐเปสฺสติฯ

‘‘อโห เม สุกตํ กมฺมํ, อโนมทสฺสิสฺส สตฺถุโน;

ยสฺสาหํ การํ กตฺวาน, สพฺพตฺถ ปารมิํ คโตฯ

‘‘อปริเมยฺเย กตํ กมฺมํ, ผลํ ทสฺเสติ เม อิธ;

สุมุตฺโต สรเวโคว, กิเลเส ฌาปยิํ อหํฯ

‘‘อสงฺขตํ คเวสนฺโต, นิพฺพานํ อจลํ ปทํ;

วิจินํ ติตฺถิเย สพฺเพ, เอสาหํ สํสริํ ภเวฯ

‘‘ยถาปิ พฺยาธิโต โปโส, ปริเยเสยฺย โอสธํ;

วิจิเนยฺย วนํ สพฺพํ, พฺยาธิโต ปริมุตฺติยาฯ

‘‘อสงฺขตํ คเวสนฺโต, นิพฺพานํ อมตํ ปทํ;

อพฺโพกิณฺณํ ปญฺจสตํ, ปพฺพชิํ อิสิปพฺพชํฯ

‘‘ชฏาภาเรน ภริโต, อชินุตฺตรนิวาสโน;

อภิญฺญาปารมิํ คนฺตฺวา, พฺรหฺมโลกํ อคจฺฉิหํฯ

‘‘นตฺถิ พาหิรเก สุทฺธิ, ฐเปตฺวา ชินสาสนํ;

เย เกจิ พุทฺธิมา สตฺตา, สุชฺฌนฺติ ชินสาสเนฯ

‘‘อตฺตการมยํ เอตํ, นยิทํ อิติหีติหํ;

อสงฺขตํ คเวสนฺโต, กุติตฺเถ สญฺจริํ อหํฯ

‘‘ยถา สารตฺถิโก โปโส, กทลิํ เฉตฺวาน ผาลเย;

น ตตฺถ สารํ วินฺเทยฺย, สาเรน ริตฺตโก หิ โสฯ

‘‘ตเถว ติตฺถิยา โลเก, นานาทิฏฺฐี พหุชฺชนาฯ

อสงฺขเตน ริตฺตาเส, สาเรน กทลี ยถาฯ

‘‘ปจฺฉิเม ภวสมฺปตฺเต, พฺรหฺมพนฺธุ อโหสหํ;

มหาโภคํ ฉฑฺเฑตฺวาน, ปพฺพชิํ อนคาริยํฯ

‘‘อชฺฌายโก มนฺตธโร, ติณฺณํ เวทาน ปารคู;

พฺราหฺมโณ สญฺจโย นาม, ตสฺส มูเล วสามหํฯ

‘‘สาวโก เต มหาวีร, อสฺสชิ นาม พฺราหฺมโณ;

ทุราสโท อุคฺคเตโช, ปิณฺฑาย จรตี ตทาฯ

‘‘ตมทฺทสาสิํ สปฺปญฺญํ, มุนิํ โมเน สมาหิตํ;

สนฺตจิตฺตํ มหานาคํ, สุผุลฺลํ ปทุมํ ยถาฯ

‘‘ทิสฺวา เม จิตฺตมุปฺปชฺชิ, สุทนฺตํ สุทฺธมานสํ;

อุสภํ ปวรํ วีรํ, อรหายํ ภวิสฺสติฯ

‘‘ปาสาทิโก อิริยติ, อภิรูโป สุสํวุโต;

อุตฺตเม ทมเถ ทนฺโต, อมตทสฺสี ภวิสฺสติฯ

‘‘ยํนูนาหํ อุตฺตมตฺถํ, ปุจฺเฉยฺยํ ตุฏฺฐมานสํ;

โส เม ปุฏฺโฐ กเถสฺสติ, ปฏิปุจฺฉามหํ ตทาฯ

‘‘ปิณฺฑปาตํ จรนฺตสฺส, ปจฺฉโต อคมาสหํ;

โอกาสํ ปฏิมาเนนฺโต, ปุจฺฉิตุํ อมตํ ปทํฯ

‘‘วีถินฺตเร อนุปฺปตฺตํ, อุปคนฺตฺวาน ปุจฺฉหํ;

กถํ โคตฺโตสิ ตฺวํ วีร, กสฺส สิสฺโสสิ มาริสฯ

‘‘โส เม ปุฏฺโฐ วิยากาสิ, อสมฺภีโตว เกสรี;

พุทฺโธ โลเก สมุปฺปนฺโน, ตสฺส สิสฺโสมฺหิ อาวุโสฯ

‘‘กีทิสํ เต มหาวีร, อนุชาโต มหายโส;

พุทฺธสฺส สาสนํ ธมฺมํ, สาธุ เม กถยสฺสุ โภฯ

‘‘โส เม ปุฏฺโฐ กถี สพฺพํ, คมฺภีรํ นิปุณํ ปทํ;

ตณฺหาสลฺลสฺส หนฺตารํ, สพฺพทุกฺขาปนูทนํฯ

‘‘เย ธมฺมา เหตุปฺปภวา, เตสํ เหตุํ ตถาคโต อาห;

เตสญฺจ โย นิโรโธ, เอวํวาที มหาสมโณฯ

‘‘โสหํ วิสฺสชฺชิเต ปญฺเห, ปฐมํ ผลมชฺฌคํ;

วิรโช วิมโล อาสิํ, สุตฺวาน ชินสาสนํฯ

‘‘สุตฺวาน มุนิโน วากฺยํ, ปสฺสิตฺวา ธมฺมมุตฺตมํ;

ปริโยคาฬฺหสทฺธมฺโม, อิมํ คาถมภาสหํฯ

‘‘เอเสว ธมฺโม ยทิ ตาวเทว, ปจฺจพฺยถ ปทมโสกํ;

อทิฏฺฐํ อพฺภตีตํ, พหุเกหิ กปฺปนหุเตหิฯ

‘‘ยฺวาหํ ธมฺมํ คเวสนฺโต, กุติตฺเถ สญฺจริํ อหํ;

โส เม อตฺโถ อนุปฺปตฺโต, กาโล เม นปฺปมชฺชิตุํฯ

‘‘โตสิโตหํ อสฺสชินา, ปตฺวาน อจลํ ปทํ;

สหายกํ คเวสนฺโต, อสฺสมํ อคมาสหํฯ

‘‘ทูรโตว มมํ ทิสฺวา, สหาโย เม สุสิกฺขิโต;

อิริยาปถสมฺปนฺโน, อิทํ วจนมพฺรวิฯ

‘‘ปสนฺนมุขเนตฺโตสิ, มุนิภาโวว ทิสฺสติ;

อมตาธิคโต กจฺจิ, นิพฺพานมจฺจุตํ ปทํฯ

‘‘สุภานุรูโป อายาสิ, อาเนญฺชการิโต วิย;

ทนฺโตว ทนฺตทมโถ, อุปสนฺโตสิ พฺราหฺมณฯ

‘‘อมตํ มยาธิคตํ, โสกสลฺลาปนูทนํ;

ตฺวมฺปิ ตํ อธิคจฺเฉสิ, คจฺฉาม พุทฺธสนฺติกํฯ

‘‘สาธูติ โส ปฏิสฺสุตฺวา, สหาโย เม สุสิกฺขิโต;

หตฺเถน หตฺถํ คณฺหิตฺวา, อุปคมฺม ตวนฺติกํฯ

‘‘อุโภปิ ปพฺพชิสฺสาม, สกฺยปุตฺต ตวนฺติเก;

ตว สาสนมาคมฺม, วิหราม อนาสวาฯ

‘‘โกลิโต อิทฺธิยา เสฏฺโฐ, อหํ ปญฺญาย ปารโค;

อุโภว เอกโต หุตฺวา, สาสนํ โสภยามเสฯ

‘‘อปริโยสิตสงฺกปฺโป, กุติตฺเถ สญฺจริํ อหํ;

ตว ทสฺสนมาคมฺม, สงฺกปฺโป ปูริโต มมฯ

‘‘ปถวิยํ ปติฏฺฐาย, ปุปฺผนฺติ สมเย ทุมา;

ทิพฺพคนฺธา สมฺปวนฺติ, โตเสนฺติ สพฺพปาณินํฯ

‘‘ตเถวาหํ มหาวีร, สกฺยปุตฺต มหายส;

สาสเน เต ปติฏฺฐาย, สมเยสามิ ปุปฺผิตุํฯ

‘‘วิมุตฺติปุปฺผํ เอสนฺโต, ภวสํสารโมจนํ;

วิมุตฺติปุปฺผลาเภน, โตเสมิ สพฺพปาณินํฯ

‘‘ยาวตา พุทฺธเขตฺตมฺหิ, ฐเปตฺวาน มหามุนิํ;

ปญฺญาย สทิโส นตฺถิ, ตว ปุตฺตสฺส จกฺขุมฯ

‘‘สุวินีตา จ เต สิสฺสา, ปริสา จสุสิกฺขิตา;

อุตฺตเม ทมเถ ทนฺตา, ปริวาเรนฺติ ตํ สทาฯ

‘‘ฌายี ฌานรตา ธีรา, สนฺตจิตฺตา สมาหิตา;

มุนี โมเนยฺยสมฺปนฺนา, ปริวาเรนฺติ ตํ สทาฯ

‘‘อปฺปิจฺฉา นิปกา ธีรา, อปฺปาหารา อโลลุปา;

ลาภาลาเภน สนฺตุฏฺฐา, ปริวาเรนฺติ ตํ สทาฯ

‘‘อารญฺญิกา ธุตรตา, ฌายิโน ลูขจีวรา;

วิเวกาภิรตา ธีรา, ปริวาเรนฺติ ตํ สทาฯ

‘‘ปฏิปนฺนา ผลฏฺฐา จ, เสขา ผลสมงฺคิโน;

อาสีสกา อุตฺตมตฺถํ, ปริวาเรนฺติ ตํ สทาฯ

‘‘โสตาปนฺนา จ วิมลา, สกทาคามิโน จ เย;

อนาคามี จ อรหา, ปริวาเรนฺติ ตํ สทาฯ

‘‘สติปฏฺฐานกุสลา, โพชฺฌงฺคภาวนารตา;

สาวกา เต พหู สพฺเพ, ปริวาเรนฺติ ตํ สทาฯ

‘‘อิทฺธิปาเทสุ กุสลา, สมาธิภาวนารตา;

สมฺมปฺปธานานุยุตฺตา, ปริวาเรนฺติ ตํ สทาฯ

‘‘เตวิชฺชา ฉฬภิญฺญา จ, อิทฺธิยา ปารมิํ คตา;

ปญฺญาย ปารมิํ ปตฺตา, ปริวาเรนฺติ ตํ สทาฯ

‘‘เอทิสา เต มหาวีร, ตว สิสฺสา สุสิกฺขิตา;

ทุราสทา อุคฺคเตชา, ปริวาเรนฺติ ตํ สทาฯ

‘‘เตหิ สิสฺเสหิ ปริวุโต, สญฺญเตหิ ตปสฺสิภิ;

มิคราชาวสมฺภีโต, อุฬุราชาว โสภสิฯ

‘‘ปถวิยํ ปติฏฺฐาย, รุหนฺติ ธรณีรุหา;

เวปุลฺลตํ ปาปุณนฺติ, ผลญฺจ ทสฺสยนฺติ เตฯ

‘‘ปถวีสทิโส ตฺวํสิ, สกฺยปุตฺต มหายส;

สาสเน เต ปติฏฺฐาย, ลภนฺติ อมตํ ผลํฯ

‘‘สินฺธุ สรสฺสตี เจว, นนฺทิโย จนฺทภาคิกา;

คงฺคา จ ยมุนา เจว, สรภู จ อโถ มหีฯ

‘‘เอตาสํ สนฺทมานานํ, สาคโรว สมฺปฏิจฺฉติ;

ชหนฺติ ปุริมํ นามํ, สาคโรเตว ญายติฯ

‘‘ตเถวิเม จตุพฺพณฺณา, ปพฺพชิตฺวา ตวนฺติเก;

ชหนฺติ ปุริมํ นามํ, พุทฺธปุตฺตาติ ญายเรฯ

‘‘ยถาปิ จนฺโท วิมโล, คจฺฉํ อากาสธาตุยา;

สพฺเพ ตารคเณ โลเก, อาภาย อติโรจติฯ

‘‘ตเถว ตฺวํ มหาวีร, ปริวุโต เทวมานุเส;

เอเต สพฺเพ อติกฺกมฺม, ชลสิ สพฺพทา ตุวํฯ

‘‘คมฺภีเร อุฏฺฐิตา อูมี, น เวลมติวตฺตเร;

สพฺพา เวลํว ผุสนฺติ, สญฺจุณฺณา วิกิรนฺติ ตาฯ

‘‘ตเถว ติตฺถิยา โลเก, นานาทิฏฺฐี พหุชฺชนา;

ธมฺมํ วาทิตุกามา เต, นาติวตฺตนฺติ ตํ มุนิํฯ

‘‘สเจ จ ตํ ปาปุณนฺติ, ปฏิวาเทหิ จกฺขุม;

ตวนฺติกํ อุปคนฺตฺวา, สญฺจุณฺณาว ภวนฺติ เตฯ

‘‘ยถาปิ อุทเก ชาตา, กุมุทา มนฺทาลกา พหู;

อุปลิมฺปนฺติ โตเยน, กทฺทมกลเลน จฯ

‘‘ตเถว พหุกา สตฺตา, โลเก ชาตา วิรูหเร;

อฏฺฏิตา ราคโทเสน, กทฺทเม กุมุทํ ยถาฯ

‘‘ยถาปิ ปทุมํ ชลชํ, ชลมชฺเฌ วิรูหติ;

น โส ลิมฺปติ โตเยน, ปริสุทฺโธ หิ เกสรีฯ

‘‘ตเถว ตฺวํ มหาวีร, โลเก ชาโต มหามุนิ;

โนปลิมฺปสิ โลเกน, โตเยน ปทุมํ ยถาฯ

‘‘ยถาปิ รมฺมเก มาเส, พหู ปุปฺผนฺติ วาริชา;

นาติกฺกมนฺติ ตํ มาสํ, สมโย ปุปฺผนาย โสฯ

‘‘ตเถว ตฺวํ มหาวีร, ปุปฺผิโต เต วิมุตฺติยา;

สาสนํ นาติวตฺตนฺติ, ปทุมํ วาริชํ ยถาฯ

‘‘สุปุปฺผิโต สาลราชา, ทิพฺพคนฺธํ ปวายติ;

อญฺญสาเลหิ ปริวุโต, สาลราชาว โสภติฯ

‘‘ตเถว ตฺวํ มหาวีร, พุทฺธญาเณน ปุปฺผิโต;

ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต, สาลราชาว โสภสิฯ

‘‘ยถาปิ เสโล หิมวา, โอสโธ สพฺพปาณินํ;

นาคานํ อสุรานญฺจ, เทวตานญฺจ อาลโยฯ

‘‘ตเถว ตฺวํ มหาวีร, โอสโธ วิย ปาณินํ;

เตวิชฺชา ฉฬภิญฺญา จ, อิทฺธิยา ปารมิํ คตาฯ

‘‘อนุสิฏฺฐา มหาวีร, ตยา การุณิเกน เต;

รมนฺติ ธมฺมรติยา, วสนฺติ ตว สาสเนฯ

‘‘มิคราชา ยถา สีโห, อภินิกฺขมฺม อาสยา;

จตุทฺทิสานุวิโลเกตฺวา, ติกฺขตฺตุํ อภินาทติฯ

‘‘สพฺเพ มิคา อุตฺตสนฺติ, มิคราชสฺส คชฺชโต;

ตถา หิ ชาติมา เอโส, ปสู ตาเสติ สพฺพทาฯ

‘‘คชฺชโต เต มหาวีร, วสุธา สมฺปกมฺปติ;

โพธเนยฺยาวพุชฺฌนฺติ, ตสนฺติ มารกายิกาฯ

‘‘ตสนฺติ ติตฺถิยา สพฺเพ, นทโต เต มหามุนิ;

กากา เสนาว วิพฺภนฺตา, มิครญฺญา ยถา มิคาฯ

‘‘เย เกจิ คณิโน โลเก, สตฺถาโรติ ปวุจฺจเร;

ปรมฺปราคตํ ธมฺมํ, เทเสนฺติ ปริสาย เตฯ

‘‘น เหวํ ตฺวํ มหาวีร, ธมฺมํ เทเสสิ ปาณินํ;

สามํ สจฺจานิ พุชฺฌิตฺวา, เกวลํ โพธิปกฺขิยํฯ

‘‘อาสยานุสยํ ญตฺวา; อินฺทฺริยานํ พลาพลํ;

ภพฺพาภพฺเพ วิทิตฺวาน, มหาเมโฆว คชฺชสิฯ

‘‘จกฺกวาฬปริยนฺตา, นิสินฺนา ปริสา ภเว;

นานาทิฏฺฐี วิจินนฺตํ, วิมติจฺเฉทนาย ตํฯ

‘‘สพฺเพสํ จิตฺตมญฺญาย, โอปมฺมกุสโล มุนิ;

เอกํ ปญฺหํ กเถนฺโตว, วิมติํ ฉินฺทสิ ปาณินํฯ

‘‘อุปติสฺสสทิเสเหว, วสุธา ปูริตา ภเว;

สพฺเพว เต ปญฺชลิกา, กิตฺตยุํ โลกนายกํฯ

‘‘กปฺปํ วา เต กิตฺตยนฺตา, นานาวณฺเณหิ กิตฺตยุํ;

ปริเมตุํ น สกฺเกยฺยุํ, อปฺปเมยฺโย ตถาคโตฯ

‘‘ยถา สเกน ถาเมน, กิตฺติโต หิ มยา ชิโน;

กปฺปโกฏีปิ กิตฺเตนฺตา, เอวเมว ปกิตฺตยุํฯ

‘‘สเจ หิ โกจิ เทโว วา, มนุสฺโส วา สุสิกฺขิโต;

ปเมตุํ ปริกปฺเปยฺย, วิฆาตํว ลเภยฺย โสฯ

‘‘สาสเน เต ปติฏฺฐาย, สกฺยปุตฺต มหายส;

ปญฺญาย ปารมิํ คนฺตฺวา, วิหรามิ อนาสโวฯ

‘‘ติตฺถิเย สมฺปมทฺทามิ, วตฺเตมิ ชินสาสนํ;

ธมฺมเสนาปติ อชฺช, สกฺยปุตฺตสฺส สาสเนฯ

‘‘อปริเมยฺเย กตํ กมฺมํ, ผลํ ทสฺเสสิ เม อิธ;

สุขิตฺโต สรเวโคว, กิเลเส ฌาปยี มมฯ

‘‘โย โกจิ มนุโช ภารํ, ธาเรยฺย มตฺถเก สทา;

ภาเรน ทุกฺขิโต อสฺส, ภาเรหิ ภริโต ตถาฯ

‘‘ฑยฺหมาโน ตีหคฺคีหิ, ภเวสุ สํสริํ อหํ;

ภริโต ภวภาเรน, คิริํ อุจฺจาริโต ยถาฯ

‘‘โอโรปิโต จ เม ภาโร, ภวา อุคฺฆาฏิตา มยา;

กรณียํ กตํ สพฺพํ, สกฺยปุตฺตสฺส สาสเนฯ

‘‘ยาวตา พุทฺธเขตฺตมฺหิ, ฐเปตฺวา สกฺยปุงฺควํ;

อหํ อคฺโคมฺหิ ปญฺญาย, สทิโส เม น วิชฺชติฯ

‘‘สมาธิมฺหิ สุกุสโล, อิทฺธิยา ปารมิํ คโต;

อิจฺฉมาโน จหํ อชฺช, สหสฺสํ อภินิมฺมิเนฯ

‘‘อนุปุพฺพวิหารสฺส, วสีภูโต มหามุนิ;

กเถสิ สาสนํ มยฺหํ, นิโรโธ สยนํ มมฯ

‘‘ทิพฺพจกฺขุ วิสุทฺธํ เม, สมาธิกุสโล อหํ;

สมฺมปฺปธานานุยุตฺโต, โพชฺฌงฺคภาวนารโตฯ

‘‘สาวเกน หิ ปตฺตพฺพํ, สพฺพเมว กตํ มยา;

โลกนาถํ ฐเปตฺวาน, สทิโส เม น วิชฺชติฯ

‘‘สมาปตฺตีนํ กุสโล, ฌานวิโมกฺขาน ขิปฺปปฏิลาภี;

โพชฺฌงฺคภาวนารโต, สาวกคุณปารมิคโตสฺมิฯ

‘‘สาวกคุเณนปิ ผุสฺเสน, พุทฺธิยา ปริสุตฺตมภารวา;

ยํ สทฺธาสงฺคหิตํ จิตฺตํ, สทา สพฺรหฺมจารีสุฯ

‘‘อุทฺธตวิโสว สปฺโป, ฉินฺนวิสาโณว อุสโภ;

นิกฺขิตฺตมานทปฺโปว, อุเปมิ ครุคารเวน คณํฯ

‘‘ยทิ รูปินี ภเวยฺย, ปญฺญา เม วสุมตีปิ น สเมยฺย;

อโนมทสฺสิสฺส ภควโต, ผลเมตํ ญาณถวนายฯ

‘‘ปวตฺติตํ ธมฺมจกฺกํ, สกฺยปุตฺเตน ตาทินา;

อนุวตฺเตมหํ สมฺมา, ญาณถวนายิทํ ผลํฯ

‘‘มา เม กทาจิ ปาปิจฺโฉ, กุสีโต หีนวีริโย;

อปฺปสฺสุโต อนาจาโร, สเมโต อหุ กตฺถจิฯ

‘‘พหุสฺสุโต จ เมธาวี, สีเลสุ สุสมาหิโต;

เจโตสมถานุยุตฺโต, อปิ มุทฺธนิ ติฏฺฐตุฯ

‘‘ตํ โว วทามิ ภทฺทนฺเต, ตาวนฺเตตฺถ สมาคตา;

อปฺปิจฺฉา โหถ สนฺตุฏฺฐา, ฌายี ฌานรตา สทาฯ

‘‘ยมหํ ปฐมํ ทิสฺวา, วิรโช วิมโล อหุํ;

โส เม อาจริโย ธีโร, อสฺสชิ นาม สาวโกฯ

‘‘ตสฺสาหํ วาหสา อชฺช, ธมฺมเสนาปตี อหุํ;

สพฺพตฺถ ปารมิํ ปตฺวา, วิหรามิ อนาสโวฯ

‘‘โย เม อาจริโย อาสิ, อสฺสชิ นาม สาวโก;

ยสฺสํ ทิสายํ วสติ, อุสฺสีสมฺหิ กโรมหํฯ

‘‘มม กมฺมํ สริตฺวาน, โคตโม สกฺยปุงฺคโว;

ภิกฺขุสงฺเฆ นิสีทิตฺวา, อคฺคฏฺฐาเน ฐเปสิ มํฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

อปรภาเค ปน สตฺถา เชตวนมหาวิหาเร อริยคณมชฺเฌ นิสินฺโน อตฺตโน สาวเก เตน เตน คุณวิเสเสน เอตทคฺเค ฐเปนฺโต – ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ มหาปญฺญานํ ยทิทํ สาริปุตฺโต’’ติ (อ. นิ. 1.188-189) เถรํ มหาปญฺญภาเวน เอตทคฺเค ฐเปสิฯ โส เอวํ สาวกปารมีญาณสฺส มตฺถกํ ปตฺวา ธมฺมเสนาปติฏฺฐาเน ปติฏฺฐหิตฺวา สตฺตหิตํ กโรนฺโต เอกทิวสํ สพฺรหฺมจารีนํ อตฺตโน จริยวิภาวนมุเขน อญฺญํ พฺยากโรนฺโต –

[981]

‘‘ยถาจารี ยถาสโต สตีมา, ยตสงฺกปฺปชฺฌายิ อปฺปมตฺโต;

อชฺฌตฺตรโต สมาหิตตฺโต, เอโก สนฺตุสิโต ตมาหุ ภิกฺขุํฯ

[982]

‘‘อลฺลํ สุกฺขํ วา ภุญฺชนฺโต, น พาฬฺหํ สุหิโต สิยา;

อูนูทโร มิตาหาโร, สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเชฯ

[983]

‘‘จตฺตาโร ปญฺจ อาโลเป, อภุตฺวา อุทกํ ปิเว;

อลํ ผาสุวิหาราย, ปหิตตฺตสฺส ภิกฺขุโนฯ

[984]

‘‘กปฺปิยํ ตญฺเจ ฉาเทติ, จีวรํ อิทมตฺถิกํ;

อลํ ผาสุวิหาราย, ปหิตตฺตสฺส ภิกฺขุโนฯ

[985]

‘‘ปลฺลงฺเกน นิสินฺนสฺส, ชณฺณุเก นาภิวสฺสติ;

อลํ ผาสุวิหาราย, ปหิตตฺตสฺส ภิกฺขุโนฯ

[986]

‘‘โย สุขํ ทุกฺขโต อทฺท, ทุกฺขมทฺทกฺขิ สลฺลโต;

อุภยนฺตเรน นาโหสิ, เกน โลกสฺมิ กิํ สิยาฯ

[987]

‘‘มา เม กทาจิ ปาปิจฺโฉ, กุสีโต หีนวีริโย;

อปฺปสฺสุโต อนาทโร, เกน โลกสฺมิ กิํ สิยาฯ

[988]

‘‘พหุสฺสุโต จ เมธาวี, สีเลสุ สุสมาหิโต;

เจโตสมถมนุยุตฺโต, อปิ มุทฺธนิ ติฏฺฐตุฯ

[989]

‘‘โย ปปญฺจมนุยุตฺโต, ปปญฺจาภิรโต มโค;

วิราธยี โส นิพฺพานํ, โยคกฺเขมํ อนุตฺตรํฯ

[990]

‘‘โย จ ปปญฺจํ หิตฺวาน, นิปฺปปญฺจปเถ รโต;

อาราธยี โส นิพฺพานํ, โยคกฺเขมํ อนุตฺตรํฯ

[991]

‘‘คาเม วา ยทิ วารญฺเญ, นินฺเน วา ยทิ วา ถเล;

ยตฺถ อรหนฺโต วิหรนฺติ, ตํ ภูมิรามเณยฺยกํฯ

[992]

‘‘รมณียานิ อรญฺญานิ, ยตฺถ น รมตี ชโน;

วีตราคา รมิสฺสนฺติ, น เต กามคเวสิโนฯ

[993]

‘‘นิธีนํว ปวตฺตารํ, ยํ ปสฺเส วชฺชทสฺสินํ;

นิคฺคยฺหวาทิํ เมธาวิํ, ตาทิสํ ปณฺฑิตํ ภเช;

ตาทิสํ ภชมานสฺส, เสยฺโย โหติ น ปาปิโยฯ

[994]

‘‘โอวเทยฺยานุสาเสยฺย, อสพฺภา จ นิวารเย;

สตญฺหิ โส ปิโย โหติ, อสตํ โหติ อปฺปิโยฯ

[995]

‘‘อญฺญสฺส ภควา พุทฺโธ, ธมฺมํ เทเสสิ จกฺขุมา;

ธมฺเม เทสิยมานมฺหิ, โสตมาเธสิมตฺถิโก;

ตํ เม อโมฆํ สวนํ, วิมุตฺโตมฺหิ อนาสโวฯ

[996]

‘‘เนว ปุพฺเพนิวาสาย, นปิ ทิพฺพสฺส จกฺขุโน;

เจโตปริยาย อิทฺธิยา, จุติยา อุปปตฺติยา;

โสตธาตุวิสุทฺธิยา, ปณิธี เม น วิชฺชติฯ

[997]

‘‘รุกฺขมูลํว นิสฺสาย, มุณฺโฑ สงฺฆาฏิปารุโต;

ปญฺญาย อุตฺตโม เถโร, อุปติสฺโสว ฌายติฯ

[998]

‘‘อวิตกฺกํ สมาปนฺโน, สมฺมาสมฺพุทฺธสาวโก;

อริเยน ตุณฺหีภาเวน, อุเปโต โหติ ตาวเทฯ

[999]

‘‘ยถาปิ ปพฺพโต เสโล, อจโล สุปฺปติฏฺฐิโต;

เอวํ โมหกฺขยา ภิกฺขุ, ปพฺพโตว น เวธติฯ

[1000]

‘‘อนงฺคณสฺส โปสสฺส, นิจฺจํ สุจิคเวสิโน;

วาลคฺคมตฺตํ ปาปสฺส, อพฺภมตฺตํว ขายติฯ

[1001]

‘‘นาภินนฺทามิ มรณํ, นาภินนฺทามิ ชีวิตํ;

นิกฺขิปิสฺสํ อิมํ กายํ, สมฺปชาโน ปฏิสฺสโตฯ

[1002]

‘‘นาภินนฺทามิ มรณํ, นาภินนฺทามิ ชีวิตํ;

กาลญฺจ ปฏิกงฺขามิ, นิพฺพิสํ ภตโก ยถาฯ

[1003]

‘‘อุภเยน มิทํ มรณเมว, นามรณํ ปจฺฉา วา ปุเร วา;

ปฏิปชฺชถ มา วินสฺสถ, ขโณ โว มา อุปจฺจคาฯ

[1004]

‘‘นครํ ยถา ปจฺจนฺตํ, คุตฺตํ สนฺตรพาหิรํ;

เอวํ โคเปถ อตฺตานํ, ขโณ โว มา อุปจฺจคา;

ขณาตีตา หิ โสจนฺติ, นิรยมฺหิ สมปฺปิตาฯ

[1005]

‘‘อุปสนฺโต อุปรโต, มนฺตภาณี อนุทฺธโต;

ธุนาติ ปาปเก ธมฺเม, ทุมปตฺตํว มาลุโตฯ

[1006]

‘‘อุปสนฺโต อุปรโต, มนฺตภาณี อนุทฺธโต;

อปฺปาสิ ปาปเก ธมฺเม, ทุมปตฺตํว มาลุโตฯ

[1007]

‘‘อุปสนฺโต อนายาโส, วิปฺปสนฺโน อนาวิโล;

กลฺยาณสีโล เมธาวี, ทุกฺขสฺสนฺตกโร สิยาฯ

[1008]

‘‘น วิสฺสเส เอกติเยสุ เอวํ, อคาริสุ ปพฺพชิเตสุ จาปิ;

สาธูปิ หุตฺวาน อสาธุ โหนฺติ, อสาธุ หุตฺวา ปุน สาธุ โหนฺติฯ

[1009]

‘‘กามจฺฉนฺโท จ พฺยาปาโท, ถินมิทฺธญฺจ ภิกฺขุโน;

อุทฺธจฺจํ วิจิกิจฺฉา จ, ปญฺเจเต จิตฺตเกลิสาฯ

[1010]

‘‘ยสฺส สกฺกริยมานสฺส, อสกฺกาเรน จูภยํ;

สมาธิ น วิกมฺปติ, อปฺปมาทวิหาริโนฯ

[1011]

‘‘ตํ ฌายินํ สาตติกํ, สุขุมทิฏฺฐิปสฺสกํ;

อุปาทานกฺขยารามํ, อาหุ สปฺปุริโส อิติฯ

[1012]

‘‘มหาสมุทฺโท ปถวี, ปพฺพโต อนิโลปิ จ;

อุปมาย น ยุชฺชนฺติ, สตฺถุ วรวิมุตฺติยาฯ

[1013]

‘‘จกฺกานุวตฺตโก เถโร, มหาญาณี สมาหิโต;

ปถวาปคฺคิสมาโน, น รชฺชติ น ทุสฺสติฯ

[1014]

‘‘ปญฺญาปารมิตํ ปตฺโต, มหาพุทฺธิ มหามติ;

อชโฬ ชฬสมาโน, สทา จรติ นิพฺพุโตฯ

[1015]

‘‘ปริจิณฺโณ มยา สตฺถา…เป.… ภวเนตฺติสมูหตาฯ

[1016]

‘‘สมฺปาเทถปฺปมาเทน, เอสา เม อนุสาสนี;

หนฺทาหํ ปรินิพฺพิสฺสํ, วิปฺปมุตฺโตมฺหิ สพฺพธี’’ติฯ –

อิมา คาถา อภาสิฯ อิมา หิ กาจิ คาถา เถเรน ภาสิตา, กาจิ เถรํ อารพฺภ ภควตา ภาสิตา, สพฺพา ปจฺฉา อตฺตโน จริยปเวทนวเสน เถเรน ภาสิตตฺตา เถรสฺเสว คาถา อเหสุํฯ

ตตฺถ ยถาจารีติ ยถา กายาทีหิ สํยโต, สํวุโต หุตฺวา จรติ วิหรติ, ยถาจรณสีโลติ วา ยถาจารี, สีลสมฺปนฺโนติ อตฺโถฯ ยถาสโตติ ยถาสนฺโตฯ คาถาสุขตฺถญฺหิ อนุนาสิกโลปํ กตฺวา นิทฺเทโส กโต, สนฺโต วิย, อริเยหิ นิพฺพิเสโสติ อตฺโถฯ สตีมาติ ปรมาย สติยา สมนฺนาคโตฯ ยตสงฺกปฺปชฺฌายีติ สพฺพโส มิจฺฉาสงฺกปฺปํ ปหาย เนกฺขมฺมสงฺกปฺปาทิวเสน สํยตสงฺกปฺโป หุตฺวา อารมฺมณูปนิชฺฌาเนน ลกฺขณูปนิชฺฌาเนน จ ฌายนสีโลฯ อปฺปมตฺโตติ ตสฺมิํเยว ยถาจาริภาเว ยตสงฺกปฺโป หุตฺวา ฌายเนน จ ปมาทรหิโต สพฺพตฺถ สุปฺปติฏฺฐิตสติสมฺปชญฺโญฯ อชฺฌตฺตรโตติ โคจรชฺฌตฺเต กมฺมฏฺฐานภาวนาย อภิรโตฯ สมาหิตตฺโตติ ตาย เอว ภาวนาย เอกคฺคจิตฺโตฯ เอโกติ อสหาโย คณสํสคฺคํ, กิเลสสํสคฺคญฺจ ปหาย กายวิเวกํ, จิตฺตวิเวกญฺจ ปริพฺรูหยนฺโตฯ สนฺตุสิโตติ ปจฺจยสนฺโตเสน จ ภาวนารามสนฺโตเสน จ สมฺมเทว ตุสิโต ตุฏฺโฐฯ ภาวนาย หิ อุปรูปริ วิเสสํ อาวหนฺติยา อุฬารํ ปีติปาโมชฺชํ อุปฺปชฺชติ, มตฺถกํ ปตฺตาย ปน วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ ตมาหุ ภิกฺขุนฺติ ตํ เอวรูปํ ปุคฺคลํ สิกฺขตฺตยปาริปูริยา ภยํ อิกฺขนตาย ภินฺนกิเลสตาย จ ภิกฺขูติ วทนฺติฯ

อิทานิ ยถาวุตฺตสนฺโตสทฺวเย ปจฺจยสนฺโตสํ ตาว ทสฺเสนฺโต ‘‘อลฺลํ สุกฺขํ วา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อลฺลนฺติ สปฺปิอาทิอุปเสเกน ตินฺตํ สินิทฺธํฯ สุกฺขนฺติ ตทภาเวน ลูขํฯ วา-สทฺโท อนิยมตฺโถ, อลฺลํ วา สุกฺขํ วาติฯ พาฬฺหนฺติ อติวิยฯ สุหิโตติ ธาโต น สิยาติ อตฺโถฯ กถํ ปน สิยาติ อาห ‘‘อูนูทโร มิตาหาโร’’ติ ปณีตํ ลูขํ วาปิ โภชนํ ภุญฺชนฺโต ภิกฺขุ ยาวทตฺถํ อภุญฺชิตฺวา อูนูทโร สลฺลหุกุทโร, ตโต เอว มิตาหาโร ปริมิตโภชโน อฏฺฐงฺคสมนฺนาคตํ อาหารํ อาหรนฺโต ตตฺถ มตฺตญฺญุตาย ปจฺจเวกฺขณสติยา จ สโต หุตฺวา ปริพฺพเช วิหเรยฺยฯ

ยถา ปน อูนูทโร มิตาหาโร จ นาม โหติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘จตฺตาโร’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อภุตฺวาติ จตฺตาโร วา ปญฺจ วา อาโลเป กพเฬ อภุญฺชิตฺวา ตตฺตกสฺส อาหารสฺส โอกาสํ ฐเปตฺวา ปานียํ ปิเวยฺยฯ อยญฺหิ อาหาเร สลฺลหุกวุตฺติฯ นิพฺพานญฺหิ เปสิตจิตฺตสฺส ภิกฺขุโน ผาสุวิหาราย ฌานาทีนํ อธิคมโยคฺยตาย สุขวิหาราย อลํ ปริยตฺตนฺติ อตฺโถฯ อิมินา กุจฺฉิปริหาริยํ ปิณฺฑปาตํ วทนฺโต ปิณฺฑปาเต อิตรีตรสนฺโตสํ ทสฺเสติฯ ‘‘ภุตฺวานา’’ติ วา ปาโฐ, โส จตุปญฺจาโลปมตฺเตนาปิ อาหาเรน สรีรํ ยาเปตุํ สมตฺถสฺส อติวิย ถิรปกติกสฺส ปุคฺคลสฺส วเสน วุตฺโต สิยา, อุตฺตรคาถาหิปิ สํสนฺทติ เอว อปฺปกสฺเสว จีวรสฺส เสนาสนสฺส จ วกฺขมานตฺตาฯ

กปฺปิยนฺติ ยํ กปฺปิยกปฺปิยานุโลเมสุ โขมาทีสุ อญฺญตรนฺติ อตฺโถฯ ตญฺเจ ฉาเทตีติ กปฺปิยํ จีวรํ สมานํ ฉาเทตพฺพํ ฐานํ ฉาเทติ เจ, สตฺถารา อนุญฺญาตชาติยํ สนฺตํ เหฏฺฐิมนฺเตน อนุญฺญาตปมาณยุตฺตํ เจ โหตีติ อตฺโถฯ อิทมตฺถิกนฺติ อิทํ ปโยชนตฺถํ สตฺถารา วุตฺตปโยชนตฺถํ ยาวเทว สีตาทิปฏิฆาตนตฺถญฺเจว หิรีโกปีนปฏิจฺฉาทนตฺถญฺจาติ อตฺโถฯ เอเตน กายปริหาริยํ จีวรํ ตตฺถ อิตรีตรสนฺโตสญฺจ วทติฯ

ปลฺลงฺเกน นิสินฺนสฺสาติ ปลฺลงฺกํ วุจฺจติ สมนฺตโต อูรุพทฺธาสนํ, เตน นิสินฺนสฺส, ติสนฺธิปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา นิสินฺนสฺสาติ อตฺโถฯ

ชณฺณุเก นาภิวสฺสตีติ ยสฺสํ กุฏิยํ ตถา นิสินฺนสฺส เทเว วสฺสนฺเต ชณฺณุกทฺวยํ วสฺโสทเกน น เตมิยติ, เอตฺตกมฺปิ สพฺพปริยนฺตเสนาสนํ , สกฺกา หิ ตตฺถ นิสีทิตฺวา อตฺถกามรูเปน กุลปุตฺเตน สทตฺถํ นิปฺผาเทตุํฯ เตนาห ‘‘อลํ ผาสุวิหาราย, ปหิตตฺตสฺส ภิกฺขุโน’’ติฯ

เอวํ เถโร อิมาหิ จตูหิ คาถาหิ เย เต ภิกฺขู มหิจฺฉา อสนฺตุฏฺฐา, เตสํ ปรมุกฺกํสคตํ สลฺเลขโอวาทํ ปกาเสตฺวา อิทานิ เวทนามุเขน ภาวนารามสนฺโตสํ ทสฺเสนฺโต ‘‘โย สุข’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ สุขนฺติ สุขเวทนํฯ ทุกฺขโตติ วิปริณามทุกฺขโตฯ อทฺทาติ อทฺทส, วิปสฺสนาปญฺญาสหิตาย มคฺคปญฺญาย ยถาภูตํ โย อปสฺสีติ อตฺโถฯ สุขเวทนา หิ ปริโภคกาเล อสฺสาทิยมานาปิ วิสมิสฺสํ วิย โภชนํ วิปริณามกาเล ทุกฺขาเยว โหติฯ เตเนตฺถ ทุกฺขานุปสฺสนํ ทสฺเสติฯ ทุกฺขมทฺทกฺขิ สลฺลโตติ ทุกฺขเวทนํ โย สลฺลนฺติ ปสฺสิฯ ทุกฺขเวทนา หิ ยถา สลฺลํ สรีรํ อนุปวิสนฺตมฺปิ อนุปวิสิตฺวา ฐิตมฺปิ อุทฺธริยมานมฺปิ ปีฬนเมว ชเนติ, เอวํ อุปฺปชฺชมานาปิ ฐิติปฺปตฺตาปิ ภิชฺชมานาปิ วิพาธติเยวาติฯ เอเตเนตฺถ ทุกฺขานุปสฺสนํเยว อุกฺกํเสตฺวา วทติ, เตน จ ‘‘ยํ ทุกฺขํ ตทนตฺตา’’ติ (สํ. นิ. 3.15) วจนโต เวทนาทฺวเย อตฺตตฺตนิยคาหํ วินิเวเฐติฯ อุภยนฺตเรนาติ อุภเยสํ อนฺตเร, สุขทุกฺขเวทนานํ มชฺฌภูเต อทุกฺขมสุเขติ อตฺโถฯ นาโหสีติ ยถาภูตาวโพธเน อตฺตตฺตนิยาภินิเวสนํ อโหสิฯ เกน โลกสฺมิ กิํ สิยาติ เอวํ เวทนามุเขน ปญฺจปิ อุปาทานกฺขนฺเธ ปริชานิตฺวา ตปฺปฏิพทฺธํ สกลกิเลสชาลํ สมุจฺฉินฺทิตฺวา ฐิโต เกน นาม กิเลเสน โลกสฺมิํ พทฺโธ, เทวตาทีสุ กิํ วา อายติ สิยา, อญฺญทตฺถุ ฉินฺนพนฺธโน อปญฺญตฺติโกว สิยาติ อธิปฺปาโยฯ

อิทานิ มิจฺฉาปฏิปนฺเน ปุคฺคเล ครหนฺโต สมฺมาปฏิปนฺเน ปสํสนฺโต ‘‘มา เม’’ติอาทิกา จตสฺโส คาถา อภาสิฯ

ตตฺถ มา เม กทาจิ ปาปิจฺโฉติ โย อสนฺตคุณสมฺภาวนิจฺฉาย ปาปิจฺโฉ , สมณธมฺเม อุสฺสาหาภาเวน กุสีโต, ตโตเยว หีนวีริโย, สจฺจปฏิจฺจสมุปฺปาทาทิปฏิสํยุตฺตสฺส สุตสฺส อภาเวน อปฺปสฺสุโต, โอวาทานุสาสนีสุ อาทราภาเวน อนาทโร, ตาทิโส อติหีนปุคฺคโล มม สนฺติเก กทาจิปิ มา โหตุฯ กสฺมา? เกน โลกสฺมิ กิํ สิยาติ โลกสฺมิํ สตฺตนิกาเย ตสฺส ตาทิสสฺส ปุคฺคลสฺส เกน โอวาเทน กิํ ภวิตพฺพํ, เกน วา กเตน กิํ สิยา, นิรตฺถกเมวาติ อตฺโถฯ

พหุสฺสุโต จาติ โย ปุคฺคโล สีลาทิปฏิสํยุตฺตสฺส สุตฺตเคยฺยาทิเภทสฺส พหุโน สุตสฺส สมฺภเวน พหุสฺสุโต, ธมฺโมชปญฺญาย ปาริหาริยปญฺญาย ปฏิเวธปญฺญาย จ วเสน เมธาวี, สีเลสุ จ สุฏฺฐุ ปติฏฺฐิตตฺตา สุสมาหิโต, เจโตสมถํ โลกิยโลกุตฺตรเภทํ จิตฺตสมาธานํ อนุยุตฺโต, ตาทิโส ปุคฺคโล มยฺหํ มตฺถเกปิ ติฏฺฐตุ, ปเคว สหวาโสฯ

โย ปปญฺจมนุยุตฺโตติ โย ปน ปุคฺคโล กมฺมารามตาทิวเสน รูปาภิสงฺคาทิวเสน จ ปวตฺติยา ปปญฺจนฏฺเฐน ตณฺหาทิเภทํ ปปญฺจํ อนุยุตฺโต, ตตฺถ จ อนาทีนวทสฺสเนน อภิรโต มคสทิโส, โส นิพฺพานํ วิราธยิ, โส นิพฺพานา สุวิทูรวิทูเร ฐิโตฯ

โย จ ปปญฺจํ หิตฺวานาติ โย ปน ปุคฺคโล ตณฺหาปปญฺจํ ปหาย ตทภาวโต นิปฺปปญฺจสฺส นิพฺพานสฺส ปเถ อธิคมุปาเย อริยมคฺเค รโต ภาวนาภิสมเย อภิรโต, โส นิพฺพานํ อาราธยิ สาเธสิ อธิคจฺฉีติ อตฺโถฯ

อเถกทิวสํ เถโร อตฺตโน กนิฏฺฐภาติกสฺส เรวตตฺเถรสฺส กณฺฏกนิจิตขทิรรุกฺขสญฺฉนฺเน นิรุทกกนฺตาเร วาสํ ทิสฺวา ตํ ปสํสนฺโต ‘‘คาเม วา’’ติอาทิกา ทฺเว คาถา อภาสิฯ ตตฺถ คาเม วาติ กิญฺจาปิ อรหนฺโต คามนฺเต กายวิเวกํ น ลภนฺติ, จิตฺตวิเวกํ ปน ลภนฺเตวฯ เตสญฺหิ ทิพฺพปฏิภาคานิปิ อารมฺมณานิ จิตฺตํ จาเลตุํ น สกฺโกนฺติ, ตสฺมา คาเม วา โหตุ อรญฺญาทีสุ อญฺญตรํ วา, ยตฺถ อรหนฺโต วิหรนฺติ, ตํ ภูมิรามเณยฺยกนฺติ โส ภูมิปฺปเทโส รมณีโย เอวาติ อตฺโถฯ

อรญฺญานีติ สุปุปฺผิตตรุสณฺฑมณฺฑิตานิ วิมลสลิลาสยสมฺปนฺนานิ อรญฺญานิ รมณียานีติ สมฺพนฺโธฯ ยตฺถาติ เยสุ อรญฺเญสุ วิกสิเตสุ วิย รมมาเนสุ กามปกฺขิโก กามคเวสโก ชโน น รมติฯ

วีตราคาติ วิคตราคา ปน ขีณาสวา ภมรมธุกรา วิย ปทุมวเนสุ ตถารูเปสุ อรญฺเญสุ รมิสฺสนฺตีติฯ น เต กามคเวสิโนติ ยสฺมา เต วีตราคา กามคเวสิโน น โหนฺตีติ อตฺโถฯ

ปุน เถโร ราธํ นาม ทุคฺคตพฺราหฺมณํ อนุกมฺปาย ปพฺพาเชตฺวา, อุปสมฺปาเทตฺวา ตเมว ปจฺฉาสมณํ กตฺวา วิจรนฺโต เอกทิวสํ ตสฺส จ สุพฺพจภาเวน ตุสฺสิตฺวา โอวาทํ เทนฺโต ‘‘นิธีนํวา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ นิธีนํวาติ ตตฺถ ตตฺถ นิทหิตฺวา ฐปิตานํ หิรญฺญสุวณฺณาทิปูรานํ นิธิกุมฺภีนํฯ ปวตฺตารนฺติ กิจฺฉชีวิเก ทุคฺคตมนุสฺเส อนุกมฺปํ กตฺวา ‘‘เอหิ เต สุเขน ชีวิตุํ อุปายํ ทสฺเสสฺสามี’’ติ นิธิฏฺฐานํ เนตฺวา หตฺถํ ปสาเรตฺวา ‘‘อิมํ คเหตฺวา สุขํ ชีวาหี’’ติ อาจิกฺขิตารํ วิยฯ วชฺชทสฺสินนฺติ ทฺเว วชฺชทสฺสิโน – ‘‘อิมินา นํ อสารุปฺเปน วา ขลิเตน วา สงฺฆมชฺเฌ นิคฺคณฺหิสฺสามี’’ติ รนฺธคเวสโก จ, อญฺญาตํ ญาเปตุกาโม ญาตํ อสฺสาเทนฺโต สีลาทิวุทฺธิกามตาย ตํ ตํ วชฺชํ โอโลเกนฺโต อุลฺลุมฺปนสภาวสณฺฐิโต จาติ, อยํ อิธ อธิปฺเปโตฯ ยถา หิ ทุคฺคตมนุสฺโส ‘‘อิมํ นิธิํ คณฺหาหี’’ติ นิคฺคยฺหมาโนปิ นิธิทสฺสเน โกปํ น กโรติ, ปมุทิโตว โหติ, เอวํ เอวรูเปสุ ปุคฺคเลสุ อสารุปฺปํ วา ขลิตํ วา ทิสฺวา อาจิกฺขนฺเต โกโป น กาตพฺโพ, ตุฏฺฐจิตฺเตเนว ภวิตพฺพํ, ‘‘ภนฺเต, ปุนปิ มํ เอวรูปํ วเทยฺยาถา’’ติ ปวาเรตพฺพเมวฯ นิคฺคยฺหวาทินฺติ โย วชฺชํ ทิสฺวา อยํ เม สทฺธิวิหาริโก, อนฺเตวาสิโก, อุปการโกติ อจินฺเตตฺวา วชฺชานุรูปํ ตชฺเชนฺโต ปณาเมนฺโต ทณฺฑกมฺมํ กโรนฺโต สิกฺขาเปติ, อยํ นิคฺคยฺหวาที นาม สมฺมาสมฺพุทฺโธ วิยฯ วุตฺตญฺเหตํ – ‘‘นิคฺคยฺห นิคฺคยฺหาหํ, อานนฺท, วกฺขามิ; ปวยฺห ปวยฺห, อานนฺท, วกฺขามิฯ โย สาโร โส ฐสฺสตี’’ติ (ม. นิ. 3.196)ฯ เมธาวินฺติ ธมฺโมชปญฺญาย สมนฺนาคตํฯ ตาทิสนฺติ เอวรูปํ ปณฺฑิตํฯ ภเชติ ปยิรุปาเสยฺยฯ ตาทิสญฺหิ อาจริยํ ภชมานสฺส อนฺเตวาสิกสฺส เสยฺโย โหติ, น ปาปิโย, วุฑฺฒิเยว โหติ, โน ปริหานีติ อตฺโถฯ

อเถกทา อสฺสชิปุนพฺพสุเกหิ กีฏาคิริสฺมิํ อาวาเส ทูสิเต สตฺถารา อาณตฺโต อตฺตโน ปริสาย มหาโมคฺคลฺลาเนน จ สทฺธิํ ตตฺถ คโต ธมฺมเสนาปติ อสฺสชิปุนพฺพสุเกสุ โอวาทํ อนาทิยนฺเตสุ อิมํ คาถมาหฯ ตตฺถ โอวเทยฺยาติ โอวาทํ อนุสิฏฺฐิํ ทเทยฺยฯ อนุสาเสยฺยาติ ตสฺเสว ปริยายวจนํฯ

อถ วา อุปฺปนฺเน วตฺถุสฺมิํ วทนฺโต โอวทติ นาม, อนุปฺปนฺเน ‘‘อยโสปิ เต สิยา’’ติอาทิํ อนาคตํ อุทฺทิสฺส วทนฺโต อนุสาสติ นามฯ สมฺมุขา วทนฺโต วา โอวทติ นาม, ปรมฺมุขา ทูตํ, สาสนํ วา เปเสตฺวา วทนฺโต อนุสาสติ นามฯ สกิํ วทนฺโต วา โอวทติ นาม, ปุนปฺปุนํ วทนฺโต อนุสาสติ นามฯ อสพฺภา จาติ อกุสลา ธมฺมา จ นิวารเย, กุสเล ธมฺเม จ ปติฏฺฐาเปยฺยาติ อตฺโถฯ สตญฺหิ โสติ เอวรูโป ปุคฺคโล สาธูนํ ปิโย โหติฯ เย ปน อสนฺตา อสปฺปุริสา วิติณฺณปรโลกา อามิสจกฺขุกา ชีวิกตฺถาย ปพฺพชิตา, เตสํ โส โอวาทโก อนุสาสโก ‘‘น ตฺวํ อมฺหากํ อุปชฺฌาโย, น อาจริโย, กสฺมา อมฺเห วทสี’’ติ เอวํ มุขสตฺตีหิ วิชฺฌนฺตานํ อปฺปิโย โหตีติฯ

‘‘ยํ อารพฺภ สตฺถา ธมฺมํ เทเสติ, โส เอว อุปนิสฺสยสมฺปนฺโน’’ติ ภิกฺขูสุ กถาย สมุฏฺฐิตาย ‘‘นยิทเมต’’นฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อญฺญสฺสา’’ติ คาถมาหฯ ตตฺถ อญฺญสฺสาติ อตฺตโน ภาคิเนยฺยํ ทีฆนขปริพฺพาชกํ สนฺธายาหฯ ตสฺส หิ สตฺถารา เวทนาปริคฺคหสุตฺเต (ม. นิ. 2.205-206) เทสิยมาเน อยํ มหาเถโร ภาวนามคฺเค อธิคนฺตฺวา สาวกปารมีญาณสฺส มตฺถกํ ปตฺโตฯ โสตโมเธสิมตฺถิโกติ สตฺถารํ พีชยมาโน ฐิโต อตฺถิโก หุตฺวา สุสฺสูสนฺโต โสตํ โอทหิํฯ ตํ เม อโมฆํ สวนนฺติ ตํ ตถา สุตํ สวนํ มยฺหํ อโมฆํ อวญฺฌํ อโหสิ, อคฺคสาวเกน ปตฺตพฺพํ สมฺปตฺตีนํ อวสฺสโย อโหสิฯ เตนาห ‘‘วิมุตฺโตมฺหี’’ติอาทิฯ

ตตฺถ เนว ปุพฺเพนิวาสายาติ อตฺตโน ปเรสญฺจ ปุพฺเพนิวาสชานนญาณตฺถาย, ปณิธี เม เนว วิชฺชตีติ โยชนาฯ ปริกมฺมกรณวเสน ตทตฺถํ จิตฺตปณิธานมตฺตมฺปิ เนวตฺถิ เนว อโหสีติ อตฺโถฯ เจโตปริยายาติ เจโตปริยญาณสฺสฯ อิทฺธิยาติ อิทฺธิวิธญาณสฺสฯ จุติยา อุปปตฺติยาติ, สตฺตานํ จุติยา อุปปตฺติยา จ ชานนญาณาย จุตูปปาตญาณตฺถายฯ โสตธาตุวิสุทฺธิยาติ ทิพฺพโสตญาณสฺสฯ ปณิธี เม น วิชฺชตีติ อิเมสํ อภิญฺญาวิเสสานํ อตฺถาย ปริกมฺมวเสน จิตฺตสฺส ปณิธิ จิตฺตาภินีหาโร เม นตฺถิ นาโหสีติ อตฺโถฯ

สพฺพญฺญุคุณา วิย หิ พุทฺธานํ อคฺคมคฺคาธิคเมเนว สาวกานํ สพฺเพ สาวกคุณา หตฺถคตา โหนฺติ, น เตสํ อธิคมาย วิสุํ ปริกมฺมกรณกิจฺจํ อตฺถีติฯ

รุกฺขมูลนฺติอาทิกา ติสฺโส คาถา กโปตกนฺทรายํ วิหรนฺตสฺส ยกฺเขน ปหตกาเล สมาปตฺติพเลน อตฺตโน นิพฺพิการตาทีปนวเสน วุตฺตาฯ ตตฺถ มุณฺโฑติ น โวโรปิตเกโสฯ สงฺฆาฏิปารุโตติ สงฺฆาฏิํ ปารุปิตฺวา นิสินฺโนฯ ‘‘สงฺฆาฏิยา สุปารุโต’’ติ จ ปฐนฺติฯ ปญฺญาย อุตฺตโม เถโรติ เถโร หุตฺวา ปญฺญาย อุตฺตโม, สาวเกสุ ปญฺญาย เสฏฺโฐติ อตฺโถฯ ฌายตีติ อารมฺมณูปนิชฺฌาเนน ลกฺขณูปนิชฺฌาเนน จ ฌายติ, พหุลํ สมาปตฺติวิหาเรน วิหรตีติ อตฺโถฯ

อุเปโต โหติ ตาวเทติ ยทา ยกฺเขน สีเส ปหโต, ตาวเทว อวิตกฺกํ จตุตฺถชฺฌานิกผลสมาปตฺติํ สมาปนฺโน อริเยน ตุณฺหีภาเวน อุเปโต สมนฺนาคโต อโหสิฯ อตีตตฺเถ หิ โหตีติ อิทํ วตฺตมานวจนํฯ

ปพฺพโตว น เวธตีติ โมหกฺขยา ภินฺนสพฺพกิเลโส ภิกฺขุฯ โส เสลมยปพฺพโต วิย อจโล สุปฺปติฏฺฐิโต อิฏฺฐาทินา เกนจิ น เวธติ, สพฺพตฺถ นิพฺพิกาโร โหตีติ อตฺโถฯ

อเถกทิวสํ เถรสฺส อสติยา นิวาสนกณฺเณ โอลมฺพนฺเต อญฺญตโร สามเณโร, ‘‘ภนฺเต, ปริมณฺฑลํ นิวาเสตพฺพ’’นฺติ อาหฯ ตํ สุตฺวา ‘‘ภทฺทํ ตยา สุฏฺฐุ วุตฺต’’นฺติ สิรสา วิย สมฺปฏิจฺฉนฺโต ตาวเทว โถกํ อปกฺกมิตฺวา ปริมณฺฑลํ นิวาเสตฺวา ‘‘มาทิสานํ อยมฺปิ โทโสเยวา’’ติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อนงฺคณสฺสา’’ติ คาถมาหฯ

ปุน มรเณ ชีวิเต จ อตฺตโน สมจิตฺตตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘นาภินนฺทามี’’ติอาทินา ทฺเว คาถา วตฺวา ปเรสํ ธมฺมํ กเถนฺโต ‘‘อุภเยน มิท’’นฺติอาทินา คาถาทฺวยมาหฯ ตตฺถ อุภเยนาติ อุภเยสุ, อุโภสุ กาเลสูติ อตฺโถฯ มิทนฺติ ม-กาโร ปทสนฺธิกโรฯ อิทํ มรณเมว, มรณํ อตฺเถว นาม, อมรณํ นาม นตฺถิฯ

เกสุ อุโภสุ กาเลสูติ อาห ‘‘ปจฺฉา วา ปุเร วา’’ติ มชฺฌิมวยสฺส ปจฺฉา วา ชราชิณฺณกาเล ปุเร วา ทหรกาเล มรณเมว มรณํ เอกนฺติกเมวฯ ตสฺมา ปฏิปชฺชถ สมฺมา ปฏิปตฺติํ ปูเรถ วิปฺปฏิปชฺชิตฺวา มา วินสฺสถ อปาเยสุ มหาทุกฺขํ มานุภวถฯ ขโณ โว มา อุปจฺจคาติ อฏฺฐหิ อกฺขเณหิ วิวชฺชิโต อยํ นวโม ขโณ มา ตุมฺเห อติกฺกมีติ อตฺโถฯ

อเถกทิวสํ อายสฺมนฺตํ มหาโกฏฺฐิกํ ทิสฺวา ตสฺส คุณํ ปกาเสนฺโต ‘‘อุปสนฺโต’’ติอาทินา ติสฺโส คาถา อภาสิฯ ตตฺถ อนุทฺเทสิกวเสน ‘‘ธุนาตี’’ติ วุตฺตเมวตฺถํ ปุน เถรสนฺนิสฺสิตํ กตฺวา วทนฺโต ‘‘อปฺปาสี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อปฺปาสีติ อธุนา ปหาสีติ อตฺโถฯ อนายาโสติ อปริสฺสโม, กิเลสทุกฺขรหิโตติ อตฺโถฯ วิปฺปสนฺโน อนาวิโลติ วิปฺปสนฺโน อสทฺธิยาทีนํ อภาเวน สุฏฺฐุ ปสนฺนจิตฺโต อนาวิลสงฺกปฺปตาย อนาวิโลฯ

น วิสฺสเสติ คาถา เทวทตฺตํ สทฺทหิตฺวา ตสฺส ทิฏฺฐิํ โรเจตฺวา ฐิเต วชฺชิปุตฺตเก อารพฺภ วุตฺตาฯ ตตฺถ น วิสฺสเสติ วิสฺสฏฺโฐ น ภเวยฺย, น สทฺทเหยฺยาติ อตฺโถฯ เอกติเยสูติ เอกจฺเจสุ อนวฏฺฐิตสภาเวสุ ปุถุชฺชเนสุฯ เอวนฺติ ยถา ตุมฺเห ‘‘เทวทตฺโต สมฺมา ปฏิปนฺโน’’ติ วิสฺสาสํ อาปชฺชิตฺถ, เอวํฯ อคาริสูติ คหฏฺเฐสุฯ สาธูปิ หุตฺวานาติ ยสฺมา ปุถุชฺชนภาโว นาม อสฺสปิฏฺเฐ ฐปิตกุมฺภณฺฑํ วิย ถุสราสิมฺหิ นิขาตขาณุกํ วิย จ อนวฏฺฐิโต, ตสฺมา เอกจฺเจ อาทิโต สาธู หุตฺวา ฐิตาปิ ปจฺฉา อสาธู โหนฺติฯ ยถา เทวทตฺโต ปุพฺเพ สีลสมฺปนฺโน อภิญฺญาสมาปตฺติลาภี หุตฺวา ลาภสกฺการปกโต อิทานิ ปริหีนวิเสโส ฉินฺนปกฺขกาโก วิย อาปายิโก ชาโตฯ ตสฺมา ตาทิโส ทิฏฺฐมตฺเตน ‘‘สาธู’’ติ น วิสฺสาสิตพฺโพฯ เอกจฺเจ ปน กลฺยาณมิตฺตสํสคฺคาภาเวน อาทิโต อสาธู หุตฺวาปิ ปจฺฉา กลฺยาณสํสคฺเคน สาธู โหนฺติเยว, ตสฺมา เทวทตฺตสทิเส สาธุปติรูเป ‘‘สาธู’’ติ น วิสฺสาเสยฺยาติ อตฺโถฯ

เยสํ กามจฺฉนฺทาทโย จิตฺตุปกฺกิเลสา อวิคตา, เต อสาธูฯ เยสํ เต วิคตา, เต สาธูติ ทสฺเสตุํ ‘‘กามจฺฉนฺโท’’ติ คาถํ วตฺวา อสาธารณโต อุกฺกํสคตํ สาธุลกฺขณํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยสฺส สกฺกริยมานสฺสา’’ติอาทินา คาถาทฺวยํ วุตฺตํฯ

อสาธารณโต ปน อุกฺกํสคตํ ตํ ทสฺเสตุํ สตฺถารํ อตฺตานญฺจ อุทาหรนฺโต ‘‘มหาสมุทฺโท’’ติอาทิกา คาถา อภาสิฯ ตตฺถ มหาสมุทฺโทติ อยํ มหาสมุทฺโท, มหาปถวี เสโล ปพฺพโต, ปุรตฺถิมาทิเภทโต อนิโล จ อตฺตโน อเจตนาภาเวน อิฏฺฐานิฏฺฐํ สหนฺติ, น ปฏิสงฺขานพเลน, สตฺถา ปน ยสฺสา อรหตฺตุปฺปตฺติยา วเสน อุตฺตเม ตาทิภาเว ฐิโต อิฏฺฐาทีสุ สพฺพตฺถ สโม นิพฺพิกาโร, ตสฺสา สตฺถุ วรวิมุตฺติยา อคฺคผลวิมุตฺติยา เต มหาสมุทฺทาทโย อุปมาย อุปมาภาเวน น ยุชฺชนฺติ กลภาคมฺปิ น อุเปนฺตีติ อตฺโถฯ

จกฺกานุวตฺตโกติ สตฺถารา วตฺติตสฺส ธมฺมจกฺกสฺส อนุวตฺตโกฯ เถโรติ อเสกฺเขหิ สีลกฺขนฺธาทีหิ สมนฺนาคเมน เถโรฯ มหาญาณีติ มหาปญฺโญฯ สมาหิโตติ อุปจารปฺปนาสมาธินา อนุตฺตรสมาธินา จ สมาหิโตฯ ปฐวาปคฺคิสมาโนติ อิฏฺฐาทิอารมฺมณสนฺนิปาเต นิพฺพิการตาย ปถวิยา อาเปน อคฺคินา จ สทิสวุตฺติโกฯ เตนาห ‘‘น รชฺชติ น ทุสฺสตี’’ติฯ

ปญฺญาปารมิตํ ปตฺโตติ สาวกญาณสฺส ปารมิํ ปารโกฏิํ ปตฺโตฯ มหาพุทฺธีติ มหาปุถุหาสชวนติกฺขนิพฺเพธิกภาวปฺปตฺตาย มหติยา พุทฺธิยา ปญฺญาย สมนฺนาคโตฯ มหามตีติ ธมฺมนฺวยเวทิตสงฺขาตาย มหติยา นยคฺคาหมติยา สมนฺนาคโตฯ เย หิ เต จตุพฺพิธา, โสฬสวิธา, จตุจตฺตาลีสวิธา, เตสตฺตติวิธา จ ปญฺญปฺปเภทาฯ เตสํ สพฺพโส อนวเสสานํ อธิคตตฺตา มหาปญฺญตา ทิวิเสสโยคโต จ อยํ มหาเถโร สาติสยํ ‘‘มหาพุทฺธี’’ติ วตฺตพฺพตํ อรหติฯ ยถาห ภควา –

‘‘ปณฺฑิโต, ภิกฺขเว, สาริปุตฺโต; มหาปญฺโญ, ภิกฺขเว, สาริปุตฺโต; ปุถุปญฺโญ, ภิกฺขเว, สาริปุตฺโต; หาสปญฺโญ, ภิกฺขเว, สาริปุตฺโต; ชวนปญฺโญ, ภิกฺขเว, สาริปุตฺโต; ติกฺขปญฺโญ, ภิกฺขเว, สาริปุตฺโต; นิพฺเพธิกปญฺโญ, ภิกฺขเว, สาริปุตฺโต’’ติอาทิ (ม. นิ. 3.93)ฯ

ตตฺถายํ ปณฺฑิตภาวาทีนํ วิภาควิภาวนาฯ

ธาตุกุสลตา, อายตนกุสลตา, ปฏิจฺจสมุปฺปาทกุสลตา, ฐานาฏฺฐานกุสลตาติ อิเมหิ จตูหิ การเณหิ ปณฺฑิโตฯ มหาปญฺญตาทีนํ วิภาคทสฺสเน อยํ ปาฬิ –

‘‘กตมา มหาปญฺญา? มหนฺเต อตฺเถ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺญา, มหนฺเต ธมฺเม ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺญา, มหนฺตา นิรุตฺติโย ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺญา, มหนฺตานิ ปฏิภานานิ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺญา, มหนฺเต สีลกฺขนฺเธ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺญา, มหนฺเต สมาธิกฺขนฺเธ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺญา, มหนฺเต ปญฺญากฺขนฺเธ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺญา, มหนฺเต วิมุตฺติกฺขนฺเธ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺญา, มหนฺเต วิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขนฺเธ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺญา, มหนฺตานิ ฐานาฏฺฐานานิ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺญา, มหนฺตา วิหารสมาปตฺติโย ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺญา, มหนฺตานิ อริยสจฺจานิ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺญา, มหนฺเต สติปฏฺฐาเน ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺญา, มหนฺเต สมฺมปฺปธาเน ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺญา, มหนฺเต อิทฺธิปาเท ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺญา, มหนฺตานิ อินฺทฺริยานิ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺญา, มหนฺตานิ พลานิ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺญา, มหนฺเต โพชฺฌงฺเค ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺญา, มหนฺเต อริยมคฺเค ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺญา, มหนฺตานิ สามญฺญผลานิ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺญา, มหนฺตา อภิญฺญาโย ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺญา, มหนฺตํ ปรมตฺถํ นิพฺพานํ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺญาฯ

‘‘กตมา ปุถุปญฺญา? ปุถุนานาขนฺเธสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺญา , ปุถุนานาธาตูสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺญา, ปุถุนานาอายตเนสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺญา, ปุถุนานาปฏิจฺจสมุปฺปาเทสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺญา, ปุถุนานาสุญฺญตมนุปลพฺเภสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺญา, ปุถุนานาอตฺเถสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺญา, ปุถุนานาธมฺเมสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺญา, ปุถุนานานิรุตฺตีสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺญา, ปุถุนานาปฏิภาเนสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺญา, ปุถุนานาสีลกฺขนฺเธสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺญา, ปุถุนานาสมาธิกฺขนฺเธสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺญา, ปุถุนานาปญฺญากฺขนฺเธสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺญา, ปุถุนานาวิมุตฺติกฺขนฺเธสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺญา, ปุถุนานาวิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขนฺเธสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺญา, ปุถุนานาฐานาฏฺฐาเนสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺญา, ปุถุนานาวิหารสมาปตฺตีสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺญา, ปุถุนานาอริยสจฺเจสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺญา, ปุถุนานาสติปฏฺฐาเนสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺญา, ปุถุนานาสมฺมปฺปธาเนสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺญา, ปุถุนานาอิทฺธิปาเทสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺญา, ปุถุนานาอินฺทฺริเยสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺญา, ปุถุนานาพเลสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺญา, ปุถุนานาโพชฺฌงฺเคสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺญา, ปุถุนานาอริยมคฺเคสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺญา, ปุถุนานาสามญฺญผเลสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺญา, ปุถุนานาอภิญฺญาสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺญา, ปุถุชฺชนสาธารเณ ธมฺเม อติกฺกมฺม ปรมตฺเถ นิพฺพาเน ญาณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺญาฯ

‘‘กตมา หาสปญฺญา? อิเธกจฺโจ หาสพหุโล เวทพหุโล ตุฏฺฐิพหุโล ปาโมชฺชพหุโล สีลานิ ปริปูเรตีติ หาสปญฺญา, หาสพหุโล…เป.… ปาโมชฺชพหุโล อินฺทฺริยสํวรํ ปริปูเรตีติ หาสปญฺญา, หาสพหุโล…เป.… ปาโมชฺชพหุโล โภชเน มตฺตญฺญุตํ ปริปูเรตีติ หาสปญฺญา, หาสพหุโล…เป.… ปาโมชฺชพหุโล ชาคริยานุโยคํ ปริปูเรตีติ หาสปญฺญา, หาสพหุโล…เป.… ปาโมชฺชพหุโล สีลกฺขนฺธํ…เป.… สมาธิกฺขนฺธํ, ปญฺญากฺขนฺธํ, วิมุตฺติกฺขนฺธํ, วิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขนฺธํ ปริปูเรตีติ…เป.… ปฏิวิชฺฌตีติฯ วิหารสมาปตฺติโย ปริปูเรตีติ, อริยสจฺจานิ ปฏิวิชฺฌตีติ, สติปฏฺฐาเน ภาเวตีติ, สมฺมปฺปธาเน ภาเวตีติ, อิทฺธิปาเท ภาเวตีติ, อินฺทฺริยานิ ภาเวตีติ, พลานิ ภาเวตีติ, โพชฺฌงฺเค ภาเวตีติ, อริยมคฺคํ ภาเวตีติ…เป.… สามญฺญผลานิ สจฺฉิกโรตีติ หาสปญฺญา, หาสพหุโล เวทพหุโล ตุฏฺฐิพหุโล ปาโมชฺชพหุโล อภิญฺญาโย ปฏิวิชฺฌตีติ หาสปญฺญา; หาสพหุโล เวทพหุโล ตุฏฺฐิพหุโล ปาโมชฺชพหุโล ปรมตฺถํ นิพฺพานํ สจฺฉิกโรตีติ หาสปญฺญาฯ

‘‘กตมา ชวนปญฺญา? ยํ กิญฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ…เป.… ยํ ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพํ รูปํ อนิจฺจโต ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺญา, ทุกฺขโต ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺญา, อนตฺตโต ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺญา; ยา กาจิ เวทนา…เป.… ยํ กิญฺจิ วิญฺญาณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ…เป.… สพฺพํ วิญฺญาณํ อนิจฺจโต ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺญา, ทุกฺขโต ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺญา, อนตฺตโต ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺญาฯ จกฺขุ…เป.… ชรามรณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ, อนิจฺจโต ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺญา, ทุกฺขโต ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺญา, อนตฺตโต ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺญาฯ

‘‘รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจํ ขยฏฺเฐน, ทุกฺขํ ภยฏฺเฐน, อนตฺตา อสารกฏฺเฐนาติ ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา รูปนิโรเธ นิพฺพาเน ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺญา…เป.… เวทนา…เป.… สญฺญา… สงฺขารา… วิญฺญาณํ… จกฺขุ…เป.… ชรามรณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจํ ขยฏฺเฐน, ทุกฺขํ ภยฏฺเฐน, อนตฺตา อสารกฏฺเฐนาติ ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา ชรามรณนิโรเธ นิพฺพาเน ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺญาฯ

‘‘รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมนฺติ ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา รูปนิโรเธ ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺญาฯ เวทนา…เป.… สญฺญา… สงฺขารา… วิญฺญาณํ… จกฺขุ…เป.… ชรามรณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมนฺติ ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา ชรามรณนิโรเธ นิพฺพาเน ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺญาฯ

‘‘กตมา ติกฺขปญฺญา? ขิปฺปํ กิเลเส ฉินฺทตีติ ติกฺขปญฺญา, อุปฺปนฺนํ กามวิตกฺกํ นาธิวาเสติ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมตีติ ติกฺขปญฺญา; อุปฺปนฺนํ พฺยาปาทวิตกฺกํ นาธิวาเสติ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมตีติ ติกฺขปญฺญา; อุปฺปนฺนํ วิหิํสาวิตกฺกํ นาธิวาเสติ…เป.… อุปฺปนฺนุปฺปนฺเน ปาปเก อกุสเล ธมฺเม นาธิวาเสติ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมตีติ ติกฺขปญฺญา; อุปฺปนฺนํ ราคํ นาธิวาเสติ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมตีติ ติกฺขปญฺญา; อุปฺปนฺนํ โทสํ…เป.… อุปฺปนฺนํ โมหํ… อุปฺปนฺนํ โกธํ… อุปฺปนฺนํ อุปนาหํ… มกฺขํ… ปฬาสํ… อิสฺสํ… มจฺฉริยํ… มายํ… สาเฐยฺยํ… ถมฺภํ… สารมฺภํ… มานํ… อติมานํ… มทํ… ปมาทํ… สพฺเพ กิเลเส… สพฺเพ ทุจฺจริเต… สพฺเพ อภิสงฺขาเร…เป.… สพฺเพ ภวคามิกมฺเม นาธิวาเสติ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมตีติ ติกฺขปญฺญาฯ เอกสฺมิํ อาสเน จตฺตาโร จ อริยมคฺคา, จตฺตาริ สามญฺญผลานิ, จตสฺโส ปฏิสมฺภิทาโย, ฉ อภิญฺญาโย อธิคตา โหนฺติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปญฺญายาติ ติกฺขปญฺญาฯ

‘‘กตมา นิพฺเพธิกปญฺญา? อิเธกจฺโจ สพฺพสงฺขาเรสุ อุพฺเพคพหุโล โหติ อุตฺตาสพหุโล อุกฺกณฺฐนพหุโล อรติพหุโล อนภิรติพหุโล พหิมุโข น รมติ สพฺพสงฺขาเรสุ, อนิพฺพิทฺธปุพฺพํ อปทาลิตปุพฺพํ โลภกฺขนฺธํ นิพฺพิชฺฌติ ปทาเลตีติ นิพฺเพธิกปญฺญา, อนิพฺพิทฺธปุพฺพํ อปทาลิตปุพฺพํ โทสกฺขนฺธํ นิพฺพิชฺฌติ ปทาเลตีติ นิพฺเพธิกปญฺญา, อนิพฺพิทฺธปุพฺพํ อปทาลิตปุพฺพํ โมหกฺขนฺธํ นิพฺพิชฺฌติ ปทาเลตีติ นิพฺเพธิกปญฺญา; อนิพฺพิทฺธปุพฺพํ อปทาลิตปุพฺพํ โกธํ…เป.… อุปนาหํ…เป.… สพฺเพ ภวคามิกมฺเม นิพฺพิชฺฌติ ปทาเลตีติ นิพฺเพธิกปญฺญา’’ติ (ปฏิ. ม. 3.6-7)ฯ

เอวํ ยถาวุตฺตวิภาคาย มหติยา ปญฺญาย สมนฺนาคตตฺตา ‘‘มหาพุทฺธี’’ติ วุตฺตํฯ

อปิจ อนุปทธมฺมวิปสฺสนาวเสนาปิ อิมสฺส เถรสฺส มหาปญฺญตา เวทิตพฺพาฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘สาริปุตฺโต, ภิกฺขเว, อฑฺฒมาสํ อนุปทธมฺมวิปสฺสนํ วิปสฺสติฯ ตตฺริทํ, ภิกฺขเว, สาริปุตฺตสฺส อนุปทธมฺมวิปสฺสนาย โหติฯ

‘‘อิธ, ภิกฺขเว, สาริปุตฺโต วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป.… ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ

เย จ ปฐเม ฌาเน ธมฺมา วิตกฺโก จ…เป.… จิตฺเตกคฺคตา จ ผสฺโส เวทนา สญฺญา เจตนา จิตฺตํ ฉนฺโท อธิโมกฺโข วีริยํ สติ อุเปกฺขา มนสิกาโร, ตฺยาสฺส ธมฺมา อนุปทววตฺถิตา โหนฺติ, ตฺยาสฺส ธมฺมา วิทิตา อุปฺปชฺชนฺติ, วิทิตา อุปฏฺฐหนฺติ, วิทิตา อพฺภตฺถํ คจฺฉนฺติฯ โส เอวํ ปชานาติ ‘เอวํ กิร เม ธมฺมา อหุตฺวา สมฺโภนฺติ, หุตฺวา ปฏิเวนฺตี’ติฯ โส เตสุ ธมฺเมสุ อนุปาโย อนปาโย อนิสฺสิโต อปฺปฏิพทฺโธ วิปฺปมุตฺโต วิสํยุตฺโต วิมริยาทีกเตน เจตสา วิหรติฯ โส ‘อตฺถิ อุตฺตริ นิสฺสรณ’นฺติ ปชานาติฯ ตพฺพหุลีการา อตฺถิตฺเววสฺส โหติฯ

‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, สาริปุตฺโต วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา…เป.… ทุติยํ ฌานํ… ตติยํ ฌานํ… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ อากาสานญฺจายตนํ… วิญฺญาณญฺจายตนํ… อากิญฺจญฺญายตนํ… สพฺพโส อากิญฺจญฺญายตนํ สมติกฺกมฺม เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ โส ตาย สมาปตฺติยา สโต วุฏฺฐหติ, โส ตาย สมาปตฺติยา สโต วุฏฺฐหิตฺวา เย ธมฺมา อตีตา นิรุทฺธา วิปริณตา, เต ธมฺเม สมนุปสฺสติ ‘‘เอวํ กิร เม ธมฺมา อหุตฺวา สมฺโภนฺติ, หุตฺวา ปฏิเวนฺตี’’ติฯ โส เตสุ ธมฺเมสุ อนุปาโย อนปาโย อนิสฺสิโต อปฺปฏิพทฺโธ วิปฺปมุตฺโต วิสํยุตฺโต วิมริยาทีกเตน เจตสา วิหรติฯ โส ‘อตฺถิ อุตฺตริ นิสฺสรณ’นฺติ ปชานาติฯ ตพฺพหุลีการา อตฺถิตฺเววสฺส โหติฯ

‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, สาริปุตฺโต สพฺพโส เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ สมติกฺกมฺม สญฺญาเวทยิตนิโรธํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ ปญฺญาย จสฺส ทิสฺวา อาสวา ปริกฺขีณา โหนฺติฯ โส ตาย สมาปตฺติยา สโต วุฏฺฐหติ, โส ตาย สมาปตฺติยา สโต วุฏฺฐหิตฺวา เย ธมฺมา อตีตา นิรุทฺธา วิปริณตา, เต ธมฺเม สมนุปสฺสติ ‘เอวํ กิร เม ธมฺมา อหุตฺวา สมฺโภนฺติ, หุตฺวา ปฏิเวนฺตี’ติฯ

โส เตสุ ธมฺเมสุ อนุปาโย อนปาโย อนิสฺสิโต อปฺปฏิพทฺโธ วิปฺปมุตฺโต วิสํยุตฺโต วิมริยาทีกเตน เจตสา วิหรติ, โส ‘นตฺถิ อุตฺตริ นิสฺสรณ’นฺติ ปชานาติฯ ตพฺพหุลีการา นตฺถิตฺเววสฺส โหติฯ

‘‘ยํ โข ตํ, ภิกฺขเว, สมฺมา วทมาโน วเทยฺย ‘วสิปฺปตฺโต ปารมิปฺปตฺโต อริยสฺมิํ สีลสฺมิํ, วสิปฺปตฺโต ปารมิปฺปตฺโต อริยสฺมิํ สมาธิสฺมิํ, วสิปฺปตฺโต ปารมิปฺปตฺโต อริยาย ปญฺญาย, วสิปฺปตฺโต ปารมิปฺปตฺโต อริยาย วิมุตฺติยา’ติฯ สาริปุตฺตเมเวตํ สมฺมา วทมาโน วเทยฺยา’’ติ (ม. นิ. 3.93-97)ฯ

เอวํ มหาปุถุหาสชวนติกฺขนิพฺเพธิกภาวปฺปตฺตาย มหติยา พุทฺธิยา สมนฺนาคตตฺตา เถโร มหาพุทฺธีติ อตฺโถฯ ธมฺมนฺวยเวทิตา ปนสฺส สมฺปสาทนียสุตฺเตน (ที. นิ. 3.141 อาทโย) ทีเปตพฺพาฯ ตตฺถ หิ สพฺพญฺญุตญฺญาณสทิโส เถรสฺส นยคฺคาโห วุตฺโตฯ อชโฬ ชฬสมาโนติ สาวเกสุ ปญฺญาย อุกฺกํสคตตฺตา สพฺพถาปิ อชโฬ สมาโน ปรมปฺปิจฺฉตาย อตฺตานํ อชานนฺตํ วิย กตฺวา, ทสฺสเนน ชฬสทิโส มนฺทสริกฺโข กิเลสปริฬาหาภาเวน นิพฺพุโต สีติภูโต สทา จรติ นิจฺจํ วิหรตีติ อตฺโถฯ

ปริจิณฺโณติ คาถา เถเรน อตฺตโน กตกิจฺจตํ ปกาเสนฺเตน ภาสิตา, สาปิ วุตฺตตฺถาเยวฯ

สมฺปาเทถปฺปมาเทนาติ อยํ ปน อตฺตโน ปรินิพฺพานกาเล สนฺนิปติตานํ ภิกฺขูนํ โอวาททานวเสน ภาสิตาฯ สาปิ วุตฺตตฺถาเยวาติฯ

สาริปุตฺตตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. อานนฺทตฺเถรคาถาวณฺณนา

ปิสุเณน จ โกธเนนาติอาทิกา อายสฺมโต อานนฺทตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล หํสวตีนคเร สตฺถุ เวมาติกภาตา หุตฺวา นิพฺพตฺติ, สุมโนติสฺส นามํ อโหสิฯ ปิตา ปนสฺส อานนฺทราชา นามฯ โส อตฺตโน ปุตฺตสฺส สุมนกุมารสฺส วยปฺปตฺตสฺส หํสวติโต วีสโยชนสเต ฐาเน โภคนครํ อทาสิฯ โส กทาจิ กทาจิ อาคนฺตฺวา อตฺตานญฺจ ปิตรญฺจ ปสฺสติฯ ตทา ราชา สตฺถารญฺจ สตสหสฺสปริมาณํ ภิกฺขุสงฺฆญฺจ สยเมว สกฺกจฺจํ อุปฏฺฐหิ, อญฺเญสํ อุปฏฺฐาตุํ น เทติฯ

เตน สมเยน ปจฺจนฺโต กุปิโต อโหสิฯ กุมาโร ตสฺส กุปิตภาวํ รญฺโญ อนาโรเจตฺวา สยเมว ตํ วูปสเมติฯ ตํ สุตฺวา ราชา ตุฏฺฐมานโส ปุตฺตํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘วรํ เต, ตาต ทมฺมิ, วรํ คณฺหาหี’’ติ อาหฯ กุมาโร ‘‘สตฺถารํ ภิกฺขุสงฺฆญฺจ เตมาสํ อุปฏฺฐหนฺโต ชีวิตํ อวญฺฌํ กาตุํ อิจฺฉามี’’ติ อาหฯ ‘‘เอตํ น สกฺกา, อญฺญํ วเทหี’’ติฯ ‘‘เทว, ขตฺติยานํ ทฺเวกถา นาม นตฺถิ, เอตเทว เม เทหิ, น มยฺหํ อญฺเญน อตฺโถ’’ติฯ ‘‘สเจ สตฺถา อนุชานาติ, ทินฺนเมวา’’ติฯ โส ‘‘สตฺถุ จิตฺตํ ชานิสฺสามี’’ติ วิหารํ คโตฯ

เตน จ สมเยน ภควา ภตฺตกิจฺจํ นิฏฺฐาเปตฺวา คนฺธกุฏิํ ปวิฏฺโฐ โหติฯ โส ภิกฺขู อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘อหํ, ภนฺเต, ภควนฺตํ ทสฺสนาย อาคโต, ทสฺเสถ เม ภควนฺต’’นฺติ อาหฯ ภิกฺขู ‘‘สุมโน นาม เถโร สตฺถุ อุปฏฺฐาโก, ตสฺส สนฺติกํ คจฺฉาหี’’ติ อาหํสุฯ โส เถรสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา ‘‘สตฺถารํ, ภนฺเต, เม ทสฺเสถา’’ติ อาหฯ อถ เถโร ตสฺส ปสฺสนฺตสฺเสว ปถวิยํ นิมุชฺชิตฺวา สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘ภนฺเต, ราชปุตฺโต ตุมฺหากํ ทสฺสนาย อาคโต’’ติ อาหฯ ‘‘เตน หิ, ภิกฺขุ, พหิ อาสนํ ปญฺญาเปหี’’ติฯ เถโร ปุนปิ ตสฺส ปสฺสนฺตสฺเสว พุทฺธาสนํ คเหตฺวา อนฺโตคนฺธกุฏิยํ นิมุชฺชิตฺวา พหิปริเวเณ ปาตุภวิตฺวา คนฺธกุฏิปริเวเณ อาสนํ ปญฺญาเปสิฯ กุมาโร ตํ ทิสฺวา ‘‘มหนฺโต วตายํ ภิกฺขู’’ติ จิตฺตํ อุปฺปาเทสิฯ

ภควาปิ คนฺธกุฏิโต นิกฺขมิตฺวา ปญฺญตฺตาสเน นิสีทิฯ ราชปุตฺโต สตฺถารํ วนฺทิตฺวา, ปฏิสนฺถารํ กตฺวา, อยํ, ภนฺเต, เถโร ตุมฺหากํ สาสเน วลฺลโภ มญฺเญติฯ ‘‘อาม กุมาร, วลฺลโภ’’ติ? ‘‘กิํ กตฺวา, ภนฺเต, เอส วลฺลโภ โหตี’’ติ?‘‘ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา’’ติฯ ‘‘ภควา , อหมฺปิ อยํ เถโร วิย อนาคเต พุทฺธสาสเน วลฺลโภ โหตุกาโม’’ติ สตฺถาหํ ขนฺธาวารภตฺตํ นาม ทตฺวาปิ สตฺตเม ทิวเส, ภนฺเต, มยา ปิตุ สนฺติกา เตมาสํ ตุมฺหากํ ปฏิชคฺคนวโร ลทฺโธ, เตมาสํ เม วสฺสาวาสํ อธิวาเสถาติฯ ภควา, ‘‘อตฺถิ นุ โข ตตฺถ คเตน อตฺโถ’’ติ โอโลเกตฺวา ‘‘อตฺถี’’ติ ทิสฺวา ‘‘สุญฺญาคาเร โข, กุมาร, ตถาคตา อภิรมนฺตี’’ติ อาหฯ