17. ติํสนิปาโต

1. ผุสฺสตฺเถรคาถาวณฺณนา

ติํสนิปาเต ปาสาทิเก พหู ทิสฺวาติอาทิกา อายสฺมโต ผุสฺสตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินิตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺส มณฺฑลิกรญฺโญ ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ, ผุสฺโสติ นามํ อโหสิฯ โส วิญฺญุตํ ปตฺโต ขตฺติยกุมาเรหิ สิกฺขิตพฺพสิปฺเปสุ นิปฺผตฺติํ คโตฯ อุปนิสฺสยสมฺปนฺนตฺตา กาเมสุ อลคฺคจิตฺโต อญฺญตรสฺส มหาเถรสฺส สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา จริยานุกูลํ กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา ภาวนํ อนุยุญฺชนฺโต ฌานานิ นิพฺพตฺเตตฺวา ฌานปาทกํ วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา นจิรสฺเสว ฉฬภิญฺโญ อโหสิฯ อเถกทิวสํ ปณฺฑรโคตฺโต นาม เอโก ตาปโส ตสฺส สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา นิสินฺโน สมฺพหุเล ภิกฺขู สีลาจารสมฺปนฺเน สุสํวุตินฺทฺริเย ภาวิตกาเย ภาวิตจิตฺเต ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺโต ‘‘สาธุ วตายํ ปฏิปตฺติ โลเก จิรํ ติฏฺเฐยฺยา’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘กถํ นุ โข, ภนฺเต, อนาคตมทฺธานํ ภิกฺขูนํ ปฏิปตฺติ ภวิสฺสตี’’ติ เถรํ ปุจฺฉิฯ ตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต สงฺคีติการา –

[949]

‘‘ปาสาทิเก พหู ทิสฺวา, ภาวิตตฺเต สุสํวุเต;

อิสิ ปณฺฑรสโคตฺโต, อปุจฺฉิ ผุสฺสสวฺหย’’นฺติฯ – คาถํ อาทิโต ฐเปสุํ;

ตตฺถ ปาสาทิเกติ อตฺตโน ปฏิปตฺติยา ปสาทารเหฯ พหูติ สมฺพหุเลฯ ภาวิตตฺเตติ สมถวิปสฺสนาภาวนาหิ ภาวิตจิตฺเตฯ สุสํวุเตติ สุฏฺฐุ สํวุตินฺทฺริเยฯ อิสีติ ตาปโสฯ ปณฺฑรสโคตฺโตติ ปณฺฑรสฺส นาม อิสิโน วํเส ชาตตฺตา เตน สมานโคตฺโตฯ ผุสฺสสวฺหยนฺติ ผุสฺสสทฺเทน อวฺหาตพฺพํ, ผุสฺสนามกนฺติ อตฺโถฯ

[950]

‘‘กิํ ฉนฺทา กิมธิปฺปายา, กิมากปฺปา ภวิสฺสเร;

อนาคตมฺหิ กาลมฺหิ, ตํ เม อกฺขาหิ ปุจฺฉิโต’’ติฯ –

อยํ ตสฺส อิสิโน ปุจฺฉาคาถาฯ

ตตฺถ กิํ ฉนฺทาติ อิมสฺมิํ สาสเน อนาคเต ภิกฺขู กีทิสจฺฉนฺทา กีทิสาธิมุตฺติกา, กิํ หีนาธิมุตฺติกา, อุทาหุ ปณีตาธิมุตฺติกาติ อตฺโถฯ กิมธิปฺปายาติ กีทิสาธิปฺปายา กีทิสชฺฌาสยา, กิํ สํกิเลสชฺฌาสยา, อุทาหุ โวทานชฺฌาสยาติ อตฺโถฯ อถ วา ฉนฺทา นาม กตฺตุกมฺยตา, ตสฺมา กีทิสี เตสํ กตฺตุกมฺยตาติ อตฺโถฯ อธิปฺปาโย อชฺฌาสโยเยวฯ กิมากปฺปาติ กีทิสากปฺปาฯ อากปฺปาติ จ เวสคหณาทิวาริตฺตจาริตฺตวนฺโตติ อตฺโถฯ ภวิสฺสเรติ ภวิสฺสนฺติฯ ตํ เมติ ตํ อนาคเต ภิกฺขูนํ ฉนฺทาธิปฺปายากปฺปเภทํ ปุจฺฉิโต มยฺหํ อกฺขาหิ กเถหีติ เถรํ อชฺเฌสติฯ ตสฺส เถโร ตมตฺถํ อาจิกฺขนฺโต สกฺกจฺจสวเน ตาว นิโยเชตุํ –

[951]

‘‘สุโณหิ วจนํ มยฺหํ, อิสิ ปณฺฑรสวฺหย;

สกฺกจฺจํ อุปธาเรหิ, อาจิกฺขิสฺสามฺยนาคต’’นฺติฯ – คาถมาห;

ตสฺสตฺโถ – โภ ปณฺฑรนาม อิสิ, ยํ ตฺวํ มํ ปุจฺฉสิ, ตํ เต อนาคตํ อาจิกฺขิสฺสามิ, อาจิกฺขโต ปน มม วจนํ สุณาหิ อนาคตตฺถทีปนโต สํเวคาวหโต จ สกฺกจฺจํ อุปธาเรหีติฯ

อถ เถโร อนาคตํสญาเณน ภิกฺขูนํ ภิกฺขุนีนญฺจ ภาวินิํ ปวตฺติํ ยถาภูตํ ทิสฺวา ตสฺส อาจิกฺขนฺโต –

[952]

‘‘โกธนา อุปนาหี จ, มกฺขี ถมฺภี สฐา พหู;

อิสฺสุกี นานาวาทา จ, ภวิสฺสนฺติ อนาคเตฯ

[953]

‘‘อญฺญาตมานิโน ธมฺเม, คมฺภีเร ตีรโคจรา;

ลหุกา อครู ธมฺเม, อญฺญมญฺญมคารวาฯ

[954]

‘‘พหู อาทีนวา โลเก, อุปฺปชฺชิสฺสนฺตฺยนาคเต;

สุเทสิตํ อิมํ ธมฺมํ, กิเลสิสฺสนฺติ ทุมฺมตีฯ

[955]

‘‘คุณหีนาปิ สงฺฆมฺหิ, โวหรนฺตา วิสารทา;

พลวนฺโต ภวิสฺสนฺติ, มุขรา อสฺสุตาวิโนฯ

[956]

‘‘คุณวนฺโตปิ สงฺฆมฺหิ, โวหรนฺตา ยถาตฺถโต;

ทุพฺพลา เต ภวิสฺสนฺติ, หิรีมนา อนตฺถิกาฯ

[957]

‘‘รชตํ ชาตรูปญฺจ, เขตฺตํ วตฺถุมเชฬกํฯ

ทาสิทาสญฺจ ทุมฺเมธา, สาทิยิสฺสนฺตฺยนาคเตฯ

[958]

‘‘อุชฺฌานสญฺญิโน พาลา, สีเลสุ อสมาหิตา;

อุนฺนฬา วิจริสฺสนฺติ, กลหาภิรตา มคาฯ

[959]

‘‘อุทฺธตา จ ภวิสฺสนฺติ, นีลจีวรปารุตา;

กุหา ถทฺธา ลปา สิงฺคี, จริสฺสนฺตฺยริยา วิยฯ

[960]

‘‘เตลสณฺเฐหิ เกเสหิ, จปลา อญฺชนกฺขิกา;

รถิยาย คมิสฺสนฺติ, ทนฺตวณฺณิกปารุตาฯ

[961]

‘‘อเชคุจฺฉํ วิมุตฺเตหิ, สุรตฺตํ อรหทฺธชํ;

ชิคุจฺฉิสฺสนฺติ กาสาวํ, โอทาเตสุ สมุจฺฉิตาฯ

[962]

‘‘ลาภกามา ภวิสฺสนฺติ, กุสีตา หีนวีริยา;

กิจฺฉนฺตา วนปตฺถานิ, คามนฺเตสุ วสิสฺสเรฯ

[963]

‘‘เย เย ลาภํ ลภิสฺสนฺติ, มิจฺฉาชีวรตา สทา;

เต เตว อนุสิกฺขนฺตา, ภชิสฺสนฺติ อสํยตาฯ

[964]

‘‘เย เย อลาภิโน ลาภํ, น เต ปุชฺชา ภวิสฺสเร;

สุเปสเลปิ เต ธีเร, เสวิสฺสนฺติ น เต ตทาฯ

[965]

‘‘มิลกฺขุรชนํ รตฺตํ, ครหนฺตา สกํ ธชํ;

ติตฺถิยานํ ธชํ เกจิ, ธาริสฺสนฺตฺยวทาตกํฯ

[966]

‘‘อคารโว จ กาสาเว, ตทา เตสํ ภวิสฺสติ;

ปฏิสงฺขา จ กาสาเว, ภิกฺขูนํ น ภวิสฺสติฯ

[967]

‘‘อภิภูตสฺส ทุกฺเขน, สลฺลวิทฺธสฺส รุปฺปโต;

ปฏิสงฺขา มหาโฆรา, นาคสฺสาสิ อจินฺติยาฯ

[968]

‘‘ฉทฺทนฺโต หิ ตทา ทิสฺวา, สุรตฺตํ อรหทฺธชํ;

ตาวเทวภณี คาถา, คโช อตฺโถปสํหิตาฯ

[969]

‘‘อนิกฺกสาโว กาสาวํ, โย วตฺถํ ปริธสฺสติ;

อเปโต ทมสจฺเจน, น โส กาสาวมรหติฯ

[970]

‘‘โย จ วนฺตกสาวสฺส, สีเลสุ สุสมาหิโต;

อุเปโต ทมสจฺเจน, ส เว กาสาวมรหติฯ

[971]

‘‘วิปนฺนสีโล ทุมฺเมโธ, ปากโฏ กามการิโย;

วิพฺภนฺตจิตฺโต นิสฺสุกฺโก, น โส กาสาวมรหติฯ

[972]

‘‘โย จ สีเลน สมฺปนฺโน, วีตราโค สมาหิโต;

โอทาตมนสงฺกปฺโป, ส เว กาสาวมรหติฯ

[973]

‘‘อุทฺธโต อุนฺนโฬ พาโล, สีลํ ยสฺส น วิชฺชติ;

โอทาตกํ อรหติ, กาสาวํ กิํ กริสฺสติฯ

[974]

‘‘ภิกฺขู จ ภิกฺขุนิโย จ, ทุฏฺฐจิตฺตา อนาทรา;

ตาทีนํ เมตฺตจิตฺตานํ, นิคฺคณฺหิสฺสนฺตฺยนาคเตฯ

[975]

‘‘สิกฺขาเปนฺตาปิ เถเรหิ, พาลา จีวรธารณํ;

น สุณิสฺสนฺติ ทุมฺเมธา, ปากฏา กามการิยาฯ

[976]

‘‘เต ตถา สิกฺขิตา พาลา, อญฺญมญฺญํ อคารวา;

นาทิยิสฺสนฺตุปชฺฌาเย, ขฬุงฺโก วิย สารถิํฯ

[977]

‘‘เอวํ อนาคตทฺธานํ, ปฏิปตฺติ ภวิสฺสติ;

ภิกฺขูนํ ภิกฺขุนีนญฺจ, ปตฺเต กาลมฺหิ ปจฺฉิเมฯ

[978]

‘‘ปุรา อาคจฺฉเต เอตํ, อนาคตํ มหพฺภยํ;

สุพฺพจา โหถ สขิลา, อญฺญมญฺญํ สคารวาฯ

[979]

‘‘เมตฺตจิตฺตา การุณิกา, โหถ สีเลสุ สํวุตา;

อารทฺธวีริยา ปหิตตฺตา, นิจฺจํ ทฬฺหปรกฺกมาฯ

[980]

‘‘ปมาทํ ภยโต ทิสฺวา, อปฺปมาทญฺจ เขมโต;

ภาเวถฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ, ผุสนฺตา อมตํ ปท’’นฺติฯ – อิมา คาถา อภาสิ;

ตตฺถ โกธนาติ กุชฺฌนสีลาฯ ภวิสฺสนฺติ อนาคเตติ สมฺพนฺโธฯ กิํ เถรสฺส กาเล ตถา นาเหสุนฺติ? น นาเหสุํฯ ตทา ปน กลฺยาณมิตฺตพหุลตาย โอวาทเกสุ วิญฺญาปเกสุ สพฺรหฺมจารีสุ พหูสุ วิชฺชมาเนสุ กิเลเสสุ พลวนฺเตสุ ปฏิสงฺขานพหุลตาย จ เยภุยฺเยน ภิกฺขู อกฺโกธนา อเหสุํ, อายติํ ตพฺพิปริยาเย อติโกธนา ภวิสฺสนฺติ, ตสฺมา ‘‘อนาคเต’’ติ วุตฺตํฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ อุปนาหีติ อาฆาตวตฺถูสุ อาฆาตสฺส อุปนยฺหนสีลา อุปนาหสมฺภวโต วา อุปนาหีฯ ตตฺถ ปุริมกาลิโก พฺยาปาโท โกโธ, อปรกาลิโก อุปนาโหฯ สกิํ ปวตฺโต วา โทโส โกโธ, อเนกกฺขตฺตุํ ปวตฺโต อุปนาโหฯ ปเรสํ วิชฺชมาเน คุเณ มกฺขนฺติ ปุญฺชนฺติ, เตสํ วา อุทกปุญฺชนิยา วิย อุทกสฺส มกฺโข มกฺขนํ ปุญฺชนํ เอเตสํ อตฺถีติ มกฺขีฯ อติมานลกฺขโณ ถมฺโภ เอเตสํ อตฺถีติ ถมฺภีฯ สฐาติ อสนฺตคุณวิภาวนลกฺขเณน สาเฐยฺเยน สมนฺนาคตาฯ อิสฺสุกีติ ปรสมฺปตฺติขิยฺยนลกฺขณาย อิสฺสาย สมนฺนาคตาฯ นานาวาทาติ อญฺญมญฺญํ วิรุทฺธวาทา วิรุทฺธทิฏฺฐิกา, กลหการกา จาติ อตฺโถฯ

อญฺญาตมานิโน ธมฺเม, คมฺภีเร ตีรโคจราติ คมฺภีเร ทุโรภาเส สทฺธมฺเม อญฺญาเต เอว ‘‘ญาโตติ, ทิฏฺโฐ’’ติ เอวํ มานิโน, ตโต เอว ตสฺส โอรภาเค ปวตฺติตาย โอริมตีรโคจราฯ ลหุกาติ ลหุสภาวา จปลาฯ อครู ธมฺเมติ สทฺธมฺเม คารวรหิตาฯ อญฺญมญฺญมคารวาติ อญฺญมญฺญสฺมิํ อปฺปติสฺสา, สงฺเฆ สพฺรหฺมจารีสุ จ ครุคารววิรหิตาฯ พหู อาทีนวาติ วุตฺตปฺปการา, วกฺขมานา จ พหู อเนกโทสา อนฺตรายา ฯ โลเกติ สตฺตโลเกฯ อุปฺปชฺชิสฺสนฺตฺยนาคเตติ อนาคเต ปาตุ ภวิสฺสนฺติฯ สุเทสิตํ อิมํ ธมฺมนฺติ, สมฺมาสมฺพุทฺเธน สุฏฺฐุ อวิปรีตํ อาทิกลฺยาณาทิปฺปกาเรน เทสิตํ อิมํ อาคมสทฺธมฺมํฯ

กิเลสิสฺสนฺตีติ กิลิฏฺฐํ กิเลสทูสิตํ กริสฺสนฺติ, ‘‘อาปตฺติํ ‘อนาปตฺตี’ติ ครุกาปตฺติํ ‘ลหุกาปตฺตี’’’ติอาทินา ทุจฺจริตสํกิเลเสน อสทฺธมฺเมน สณฺหสุขุมํ รูปารูปธมฺมํ ปฏิกฺขิปิสฺสนฺติ, ทิฏฺฐิสํกิเลเสน อุภยตฺราปิ ตณฺหาสํกิเลเสน สํกิเลสิสฺสนฺติ มลินํ กริสฺสนฺติฯ ทุมฺมตีติ นิปฺปญฺญาฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา – ‘‘ภวิสฺสนฺติ, ภิกฺขเว, ภิกฺขู อนาคตมทฺธานํ…เป.… อภิธมฺมกถํ เวทลฺลกถํ กเถนฺตา กณฺหธมฺมํ โอกฺกมมานา น พุชฺฌิสฺสนฺตี’’ติ (อ. นิ. 5.79)ฯ

คุณหีนาติ สีลาทิคุณวิรหิตา ทุสฺสีลา, อลชฺชิโน จฯ อถ วา คุณหีนาติ วินยวาริตฺตาทิคุเณน หีนา ธมฺมวินเย อปฺปกตญฺญุโนฯ สงฺฆมฺหีติ สงฺฆมชฺเฌฯ โวหรนฺตาติ กเถนฺตา, สงฺเฆ วินิจฺฉยกถาย วตฺตมานาย ยํกิญฺจิ ภณนฺตาฯ วิสารทาติ นิพฺภยา ปคพฺภาฯ พลวนฺโตติ ปกฺขพเลน พลวนฺโตฯ มุขราติ มุขขรา ขรวาทิโนฯ อสฺสุตาวิโนติ น สุตวนฺโต, เกวลํ ลาภสกฺการสิโลกสนฺนิสฺสเยน คุณธรา หุตฺวา ‘‘ธมฺมํ ‘อธมฺโม’ติ, อธมฺมญฺจ ‘ธมฺโม’ติ, วินยํ ‘อวินโย’ติ, อวินยญฺจ ‘วินโย’’’ติ เอวํ อตฺตนา ยถิจฺฉิตมตฺถํ สงฺฆมชฺเฌ ปติฏฺฐเปนฺตา พลวนฺโต ภวิสฺสนฺติฯ

คุณวนฺโตติ สีลาทิคุณสมฺปนฺนาฯ โวหรนฺตา ยถาตฺถโตติ อตฺถานุรูปํ, อวิปรีตตฺถํ ‘‘ธมฺมํ ‘ธมฺโม’ติ, อธมฺมํ ‘อธมฺโม’ติ, วินยํ ‘วินโย’ติ อวินยํ ‘อวินโย’’’ติ เอวํ ทีเปนฺตาฯ ทุพฺพลา เต ภวิสฺสนฺตีติ ปริสายํ อลชฺชุสฺสนฺนตาย พลวิรหิตา เต ภวิสฺสนฺติ, เตสํ วจนํ น ติฏฺฐิสฺสติฯ หิรีมนา อนตฺถิกาติ หิรีมนฺโต เกนจิ อนตฺถิกาฯ เต หิ ธมฺเมน วตฺตุํ สมตฺถาปิ ปาปชิคุจฺฉตาย อปฺปกิจฺจตาย จ เกหิจิ วิโรธํ อกโรนฺตา อตฺตโน วาทํ ปติฏฺฐาเปตุํ น วายมนฺตา ทิฏฺฐาวิกมฺมํ วา อธิฏฺฐานํ วา อกตฺวา ตุณฺหี โหนฺติฯ

รชตนฺติ รูปิยํ, เตน กหาปณโลหมาสกาทีนมฺปิ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ ชาตรูปนฺติ สุวณฺณํ, เตน มณิมุตฺตาทีนมฺปิ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ วา-สทฺโท สมุจฺจยตฺโถ ‘‘อปทา วา’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 4.34; 5.32; อิติวุ. 90) วิยฯ ‘‘รชตชาตรูปญฺจา’’ติ วา ปาโฐฯ เขตฺตนฺติ ยตฺถ ปุพฺพณฺณาปรณฺณํ รุหติ, ตํ เขตฺตํฯ ตทตฺถํ อกตภูมิภาโค วตฺถุฯ อเชฬกนฺติ เอฬกา นาม อชาเยว, เต ฐเปตฺวา อวเสสา ปสุชาตี อชา นามฯ อเชฬกคฺคหเณเนว เหตฺถ โคมหิํสาทีนมฺปิ สงฺคโห กโตฯ

ทาสิทาสญฺจาติ ทาสิโย จ ทาเส จฯ ทุมฺเมธาติ อวิทฺทสุโน , กปฺปิยากปฺปิยํ สารุปฺปาสารุปฺปํ อชานนฺตา อตฺตโน อตฺถาย สาทิยิสฺสนฺติ สมฺปฏิจฺฉิสฺสนฺติฯ

อุชฺฌานสญฺญิโนติ ปเร เหฏฺฐโต กตฺวา โอโลกนจิตฺตา, อนุชฺฌายิตพฺพฏฺฐาเนปิ วา อุชฺฌานสีลาฯ พาลาติ ทุจฺจินฺติตจินฺตนาทินา พาลลกฺขเณน สมนฺนาคตา, ตโต เอว สีเลสุ อสมาหิตา จตุปาริสุทฺธิสีเลสุ น สมาหิตจิตฺตาฯ อุนฺนฬาติ, สมุสฺสิตตุจฺฉมานาฯ วิจริสฺสนฺตีติ มานทฺธชํ อุกฺขิปิตฺวา วิจริสฺสนฺติฯ กลหาภิรตา มคาติ สารมฺภพหุลตาย กรณุตฺตริยปสุตา กลเห เอว อภิรตา มคสทิสา มิคา วิย อตฺตหิตาเปกฺขา ฆาเสสนาภิรตา ทุพฺพลวิเหสปราติ อตฺโถฯ

อุทฺธตาติ อุทฺธจฺเจน สมนฺนาคตา จิตฺเตกคฺคตารหิตาฯ นีลจีวรปารุตาติ อกปฺปิยรชนรตฺเตน นีลวณฺเณน จีวเรน ปารุตา, ตาทิสํ จีวรํ นิวาเสตฺวา เจว ปารุปิตฺวา จ วิจรณกาฯ กุหาติ สามนฺตชปฺปนาทินา กุหนวตฺถุนา กุหกา, อสนฺตคุณสมฺภาวนิจฺฉาย โกหญฺญํ กตฺวา ปเรสํ วิมฺหาปยาฯ ถทฺธาติ โกเธน มาเนน จ ถทฺธมานสา กกฺขฬหทยาฯ ลปาติ ลปนกา กุหนวุตฺติกา, ปสนฺนมานเสหิ มนุสฺเสหิ ‘‘เกน, ภนฺเต, อยฺยสฺส อตฺโถ’’ติ ปจฺจยทายกานํ วทาปนกา, ปยุตฺตวาจาวเสน, นิปฺเปสิกตาวเสน จ ปจฺจยตฺถํ ลปกาติ วา อตฺโถฯ สิงฺคีติ ‘‘ตตฺถ กตมํ สิงฺคํ? ยํ สิงฺคํ สิงฺคารตา จาตุรตา จาตุริยํ ปริกฺขตตา ปาริกฺขติย’’นฺติ (วิภ. 852) เอวํ วุตฺเตหิ สิงฺคสทิเสหิ ปากฏกิเลเสหิ สมนฺนาคตา, สิงฺคารจริตาติ อตฺโถฯ ‘‘อริยา วิยา’’ติ อิทํ ‘‘กุหา’’ติ เอตสฺเสว อตฺถทสฺสนํฯ กุหกานญฺหิ อริยานมิว ฐิตภาวํ ทสฺเสนฺโต อริยา วิย วิจรนฺตีติ อาหฯ

เตลสณฺเฐหีติ สิตฺถกเตเลน วา อุทกเตเลน วา โอสณฺฐิเตหิฯ จปลาติ กายมณฺฑนปริกฺขารมณฺฑนาทินา จาปลฺเลน ยุตฺตาฯ อญฺชนกฺขิกาติ อลงฺการญฺชเนน อญฺชิตเนตฺตาฯ รถิยาย คมิสฺสนฺตีติ ภิกฺขาจริยาย กุลูปสงฺกมนาปเทเสหิ, มหารจฺฉาย อิโต จิโต จ ปริพฺภมิสฺสนฺติฯ ทนฺตวณฺณิกปารุตาติ ทนฺตวณฺณรตฺเตน จีวเรน ปารุตสรีราฯ

อเชคุจฺฉนฺติ อชิคุจฺฉิตพฺพํฯ วิมุตฺเตหีติ อริเยหิฯ สุรตฺตนฺติ กปฺปิยรชเนน สุฏฺฐุ รตฺตํ, อรหนฺตานํ พุทฺธาทีนํ จิณฺณตาย อรหทฺธชํ ชิคุจฺฉิสฺสนฺติ กาสาวํฯ กสฺมา? โอทาเตสุ สมุจฺฉิตา เคธํ อาปนฺนาฯ ทนฺตวณฺณปารุปนสฺส หิ อิทํ การณวจนํฯ เต หิ เสตกํ สมฺภาเวนฺตา ‘‘สพฺเพน สพฺพํ เสตเก คหิเต ลิงฺคปริจฺจาโค เอว สิยา’’ติ ทนฺตวณฺณํ ปารุปนฺติฯ

ลาภกามาติ ลาภคิทฺธาฯ ภิกฺขาจริยาสุปิ โกสชฺชโยคโต กุสีตาฯ สมณธมฺมํ กาตุํ จิตฺตสฺส อุสฺสาหาภาเวน หีนวีริยาฯ กิจฺฉนฺตาติ, กิลมนฺตา, วนปตฺเถสุ วสิตุํ กิจฺฉนฺตา กิลนฺตจิตฺตาติ อตฺโถฯ คามนฺเตสูติ คามนฺตเสนาสเนสุ คามสมีเปสุ เสนาสเนสุ, คามทฺวาเรสุ วา เสนาสเนสุฯ วสิสฺสเรติ วสิสฺสนฺติฯ

เต เตว อนุสิกฺขนฺตาติ เย เย มิจฺฉาชีวปฺปโยเคน ลทฺธลาภา, เต เต เอว ปุคฺคเล อนุสิกฺขนฺตา ภมิสฺสนฺติฯ ภมิสฺสนฺตีติ สยมฺปิ เต วิย มิจฺฉาชีเวน ลาภํ อุปฺปาเทตุํ ราชกุลาทีนิ เสวนฺตา ปริพฺภมิสฺสนฺติฯ ‘‘ภชิสฺสนฺตี’’ติ วา ปาโฐ, เสวิสฺสนฺตีติ อตฺโถฯ อสํยตาติ สีลสํยมรหิตาฯ

เย เย อลาภิโน ลาภนฺติ เย เย ภิกฺขู มิจฺฉาชีวปริวชฺชเนน อปฺปปุญฺญตาย จ ลาภสฺส ปจฺจยสฺส น ลาภิโน, เต ปุชฺชา ปูชนียา ปาสํสา ตทา อนาคเต กาเล น ภวิสฺสนฺติฯ สุเปสเลปิ เต ธีเรติ ธิติสมฺปนฺนตาย ธีเร สุฏฺฐุ เปสเลปิ เต ภิกฺขู น เสวิสฺสนฺติ, ตทา อนาคเต เต ลาภิโน ลาภกามาว ภิกฺขูติ อตฺโถฯ

มิลกฺขุรชนํ รตฺตนฺติ กาลกจฺฉกรชเนน รตฺตํฯ สมาสปทญฺเหตํ, คาถาสุขตฺถํ สานุนาสิกนิทฺเทโสฯ ครหนฺตา สกํ ธชนฺติ อตฺตโน ธชภูตํ กาสาวํ ชิคุจฺฉนฺตาฯ สาสเน ปพฺพชิตานญฺหิ กาสาโว ธโช นามฯ ติตฺถิยานํ ธชํ เกจีติ เกจิ สกฺยปุตฺติยภาวํ ปฏิชานนฺตา เอว ติตฺถิยานํ เสตวตฺถิกานํ ธชภูตํ อวทาตกํ เสตวตฺถํ ธาเรสฺสนฺติฯ

อคารโว จ กาสาเวติ อรหทฺธชภูเต กาสาเว อคารโว อพหุมานํ ตทา อนาคเต เตสํ ภวิสฺสติฯ

ปฏิสงฺขา จ กาสาเวติ ‘‘ปฏิสงฺขา โยนิโส จีวรํ ปฏิเสวามี’’ติอาทินา (ม. นิ. 1.23; อ. นิ. 6.58) นเยน ปจฺจเวกฺขณมตฺตมฺปิ กาสาวปริโภเค น ภวิสฺสติฯ

กาสาวํ ธาเรนฺเตน กาสาวํ พหุมาเนน ‘‘ทุจฺจริตโต โอรมิตพฺพ’’นฺติ กาสาวสฺส ครุกาตพฺพภาเว ฉทฺทนฺตชาตกมุทาหรนฺโต ‘‘อภิภูตสฺส ทุกฺเขนา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ สลฺลวิทฺธสฺสาติ ปุถุนา สวิเสน สลฺเลน วิทฺธสฺส, ตโต เอว มหตา ทุกฺเขน อภิภูตสฺสฯ รุปฺปโตติ สรีรวิการํ อาปชฺชโตฯ มหาโฆราติ สรีรชีวิเตสุ นิรเปกฺขตาย ภิมฺมา ครุตรา ปฏิสงฺขา อญฺเญหิ อจินฺติยา จินฺตามตฺเตน ปวตฺเตตุํ อสกฺกุเณยฺยา ฉทฺทนฺตมหานาคสฺสอาสิ, อโหสิฯ ฉทฺทนฺตนาคราชกาเล หิ โพธิสตฺโต โสณุตฺตเรน นาม เนสาเทน ปฏิจฺฉนฺนฏฺฐาเน ฐตฺวา วิสปีเตน สลฺเลน วิทฺโธ มหตา ทุกฺเขน อภิภูโต ตํ คเหตฺวา ปริทหิตํ กาสาวํ ทิสฺวา ‘‘อยํ อริยทฺธเชน ปฏิจฺฉนฺโน, น มยา หิํสิตพฺโพ’’ติ ตตฺถ เมตฺตจิตฺตเมว ปจฺจุปฏฺฐเปตฺวา อุปริธมฺมํ เทเสสิฯ ยถาห –

‘‘สมปฺปิโต ปุถุสลฺเลน นาโค,

อทุฏฺฐจิตฺโต ลุทฺทกมชฺฌภาสิ;

กิมตฺถยํ กิสฺส วา สมฺม เหตุ,

มมํ วธี กสฺส วายํ ปโยโค’’ติอาทิฯ (ชา. 1.16.124);

อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต เถโร ‘‘ฉทฺทนฺโต หี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ สุรตฺตํ อรหทฺธชนฺติ โสณุตฺตเรน ปริทหิตกาสาวํ สนฺธายาหฯ อภณีติ อภาสิฯ คาถาติ คาถาโยฯ คโชติ ฉทฺทนฺโต นาคราชาฯ อตฺโถปสํหิตาติ อตฺถสนฺนิสฺสิตา หิตา, หิตยุตฺตาติ อตฺโถฯ

ฉทฺทนฺตนาคราเชน วุตฺตคาถาสุ อนิกฺกสาโวติ ราคาทีหิ กสาเวหิ กสาโว, ปริทหิสฺสตีติ นิวาสนปารุปนอตฺถรณวเสน ปริภุญฺชิสฺสติฯ ‘‘ปริธสฺสตี’’ติ วา ปาโฐฯ อเปโต ทมสจฺเจนาติ อินฺทฺริยทเมน เจว ปรมตฺถสจฺจปกฺขิเกน วจีสจฺเจน จ อเปโต, วิยุตฺโต ปริจฺจตฺโตติ อตฺโถฯ น โสติ โส เอวรูโป ปุคฺคโล กาสาวํ ปริทหิตุํ นารหติฯ

วนฺตกสาวสฺสาติ จตูหิ มคฺเคหิ วนฺตกสาโว ฉฑฺฑิตกสาโว ปหีนกสาโว อสฺส ภเวยฺยาติ อตฺโถฯ สีเลสูติ จตุปาริสุทฺธิสีเลสุฯ สุสมาหิโตติ สุฏฺฐุ สมาหิโตฯ อุเปโตติ อินฺทฺริยทเมน เจว วุตฺตปฺปกาเรน สจฺเจน จ อุปคโต สมนฺนาคโตฯ ส เวติ โส เอวรูโป ปุคฺคโล ตํ คนฺธกาสาววตฺถํ เอกนฺเตน อรหตีติ อตฺโถฯ

วิปนฺนสีโลติ ภินฺนสีโลฯ ทุมฺเมโธติ นิปฺปญฺโญ สีลวิโสธนปญฺญาย วิรหิโตฯ ปากโฏติ ‘‘ทุสฺสีโล อย’’นฺติ ปากโฏ ปกาโส, วิกฺขิตฺตินฺทฺริยตาย วา ปากโฏ ปากฏินฺทฺริโยติ อตฺโถฯ กามการิโยติ ภินฺนสํวรตาย ยถิจฺฉิตการโก, กามสฺส วา มารสฺส ยถากามกรณีโยฯ วิพฺภนฺตจิตฺโตติ รูปาทีสุ วิสเยสุ วิกฺขิตฺตจิตฺโตฯ นิสฺสุกฺโกติ อสุกฺโก สุกฺกธมฺมรหิโต หิโรตฺตปฺปวิวชฺชิโต, กุสลธมฺมสมฺปาทนอุสฺสุกฺกรหิโต วาฯ

วีตราโคติ วิคตจฺฉนฺทราโคฯ โอทาตมนสงฺกปฺโปติ สุวิสุทฺธมโนวิตกฺโก, อนาวิลสงฺกปฺโป วาฯ

กาสาวํ กิํ กริสฺสตีติ ยสฺส สีลํ นตฺถิ, ตสฺส กาสาวํ กิํ นาม ปโยชนํ สาเธสฺสติ, จิตฺตกตสทิสํ ตสฺส ปพฺพชิตลิงฺคนฺติ อตฺโถฯ

ทุฏฺฐจิตฺตาติ ราคาทิโทเสหิ ทูสิตจิตฺตาฯ อนาทราติ สตฺถริ ธมฺเม อญฺญมญฺญญฺจ อาทรรหิตา อคารวาฯ ตาทีนํ เมตฺตจิตฺตานนฺติ เมตฺตาภาวนาย สมฺปยุตฺตหทเย เตเนว อรหตฺตาธิคเมน อิฏฺฐาทีสุ ตาทิภาวปฺปตฺเต อุฬารคุเณฯ อุปโยคตฺเถ หิ อิทํ สามิวจนํฯ นิคฺคณฺหิสฺสนฺตีติ ‘‘สีลาทิสมฺปนฺเน ทิสฺวา เต สมฺภาเวนฺตา วิปนฺนสีเล อมฺเห น พหุํ มญฺญิสฺสนฺตี’’ติ อตฺตนิ อคารวภเยน ยถา เต อุพฺพาฬฺหา ปกฺกมิสฺสนฺติ, ตถา พาธิสฺสนฺตีติ อตฺโถฯ

สิกฺขาเปนฺตาปีติ สิกฺขาปิยมานาปิฯ กมฺมตฺเถ หิ อยํ กตฺตุนิทฺเทโสฯ เถเรหีติ อตฺตโน อาจริยุปชฺฌาเยหิฯ

จีวรธารณนฺติ อิทํ สมณปฏิปตฺติยา นิทสฺสนมตฺตํ, ตสฺมา ‘‘เอวํ เต อภิกฺกมิตพฺพํ, เอวํ เต ปฏิกฺกมิตพฺพ’’นฺติอาทินา (อ. นิ. 4.122) สิกฺขาปิยมานาปีติ อตฺโถฯ น สุณิสฺสนฺตีติ โอวาทํ น คณฺหิสฺสนฺติฯ

เต ตถา สิกฺขิตา พาลาติ เต อนฺธพาลา อาจริยุปชฺฌาเยหิ สิกฺขาปิยมานาปิ อนาทรตาย อสิกฺขิตาติฯ นาทิยิสฺสนฺตุปชฺฌาเยติ อุปชฺฌาเย อาจริเย จ อาทรํ น กโรนฺติ, เตสํ อนุสาสนิยํ น ติฏฺฐนฺติฯ ยถา กิํ? ขฬุงฺโก วิย สารถิํ ยถา ขฬุงฺโก ทุฏฺฐสฺโส อสฺสทมกํ นาทิยติ น ตสฺส อุปเทเส ติฏฺฐติ, เอวํ เตปิ อุปชฺฌายาจริเย น ภายนฺติ น สารชฺชนฺตีติ อตฺโถฯ

‘‘เอว’’นฺติอาทิ วุตฺตสฺเสวตฺถสฺส นิคมนํฯ ตตฺถ เอวนฺติ วุตฺตปฺปกาเรนฯ อนาคตทฺธานนฺติ อนาคตมทฺธานํ, อนาคเต กาเลติ อตฺโถฯ ตํเยว สรูปโต ทสฺเสนฺโต ‘‘ปตฺเต กาลมฺหิ ปจฺฉิเม’’ติ อาหฯ ตตฺถ กตโม ปจฺฉิมกาโล? ‘‘ตติยสงฺคีติโต ปฏฺฐาย ปจฺฉิมกาโล’’ติ เกจิ, ตํ เอเก นานุชานนฺติฯ สาสนสฺส หิ ปญฺจยุคานิ วิมุตฺติยุคํ, สมาธิยุคํ, สีลยุคํ, สุตยุคํ, ทานยุคนฺติฯ เตสุ ปฐมํ วิมุตฺติยุคํ, ตสฺมิํ อนฺตรหิเต สมาธิยุคํ วตฺตติ, ตสฺมิมฺปิ อนฺตรหิเต สีลยุคํ วตฺตติ, ตสฺมิมฺปิ อนฺตรหิเต สุตยุคํ วตฺตเตวฯ อปริสุทฺธสีโล หิ เอกเทเสน ปริยตฺติพาหุสจฺจํ ปคฺคยฺห ติฏฺฐติ ลาภาทิกามตายฯ ยทา ปน มาติกาปริโยสานา ปริยตฺติ สพฺพโส อนฺตรธายติ, ตโต ปฏฺฐาย ลิงฺคมตฺตเมว อวสิสฺสติ, ตทา ยถา ตถา ธนํ สํหริตฺวา ทานมุเขน วิสฺสชฺเชนฺติ, สา กิร เนสํ จริมา สมฺมาปฏิปตฺติฯ ตตฺถ สุตยุคโต ปฏฺฐาย ปจฺฉิมกาโล, ‘‘สีลยุคโต ปฏฺฐายา’’ติ อปเรฯ

เอวํ เถโร ปจฺฉิเม กาเล อุปฺปชฺชนกํ มหาภยํ ทสฺเสตฺวา ปุน ตตฺถ สนฺนิปติตภิกฺขูนํ โอวาทํ ททนฺโต ‘‘ปุรา อาคจฺฉเต’’ติอาทินา ติสฺโส คาถา อภาสิฯ ตตฺถ ปุรา อาคจฺฉเต เอตนฺติ เอตํ มยา ตุมฺหากํ วุตฺตํ ปฏิปตฺติอนฺตรายกรํ อนาคตํ มหาภยํ อาคจฺฉติ ปุรา, ยาว อาคมิสฺสติ, ตาวเทวาติ อตฺโถฯ สุพฺพจาติ วจนกฺขมา โสวจสฺสการเกหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคตา, ครูนํ อนุสาสนิโย ปทกฺขิณคฺคาหิโน โหถาติ อตฺโถฯ สขิลาติ มุทุหทยาฯ

เมตฺตจิตฺตาติ สพฺพสตฺเตสุ หิตูปสํหารลกฺขณาย เมตฺตาย สมฺปยุตฺตจิตฺตาฯ การุณิกาติ กรุณาย นิยุตฺตา ปเรสํ ทุกฺขาปนยนาการวุตฺติยา กรุณาย สมนฺนาคตาฯ อารทฺธวีริยาติ อกุสลานํ ปหานาย กุสลานํ อุปสมฺปทาย ปคฺคหิตวีริยาฯ ปหิตตฺตาติ นิพฺพานํ ปฏิเปสิตจิตฺตาฯ นิจฺจนฺติ สพฺพกาลํฯ ทฬฺหปรกฺกมาติ ถิรวีริยาฯ

ปมาทนฺติ ปมชฺชนํ, กุสลานํ ธมฺมานํ อนนุฏฺฐานํ, อกุสเลสุ จ ธมฺเมสุ จิตฺตโวสฺสคฺโคฯ วุตฺตญฺหิ –

‘‘ตตฺถ กตโม ปมาโท? กายทุจฺจริเต วา วจีทุจฺจริเต วา มโนทุจฺจริเต วา ปญฺจสุ วา กามคุเณสุ จิตฺตสฺส โวสฺสคฺโค โวสฺสคฺคานุปฺปทานํ, กุสลานํ ธมฺมานํ ภาวนาย อสกฺกจฺจกิริยตา’’ติอาทิ (วิภ. 930)ฯ

อปฺปมาทนฺติ อปฺปมชฺชนํ, โส ปมาทสฺส ปฏิปกฺขโต เวทิตพฺโพฯ อตฺถโต หิ อปฺปมาโท นาม สติยา อวิปฺปวาโส, อุปฏฺฐิตาย สติยา เอว เจตํ นามํฯ อยญฺเหตฺถ อตฺโถ – ยสฺมา ปมาทมูลกา สพฺเพ อนตฺถา, อปฺปมาทมูลกา จ สพฺเพ อตฺถา, ตสฺมา ปมาทํ ภยโต อุปทฺทวโต ทิสฺวา อปฺปมาทญฺจ เขมโต อนุปทฺทวโต ทิสฺวา อปฺปมาทปฏิปตฺติยา สิขาภูตํ สีลาทิกฺขนฺธตฺตยสงฺคหํ สมฺมาทิฏฺฐิอาทีนํ อฏฺฐนฺนํ องฺคานํ วเสน อฏฺฐงฺคิกํ อริยมคฺคํ ภาเวถ, อมตํ นิพฺพานํ ผุสนฺตา สจฺฉิกโรนฺตา อตฺตโน สนฺตาเน อุปฺปาเทถ, ทสฺสนมคฺคมตฺเต อฏฺฐตฺวา อุปริ ติณฺณํ มคฺคานํ อุปฺปาทนวเสน วฑฺเฒถ, เอวํ โว อปฺปมาทภาวนา สิขาปตฺตา ภวิสฺสตีติฯ

เอวํ เถโร สมฺปตฺตปริสํ โอวทติฯ อิมา เอว จิมสฺส เถรสฺส อญฺญาพฺยากรณคาถา อเหสุนฺติฯ

ผุสฺสตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. สาริปุตฺตตฺเถรคาถาวณฺณนา

ยถาจารี ยถาสโตติอาทิกา อายสฺมโต สาริปุตฺตตฺเถรสฺส คาถาฯ ตสฺส อายสฺมโต มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรสฺส จ วตฺถุ เอวํ เวทิตพฺพํ – อตีเต อิโต สตสหสฺสกปฺปาธิเก อสงฺเขฺยยฺยมตฺถเก อายสฺมา สาริปุตฺโต พฺราหฺมณมหาสาลกุเล นิพฺพตฺติ, นาเมน สรทมาณโว นาม อโหสิฯ มหาโมคฺคลฺลาโน คหปติมหาสาลกุเล นิพฺพตฺติ, นาเมน สิริวฑฺฒกุฏุมฺพิโก นาม อโหสิฯ เต อุโภปิ สหปํสุกีฬกสหายา อเหสุํฯ เตสุ สรทมาณโว ปิตุ อจฺจเยน กุลสนฺตกํ ธนํ ปฏิปชฺชิตฺวา เอกทิวสํ รโหคโต จินฺเตสิ – ‘‘อิเมสํ สตฺตานํ มรณํ นาม เอกนฺติกํ, ตสฺมา มยา เอกํ ปพฺพชฺชํ อุปคนฺตฺวา โมกฺขมคฺโค คเวสิตพฺโพ’’ติ สหายํ อุปสงฺกมิตฺวา, สมฺม, อหํ ปพฺพชิตุกาโม, กิํ ตฺวํ ปพฺพชิตุํ สกฺขิสฺสสี’’ติ วตฺวา เตน ‘‘น สกฺขิสฺสามี’’ติ วุตฺเต ‘‘โหตุ อหเมว ปพฺพชิสฺสามี’’ติ รตนโกฏฺฐาคารานิ วิวราเปตฺวา กปณทฺธิกาทีนํ มหาทานํ ทตฺวา ปพฺพตปาทํ คนฺตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิฯ ตสฺส ปพฺพชฺชํ อนุปพฺพชิตา จตุสตฺตติสหสฺสมตฺตา พฺราหฺมณปุตฺตา อเหสุํฯ โส ปญฺจ อภิญฺญาโย อฏฺฐ จ สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวา เตสมฺปิ ชฏิลานํ กสิณปริกมฺมํ อาจิกฺขิฯ เตปิ สพฺเพ ปญฺจาภิญฺญา อฏฺฐ สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตสุํฯ

เตน สมเยน อโนมทสฺสี นาม สมฺมาสมฺพุทฺโธ โลเก อุปฺปชฺชิตฺวา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺโก สตฺเต สํสารมโหฆโต ตาเรตฺวา เอกทิวสํ ‘‘สรทตาปสสฺส จ อนฺเตวาสิกานญฺจ สงฺคหํ กริสฺสามี’’ติ เอโก อทุติโย ปตฺตจีวรมาทาย อากาเสน คนฺตฺวา ‘‘พุทฺธภาวํ เม ชานาตู’’ติ ตาปสสฺส ปสฺสนฺตสฺเสว อากาสโต โอตริตฺวา ปถวิยํ ปติฏฺฐาสิฯ สรทตาปโส สตฺถุ สรีเร มหาปุริสลกฺขณานิ อุปธาเรตฺวา ‘‘สพฺพญฺญุพุทฺโธเยวาย’’นฺติ นิฏฺฐํ คนฺตฺวา ปจฺจุคฺคมนํ กตฺวา อาสนํ ปญฺญาเปตฺวา อทาสิฯ นิสีทิ ภควา ปญฺญตฺเต อาสเนฯ สรทตาปโส สตฺถุ สนฺติเก เอกมนฺตํ นิสีทิฯ