เมนู

10. ปาราปริยตฺเถรคาถาวณฺณนา

สมณสฺส อหุ จินฺตาติอาทิกา อายสฺมโต ปาราปริยตฺเถรสฺส คาถาฯ อิมสฺส วตฺถุ เหฏฺฐา อาคตเมวฯ ตา จ คาถา สตฺถริ ธรนฺเต อตฺตโน ปุถุชฺชนกาเล มนจฺฉฏฺฐานํ อินฺทฺริยานํ นิคฺคณฺหนจินฺตาย ปกาสนวเสน ภาสิตาฯ อิมา ปน อปรภาเค สตฺถริ ปรินิพฺพุเต อตฺตโน จ ปรินิพฺพาเน อุปฏฺฐิเต ตทา อายติญฺจ ภิกฺขูนํ อุทฺธมฺมปฏิปตฺติยา ปกาสนวเสน ภาสิตาฯ ตตฺถ –

[920]

‘‘สมณสฺส อหุ จินฺตา, ปุปฺผิตมฺหิ มหาวเน;

เอกคฺคสฺส นิสินฺนสฺส, ปวิวิตฺตสฺส ฌายิโน’’ติฯ –

อยํ คาถา สงฺคีติกาเรหิ ฐปิตาฯ ตสฺสตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺตนโยวฯ อยํ ปน สมฺพนฺโธ – สตฺถริ อคฺคสาวเกสุ เอกจฺเจสุ มหาเถเรสุ จ ปรินิพฺพุเตสุ อตีตสตฺถุเก ปาวจเน สุพฺพเจสุ สิกฺขากาเมสุ ภิกฺขูสุ ทุลฺลเภสุ, ทุพฺพเจสุ มิจฺฉาปฏิปตฺติพหุเลสุ ภิกฺขูสุ จ ชาเตสุ สุปุปฺผิเต มหนฺเต สาลวเน นิสินฺนสฺส ปวิวิตฺตสฺส เอกคฺคสฺส ฌายนสีลสฺส, สมิตปาปตาย สมณสฺส, ปาราปริยตฺเถรสฺส ปฏิปตฺติํ นิสฺสาย จินฺตา วีมํสา อโหสีติ อิตรา –

[921]

‘‘อญฺญถา โลกนาถมฺหิ, ติฏฺฐนฺเต ปุริสุตฺตเม;

อิริยํ อาสิ ภิกฺขูนํ, อญฺญถา ทานิ ทิสฺสติฯ

[922]

‘‘สีตวาตปริตฺตาณํ, หิริโกปีนฉาทนํ;

มตฺตฏฺฐิยํ อภุญฺชิํสุ, สนฺตุฏฺฐา อิตรีตเรฯ

[923]

‘‘ปณีตํ ยทิ วา ลูขํ, อปฺปํ วา ยทิ วา พหุํ;

ยาปนตฺถํ อภุญฺชิํสุ, อคิทฺธา นาธิมุจฺฉิตาฯ

[924]

‘‘ชีวิตานํ ปริกฺขาเร, เภสชฺเช อถ ปจฺจเย;

น พาฬฺหํ อุสฺสุกา อาสุํ, ยถา เต อาสวกฺขเยฯ

[925]

‘‘อรญฺเญ รุกฺขมูเลสุ, กนฺทราสุ คุหาสุ จ;

วิเวกมนุพฺรูหนฺตา, วิหํสุ ตปฺปรายณาฯ

[926]

‘‘นีจา นิวิฏฺฐา สุภรา, มุทู อถทฺธมานสา;

อพฺยาเสกา อมุขรา, อตฺถจินฺตาวสานุคาฯ

[927]

‘‘ตโต ปาสาทิกํ อาสิ, คตํ ภุตฺตํ นิเสวิตํ;

สินิทฺธา เตลธาราว, อโหสิ อิริยาปโถฯ

[928]

‘‘สพฺพาสวปริกฺขีณา , มหาฌายี มหาหิตา;

นิพฺพุตา ทานิ เต เถรา, ปริตฺตา ทานิ ตาทิสาฯ

[929]

‘‘กุสลานญฺจ ธมฺมานํ, ปญฺญาย จ ปริกฺขยา;

สพฺพาการวรูเปตํ, ลุชฺชเต ชินสาสนํฯ

[930]

‘‘ปาปกานญฺจ ธมฺมานํ, กิเลสานญฺจ โย อุตุ;

อุปฏฺฐิตา วิเวกาย, เย จ สทฺธมฺมเสสกาฯ

[931]

‘‘เต กิเลสา ปวฑฺฒนฺตา, อาวิสนฺติ พหุํ ชนํ;

กีฬนฺติ มญฺเญ พาเลหิ, อุมฺมตฺเตหิว รกฺขสาฯ

[932]

‘‘กิเลเสหาภิภูตา เต, เตน เตน วิธาวิตา;

นรา กิเลสวตฺถูสุ, สสงฺคาเมว โฆสิเตฯ

[933]

‘‘ปริจฺจชิตฺวา สทฺธมฺมํ, อญฺญมญฺเญหิ ภณฺฑเร;

ทิฏฺฐิคตานิ อนฺเวนฺตา, อิทํ เสยฺโยติ มญฺญเรฯ

[934]

‘‘ธนญฺจ ปุตฺตํ ภริยญฺจ, ฉฑฺฑยิตฺวาน นิคฺคตา;

กฏจฺฉุภิกฺขเหตูปิ, อกิจฺฉานิ นิเสวเรฯ

[935]

‘‘อุทราวเทหกํ ภุตฺวา, สยนฺตุตฺตานเสยฺยกา;

กถา วฑฺเฒนฺติ ปฏิพุทฺธา, ยา กถา สตฺถุครหิตาฯ

[936]

‘‘สพฺพการุกสิปฺปานิ, จิตฺติํ กตฺวาน สิกฺขเร;

อวูปสนฺตา อชฺฌตฺตํ, สามญฺญตฺโถติอจฺฉติฯ

[937]

‘‘มตฺติกํ เตลจุณฺณญฺจ, อุทกาสนโภชนํ;

คิหีนํ อุปนาเมนฺติ, อากงฺขนฺตา พหุตฺตรํฯ

[938]

‘‘ทนฺตโปนํ กปิตฺถญฺจ, ปุปฺผํ ขาทนิยานิ จ;

ปิณฺฑปาเต จ สมฺปนฺเน, อมฺเพ อามลกานิ จฯ

[939]

‘‘เภสชฺเชสุ ยถา เวชฺชา, กิจฺจากิจฺเจ ยถา คิหี;

คณิกาว วิภูสายํ, อิสฺสเร ขตฺติยา ยถาฯ

[940]

‘‘เนกติกา วญฺจนิกา, กูฏสกฺขี อปาฏุกา;

พหูหิ ปริกปฺเปหิ, อามิสํ ปริภุญฺชเรฯ

[941]

‘‘เลสกปฺเป ปริยาเย, ปริกปฺเปนุธาวิตา;

ชีวิกตฺถา อุปาเยน, สงฺกฑฺฒนฺติ พหุํ ธนํฯ

[942]

‘‘อุปฏฺฐาเปนฺติ ปริสํ, กมฺมโต โน จ ธมฺมโต;

ธมฺมํ ปเรสํ เทเสนฺติ, ลาภโต โน จ อตฺถโตฯ

[943]

‘‘สงฺฆลาภสฺส ภณฺฑนฺติ, สงฺฆโต ปริพาหิรา;

ปรลาโภปชีวนฺตา, อหิรีกา น ลชฺชเรฯ

[944]

‘‘นานุยุตฺตา ตถา เอเก, มุณฺฑา สงฺฆาฏิปารุตา;

สมฺภาวนํเยวิจฺฉนฺติ, ลาภสกฺการมุจฺฉิตาฯ

[945]

‘‘เอวํ นานปฺปยาตมฺหิ, น ทานิ สุกรํ ตถา;

อผุสิตํ วา ผุสิตุํ, ผุสิตํ วานุรกฺขิตุํฯ

[946]

‘‘ยถา กณฺฏกฏฺฐานมฺหิ, จเรยฺย อนุปาหโน;

สติํ อุปฏฺฐเปตฺวาน, เอวํ คาเม มุนี จเรฯ

[947]

‘‘สริตฺวา ปุพฺพเก โยคี, เตสํ วตฺตมนุสฺสรํ;

กิญฺจาปิ ปจฺฉิโม กาโล, ผุเสยฺย อมตํ ปทํฯ

[948]

‘‘อิทํ วตฺวา สาลวเน, สมโณ ภาวิตินฺทฺริโย;

พฺราหฺมโณ ปรินิพฺพายี, อิสิ ขีณปุนพฺภโว’’ติฯ –

อิมา คาถา เถเรเนว ภาสิตาฯ

ตตฺถ อิริยํ อาสิ ภิกฺขูนนฺติ ปุริสุตฺตเม โลกนาถมฺหิ สมฺมาสมฺพุทฺเธ ติฏฺฐนฺเต ธรนฺเต เอตรหิ ปฏิปตฺติภาวโตฯ

อญฺญถา อญฺเญน ปกาเรน ภิกฺขูนํ อิริยํ จริตํ อโหสิ ยถานุสิฏฺฐํ ปฏิปตฺติภาวโตฯ อญฺญถา ทานิ ทิสฺสตีติ อิทานิ ปน ตโต อญฺญถา ภิกฺขูนํ อิริยํ ทิสฺสติ อยาถาวปฏิปตฺติภาวโตติ อธิปฺปาโย

อิทานิ สตฺถริ ธรนฺเต เยนากาเรน ภิกฺขูนํ ปฏิปตฺติ อโหสิ, ตํ ตาว ทสฺเสตุํ ‘‘สีตวาตปริตฺตาณ’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ มตฺตฏฺฐิยนฺติ ตํ มตฺตํ ปโยชนํฯ ยาวเทว สีตวาตปริตฺตาณํ, ยาวเทว หิรีโกปีนปฏิจฺฉาทนํ กตฺวา จีวรํ ปริภุญฺชิํสุฯ กถํ? สนฺตุฏฺฐา อิตรีตเร ยสฺมิํ ตสฺมิํ หีเน ปณีเต วา ยถาลทฺเธ ปจฺจเย สนฺโตสํ อาปนฺนาฯ

ปณีตนฺติ อุฬารํ สปฺปิอาทินา สํสฏฺฐํ, ตทภาเวน ลูขํฯ อปฺปนฺติ, จตุปญฺจาโลปมตฺตมฺปิฯ พหุํ ยาปนตฺถํ อภุญฺชิํสูติ ปณีตํ พหุํ ภุญฺชนฺตาปิ ยาปนมตฺตเมว อาหารํ ภุญฺชิํสุฯ ตโต เอว อคิทฺธา เคธํ อนาปนฺนาฯ นาธิมุจฺฉิตา น อชฺโฌสิตา อกฺขพฺภญฺชนํ วิย สากฏิกา, วณเลปนํ วิย วณิโน อภุญฺชิํสุฯ

ชีวิตานํ ปริกฺขาเร, เภสชฺเช อถ ปจฺจเยปิ ชีวิตานํ ปวตฺติยา ปริกฺขารภูเต เภสชฺชสงฺขาเต ปจฺจเย คิลานปจฺจเยฯ ยถา เตติ ยถา เต ปุริมกา ภิกฺขู อาสวกฺขเย อุสฺสุกา ยุตฺตา อาสุํ, ตถา เต โรคาภิภูตาปิ คิลานปจฺจเย พาฬฺหํ อติวิย อุสฺสุกา นาเหสุนฺติ อตฺโถฯ

ตปฺปรายณาติ วิเวกปรายณา วิเวกโปณาฯ เอวํ จตูหิ คาถาหิ จตุปจฺจยสนฺโตสํ ภาวนาภิรติญฺจ ทสฺเสนฺเตน เตสํ อริยวํสปฏิปทา ทสฺสิตาฯ

นีจาติ ‘‘มยํ ปํสุกูลิกา ปิณฺฑปาติกา’’ติ อตฺตุกฺกํสนปรวมฺภนานิ อกตฺวา นีจวุตฺติโน, นิวาตวุตฺติโนติ อตฺโถฯ นิวิฏฺฐาติ สาสเน นิวิฏฺฐสทฺธาฯ สุภราติ อปฺปิจฺฉตาทิภาเวน สุโปสาฯ มุทูติ วตฺตปฏิปตฺติยํ สกเล จ พฺรหฺมจริเย มุทู, สุปริกมฺมกตสุวณฺณํ วิย วินิโยคกฺขมาฯ มุทูติ วา อภากุฏิกา อุตฺตานมุขา ปุปฺผิตมุเขน ปฏิสนฺถารวุตฺติโน, สุติตฺถํ วิย สุขาวหาติ วุตฺตํ โหติฯ

อถทฺธมานสาติ อกถินจิตฺตา เตน สุพฺพจภาวมาหฯ อพฺยาเสกาติ สติวิปฺปวาสาภาวโต กิเลสพฺยาเสกรหิตา, อนฺตรนฺตรา ตณฺหาทิฏฺฐิมานาทีหิ อโวกิณฺณาติ อตฺโถฯ อมุขราติ น มุขรา, น มุเขน ขรา วจีปาคพฺภิยรหิตาติ วา อตฺโถฯ อตฺถจินฺตาวสานุคาติ หิตจินฺตาวสานุคาหิตจินฺตาวสิกา, อตฺตโน ปเรสญฺจ หิตจินฺตเมว อนุปริวตฺตนกาฯ

ตโตติ ตสฺมา นีจวุตฺตาทิเหตุฯ ปาสาทิกนฺติ ปสาทชนิกํ ปฏิปตฺติํ ปสฺสนฺตานํ สุณนฺตานญฺจ ปสาทาวหํฯ คตนฺติ อภิกฺกนฺตปฏิกฺกนฺตปริวตฺตนาทิคมนํฯ คตนฺติ วา กายวาจาปวตฺติฯ ภุตฺตนฺติ จตุปจฺจยปริโภโคฯ นิเสวิตนฺติ โคจรนิเสวนํฯ สินิทฺธา เตลธาราวาติ ยถา อนิวตฺติตา กุสลชนาภิสิญฺจิตา สวนฺตี เตลธารา อวิจฺฉินฺนา สินิทฺธา มฏฺฐา ทสฺสนียา ปาสาทิกา โหติ, เอวํ เตสํ อากปฺปสมฺปนฺนานํ อิริยาปโถ อจฺฉิทฺโท สณฺโห มฏฺโฐ ทสฺสนีโย ปาสาทิโก อโหสิฯ

มหาฌายีติ มหนฺเตหิ ฌาเนหิ ฌายนสีลา, มหนฺตํ วา นิพฺพานํ ฌายนฺตีติ มหาฌายีฯ ตโต เอว มหาหิตา, มหนฺเตหิ หิเตหิ สมนฺนาคตาติ อตฺโถฯ เต เถราติ เต ยถาวุตฺตปฺปการา ปฏิปตฺติปรายณา เถรา อิทานิ ปรินิพฺพุตาติ อตฺโถฯ ปริตฺตา ทานิ ตาทิสาติ อิทานิ ปจฺฉิเม กาเล ตาทิสา ตถารูปา เถรา ปริตฺตา อปฺปกา กติปยา เอวาติ วุตฺตํ โหติฯ

กุสลานญฺจ ธมฺมานนฺติ วิวฏฺฏสฺส อุปนิสฺสยภูตานํ วิโมกฺขสมฺภารานํ อนวชฺชธมฺมานํฯ ปญฺญาย จาติ ตถารูปาย ปญฺญาย จฯ ปริกฺขยาติ อภาวโต อนุปฺปตฺติโตฯ กามญฺเจตฺถ ปญฺญาปิ สิยา อนวชฺชธมฺมา, พหุการภาวทสฺสนตฺถํ ปนสฺสา วิสุํ คหณํ ยถา ปุญฺญญาณสมฺภาราติฯ สพฺพาการวรูเปตนฺติ อาทิกลฺยาณตาทีหิ สพฺเพหิ อาการวเรหิ ปการวิเสเสหิ อุเปตํ ยุตฺตํ ชินสฺส ภควโต สาสนํ ลุชฺชติ วินสฺสตีติ อตฺโถฯ

ปาปกานญฺจ ธมฺมานํ, กิเลสานญฺจ โย อุตูติ กายทุจฺจริตาทีนํ ปาปธมฺมานํ โลภาทีนญฺจ กิเลสานํ โย อุตุ โย กาโล, โส อยํ วตฺตตีติ วจนเสโสฯ อุปฏฺฐิตา วิเวกาย, เย จ สทฺธมฺมเสสกาติ เย ปน เอวรูเป กาเล กายจิตฺตอุปธิวิเวกตฺถาย อุปฏฺฐิตา อารทฺธวีริยา, เต จ เสสปฏิปตฺติสทฺธมฺมกา โหนฺติฯ อยญฺเหตฺถ อธิปฺปาโย – สุวิสุทฺธสีลาจาราปิ สมานา อิทานิ เอกจฺเจ ภิกฺขู อิริยาปถสณฺฐาปนํ, สมถวิปสฺสนาภาวนาวิธานํ, มหาปลิโพธูปจฺเฉโท, ขุทฺทกปลิโพธูปจฺเฉโทติ เอวมาทิปุพฺพกิจฺจํ สมฺปาเทตฺวา ภาวนมนุยุญฺชนฺติฯ เต เสสปฏิปตฺติสทฺธมฺมกา, ปฏิปตฺติํ มตฺถกํ ปาเปตุํ น สกฺโกนฺตีติฯ

เต กิเลสา ปวฑฺฒนฺตาติ เย ภควโต โอรสปุตฺเตหิ จ ตทา ปริกฺขยํ ปริยาทานํ คมิตา กิเลสา, เต เอตรหิ ลทฺโธกาสา ภิกฺขูสุ วุทฺธิํ วิรูฬฺหิํ เวปุลฺลํ อาปชฺชนฺตาฯ อาวิสนฺติ พหุํ ชนนฺติ กลฺยาณมิตฺตรหิตํ อโยนิโสมนสิการพหุลํ อนฺธพาลชนํ อภิภวิตฺวา อวสํ กโรนฺตา อาวิสนฺติ สนฺตานํ อนุปวิสนฺติฯ เอวํภูตา จ เต กีฬนฺติ มญฺเญ พาเลหิ, อุมฺมตฺเตหิว รกฺขสา, ยถา นาม เกฬิสีลา รกฺขสา ภิสกฺกรหิเต อุมฺมตฺเต อาวิสิตฺวา เต อนยพฺยสนํ อาปาเทนฺตา เตหิ กีฬนฺติ, เอวํ เต กิเลสา สมฺมาสมฺพุทฺธภิสกฺกรหิเต อนฺธพาเล ภิกฺขู อาวิสิตฺวา เตสํ ทิฏฺฐธมฺมิกาทิเภทํ อนตฺถํ อุปฺปาเทนฺตา เตหิ สทฺธิํ กีฬนฺติ มญฺเญ, กีฬนฺตา วิย โหนฺตีติ อตฺโถฯ

เตน เตนาติ เตน เตน อารมฺมณภาเคนฯ วิธาวิตาติ วิรูปํ ธาวิตา อสารุปฺปวเสน ปฏิปชฺชนฺตาฯ กิเลสวตฺถูสูติ ปฐมํ อุปฺปนฺนํ กิเลสา ปจฺฉา อุปฺปชฺชนกานํ การณภาวโต กิเลสาว กิเลสวตฺถูนิ, เตสุ กิเลสวตฺถูสุ สมูหิเตสุฯ สสงฺคาเมว โฆสิเตติ หิรญฺญสุวณฺณมณิมุตฺตาทิกํ ธนํ วิปฺปกิริตฺวา ‘‘ยํ ยํ หิรญฺญสุวณฺณาทิ ยสฺส ยสฺส หตฺถคตํ, ตํ ตํ ตสฺส ตสฺเสว โหตู’’ติ เอวํ กามโฆสนา สสงฺคามโฆสนา นามฯ ตตฺถายมตฺโถ – กิเลสวตฺถูสุ ‘‘โย โย กิเลโส ยํ ยํ สตฺตํ คณฺหาติ อภิภวติ, โส โส ตสฺส ตสฺส โหตู’’ติ กิเลสเสนาปตินา มาเรน สสงฺคาเม โฆสิเต วิยฯ เตหิ เตหิ กิเลเสหิ อภิภูตา เต พาลปุถุชฺชนา เตน เตน อารมฺมณภาเคน วิธาวิตา โวสิตาติฯ

เต เอวํ วิธาวิตา กิํ กโรนฺตีติ อาห ‘‘ปริจฺจชิตฺวา สทฺธมฺมํ, อญฺญมญฺเญหิ ภณฺฑเร’’ติฯ ตสฺสตฺโถ – ปฏิปตฺติสทฺธมฺมํ ฉฑฺเฑตฺวา อามิสกิญฺชกฺขเหตุ อญฺญมญฺเญหิ ภณฺฑเร กลหํ กโรนฺตีติฯ ทิฏฺฐิคตานีติ ‘‘วิญฺญาณมตฺตเมว อตฺถิ, นตฺเถว รูปธมฺมา’’ติ, ‘‘ยถา ปุคฺคโล นาม ปรมตฺถโต นตฺถิ, เอวํ สภาวธมฺมาปิ ปรมตฺถโต นตฺถิ, โวหารมตฺตเมวา’’ติ จ เอวมาทีนิ ทิฏฺฐิคตานิ มิจฺฉาคาเห อนฺเวนฺตา อนุคจฺฉนฺตา อิทํ เสยฺโย อิทเมว เสฏฺฐํ, อญฺญํ มิจฺฉาติ มญฺญนฺติฯ

นิคฺคตาติ เคหโต นิกฺขนฺตาฯ กฏจฺฉุภิกฺขเหตูปีติ กฏจฺฉุมตฺตภิกฺขานิมิตฺตมฺปิฯ ตํ ททนฺตสฺส คหฏฺฐสฺส อนนุโลมิกสํสคฺควเสน อกิจฺจานิ ปพฺพชิเตน อกตฺตพฺพานิ กมฺมานิ นิเสวเร กโรนฺติฯ

อุทราวเทหกํ ภุตฺวาติ ‘‘อูนูทโร มิตาหาโร’’ติ (เถรคา. 982; มิ. ป. 6.5.10) วุตฺตวจนํ อจินฺเตตฺวา อุทรปูรํ ภุญฺชิตฺวาฯ สยนฺตุตฺตานเสยฺยกาติ ‘‘ทกฺขิเณน ปสฺเสน สีหเสยฺยํ กปฺเปติ ปาเท ปาทํ อจฺจาธาย สโต สมฺปชาโน’’ติ (อ. นิ. 8.9; วิภ. 519) วุตฺตวิธานํ อนนุสฺสริตฺวา อุตฺตานเสยฺยกา สยนฺติฯ ยา กถา สตฺถุครหิตาติ ราชกถาทิติรจฺฉานกถํ สนฺธาย วทติฯ

สพฺพการุกสิปฺปานีติ สพฺเพหิ เวสฺสาทีหิ การุเกหิ กตฺตพฺพานิ ภตฺตตาลวณฺฏกรณาทีนิ หตฺถสิปฺปานิฯ จิตฺติํ กตฺวานาติ สกฺกจฺจํ สาทรํ กตฺวาฯ อวูปสนฺตา อชฺฌตฺตนฺติ กิเลสวูปสมาภาวโต คทฺทุหนมตฺตมฺปิ สมาธานาภาวโต จ อชฺฌตฺตํ อวูปสนฺตา, อวูปสนฺตจิตฺตาติ อตฺโถฯ สามญฺญตฺโถติ สมณธมฺโมฯ อติอจฺฉตีติ เตสํ อาชีวกิจฺจปสุตตาย เอกเทสมฺปิ อผุสนโต วิสุํเยว นิสีทติ, อนลฺลียตีติ วุตฺตํ โหติฯ

มตฺติกนฺติ ปากติกํ วา ปญฺจวณฺณํ วา คิหีนํ วินิโยคกฺขมํ มตฺติกํฯ เตลจุณฺณญฺจาติ ปากติกํ, อภิสงฺขตํ วา เตลญฺจ จุณฺณญฺจฯ อุทกาสนโภชนนฺติ อุทกญฺจ อาสนญฺจ โภชนญฺจฯ อากงฺขนฺตา พหุตฺตรนฺติ พหุํ ปิณฺฑปาตาทิอุตฺตรุตฺตรํ อากงฺขนฺตา ‘‘อมฺเหหิ มตฺติกาทีสุ ทินฺเนสุ มนุสฺสา ทฬฺหภตฺติกา หุตฺวา พหุํ อุตฺตรุตฺตรํ จตุปจฺจยชาตํ ทสฺสนฺตี’’ติ อธิปฺปาเยน คิหีนํ อุปนาเมนฺตีติ อตฺโถฯ

ทนฺเต ปุนนฺติ โสเธนฺติ เอเตนาติ ทนฺตโปนํ, ทนฺตกฏฺฐํฯ กปิตฺถนฺติ กปิตฺถผลํฯ ปุปฺผนฺติ สุมนจมฺปกาทิปุปฺผํฯ ขาทนียานีติ อฏฺฐารสวิเธปิ ขชฺชกวิเสเสฯ ปิณฺฑปาเต จ สมฺปนฺเนติ วณฺณาทิสมฺปยุตฺเต โอทนวิเสเสฯ ‘‘อมฺเพ อามลกานิ จา’’ติ -สทฺเทน มาตุลุงฺคตาลนาฬิเกราทิผลานิ อวุตฺตานิ สงฺคณฺหาติฯ สพฺพตฺถ คิหีนํ อุปนาเมนฺติ อากงฺขนฺตา พหุตฺตรนฺติ โยชนาฯ

เภสชฺเชสุ ยถา เวชฺชาติ คิหีนํ เภสชฺชปฺปโยเคสุ ยถา เวชฺชา, ตถา ภิกฺขู ปฏิปชฺชนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ กิจฺจากิจฺเจ ยถา คิหีติ คหฏฺฐานํ ขุทฺทเก เจว มหนฺเต จ กิจฺเจ กตฺตพฺเพ คิหี วิยฯ คณิกาว วิภูสายนฺติ อตฺตโน สรีรสฺส วิภูสเน รูปูปชีวินิโย วิยฯ อิสฺสเร ขตฺติยา ยถาติ อิสฺสเร อิสฺสริยปวตฺตเน ยถา ขตฺติยา, เอวํ กุลปตี หุตฺวา วตฺตนฺตีติ อตฺโถฯ

เนกติกาติ นิกติยํ นิยุตฺตา, อมณิํเยว มณิํ, อสุวณฺณํเยว สุวณฺณํ กตฺวา ปฏิรูปสาจิโยคนิรตาฯ วญฺจนิกาติ กูฏมานาทีหิ วิปฺปลมฺพกาฯ กูฏสกฺขีติ อยาถาวสกฺขิโนฯ อปาฏุกาติ วามกา, อสํยตวุตฺตีติ อตฺโถฯ พหูหิ ปริกปฺเปหีติ ยถาวุตฺเตหิ อญฺเญหิ จ พหูหิ มิจฺฉาชีวปฺปกาเรหิฯ

เลสกปฺเปติ กปฺปิยเลเส กปฺปิยปฏิรูเปฯ ปริยาเยติ, ปจฺจเยสุ ปริยายสฺส โยเคฯ ปริกปฺเปติ วฑฺฒิอาทิวิกปฺปเน, สพฺพตฺถ วิสเย ภุมฺมํฯ อนุธาวิตาติ มหิจฺฉตาทีหิ ปาปธมฺเมหิ อนุธาวิตา โวสิตาฯ ชีวิกตฺถา ชีวิกปฺปโยชนา อาชีวเหตุกาฯ อุปาเยนาติ ปริกถาทินา อุปาเยน ปจฺจยุปฺปาทนนเยนฯ สงฺกฑฺฒนฺตีติ สํหรนฺติฯ

อุปฏฺฐาเปนฺติ ปริสนฺติ ปริสาย อตฺตานํ อุปฏฺฐเปนฺติ, ยถา ปริสา อตฺตานํ อุปฏฺฐเปนฺติ, เอวํ ปริสํ สงฺคณฺหนฺตีติ อตฺโถฯ กมฺมโตติ กมฺมเหตุฯ เต หิ อตฺตโน กตฺตพฺพเวยฺยาวจฺจนิมิตฺตํ อุปฏฺฐเปนฺติฯ โน จ ธมฺมโตติ ธมฺมนิมิตฺตํ โน จ อุปฏฺฐเปนฺติฯ โย สตฺถารา อุลฺลุมฺปนสภาวสณฺฐิตาย ปริสาย สงฺคโห อนุญฺญาโต, เตน น สงฺคณฺหนฺตีติ อตฺโถฯ

ลาภโตติ ลาภเหตุ, ‘‘อยฺโย พหุสฺสุโต, ภาณโก, ‘ธมฺมกถิโก’ติ เอวํ สมฺภาเวนฺโต มหาชโน มยฺหํ ลาภสกฺกาเร อุปนยิสฺสตี’’ติ อิจฺฉาจาเร ฐตฺวา ลาภนิมิตฺตํ ปเรสํ ธมฺมํ เทเสนฺติฯ โน จ อตฺถโตติ โย โส วิมุตฺตายตนสีเส ฐตฺวา สทฺธมฺมํ กเถนฺเตน ปตฺตพฺโพ อตฺโถ, น ตํทิฏฺฐธมฺมิกาทิเภทหิตนิมิตฺตํ ธมฺมํ เทเสนฺตีติ อตฺโถฯ

สงฺฆลาภสฺส ภณฺฑนฺตีติ สงฺฆลาภเหตุ ภณฺฑนฺติ ‘‘มยฺหํ ปาปุณาติ, น ตุยฺห’’นฺติอาทินา กลหํ กโรนฺติฯ สงฺฆโต ปริพาหิราติ, อริยสงฺฆโต พหิภูตา อริยสงฺเฆ ตทภาวโตฯ ปรลาโภปชีวนฺตาติ สาสเน ลาภสฺส อนฺธพาลปุถุชฺชเนหิ ปเร สีลาทิคุณสมฺปนฺเน เสกฺเข อุทฺทิสฺส อุปฺปนฺนตฺตา ตํ ปรลาภํ, ปรโต วา ทายกโต ลทฺธพฺพลาภํ อุปชีวนฺตา ภณฺฑนการกา ภิกฺขู ปาปชิคุจฺฉาย อภาวโต อหิริกา สมานา จ ‘‘มยํ ปรลาภํ ภุญฺชาม, ปรปฏิพทฺธชีวิกา’’ติปิ น ลชฺชเร น หิรียนฺติฯ

นานุยุตฺตาติ สมณกรเณหิ ธมฺเมหิ อนนุยุตฺตาฯ ตถาติ ยถา ปุพฺเพ วุตฺตา พนฺธนการกาทโย, ตถาฯ เอเกติ เอกจฺเจฯ มุณฺฑา สงฺฆาฏิปารุตาติ เกวลํ มุณฺฑิตเกสตาย มุณฺฑา ปิโลติกขณฺเฑหิ สงฺฆฏิตฏฺเฐน ‘‘สงฺฆาฏี’’ติ ลทฺธนาเมน จีวเรน ปารุตสรีราฯ สมฺภาวนํเยวิจฺฉนฺติ, ลาภสกฺการมุจฺฉิตาติ ลาภสกฺการาสาย มุจฺฉิตา อชฺโฌสิตา หุตฺวา, ‘‘เปสโล ธุตวาโท พหุสฺสุโต’’ติ วา มธุรวจนมนุยุตฺตา ‘‘อริโย’’ติ จ เกวลํ สมฺภาวนํ พหุมานํเยว อิจฺฉนฺติ เอสนฺติ, น ตนฺนิมิตฺเต คุเณติ อตฺโถฯ

เอวนฺติ ‘‘กุสลานญฺจ ธมฺมานํ ปญฺญาย จ ปริกฺขยา’’ติ วุตฺตนเยนฯ นานปฺปยาตมฺหีติ นานปฺปกาเร เภทนธมฺเม ปยาเต สมกเต, นานปฺปกาเรน วา สํกิเลสธมฺเม ปยาตุํ ปวตฺติตุํ อารทฺเธฯ น ทานิ สุกรํ ตถาติ อิทานิ อิมสฺมิํ ทุลฺลภกลฺยาณมิตฺเต ทุลฺลภสปฺปายสทฺธมฺมสฺสวเน จ กาเล ยถา สตฺถริ ธรนฺเต อผุสิตํ อผุฏฺฐํ, อนธิคตํ ฌานวิปสฺสนํ ผุสิตุํ อธิคนฺตุํ, ผุสิตํ วา หานภาคิยํ ฐิติภาคิยเมว วา อหุตฺวา ยถา วิเสสภาคิยํ โหติ, ตถา อนุรกฺขิตุํ ปาเลตุํ สุกรํ, ตถา น สุกรํ, ตถา สมฺปาเทตุํ น สกฺกาติ อตฺโถฯ

อิทานิ อตฺตโน ปรินิพฺพานกาลสฺส อาสนฺนตฺตา สํขิตฺเตน โอวาเทน สพฺรหฺมจาริํ โอวทนฺโต ‘‘ยถา กณฺฏกฏฺฐานมฺหี’’ติอาทิมาหฯ ตสฺสตฺโถ – ยถา ปุริโส เกนจิเทว ปโยชเนน กณฺฏกนิจิเต ปเทเส อนุปาหโน วิจรนฺโต ‘‘มา มํ กณฺฏโก วิชฺฌี’’ติ สติํ อุปฏฺฐเปตฺวาว วิจรติ, เอวํ กิเลสกณฺฏกนิจิเต โคจรคาเม ปโยชเนน จรนฺโต มุนิ สติํ อุปฏฺฐเปตฺวาน สติสมฺปชญฺญยุตฺโต อปฺปมตฺโตว จเรยฺย กมฺมฏฺฐานํ อวิชหนฺโตติ วุตฺตํ โหติฯ

สริตฺวา ปุพฺพเก โยคี, เตสํ วตฺตมนุสฺสรนฺติ ปุริมเก โยเค ภาวนาย ยุตฺตตาย โยคี อารทฺธวิปสฺสเก สริตฺวา เตสํ วตฺตํ อาคมานุสาเรน สมฺมาปฏิปตฺติภาวนาวิธิํ อนุสฺสรนฺโต ธุรนิกฺเขปํ อกตฺวา ยถาปฏิปชฺชนฺโตฯ กิญฺจาปิ ปจฺฉิโม กาโลติ ยทิปายํ อตีตสตฺถุโก จริโม กาโล, ตถาปิ ยถาธมฺมเมว ปฏิปชฺชนฺโต วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปนฺโต ผุเสยฺย อมตํ ปทํ นิพฺพานํ อธิคจฺเฉยฺยฯ

อิทํ วตฺวาติ, ยถาทสฺสิตํ สํกิเลสโวทาเนสุ อิมํ ปฏิปตฺติวิธิํ กเถตฺวาฯ อยญฺจ โอสานคาถา สงฺคีติกาเรหิ เถรสฺส ปรินิพฺพานํ ปกาเสตุํ วุตฺตาติ เวทิตพฺพาฯ

ปาราปริยตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

วีสตินิปาตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

17. ติํสนิปาโต

1. ผุสฺสตฺเถรคาถาวณฺณนา

ติํสนิปาเต ปาสาทิเก พหู ทิสฺวาติอาทิกา อายสฺมโต ผุสฺสตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินิตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺส มณฺฑลิกรญฺโญ ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ, ผุสฺโสติ นามํ อโหสิฯ โส วิญฺญุตํ ปตฺโต ขตฺติยกุมาเรหิ สิกฺขิตพฺพสิปฺเปสุ นิปฺผตฺติํ คโตฯ อุปนิสฺสยสมฺปนฺนตฺตา กาเมสุ อลคฺคจิตฺโต อญฺญตรสฺส มหาเถรสฺส สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา จริยานุกูลํ กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา ภาวนํ อนุยุญฺชนฺโต ฌานานิ นิพฺพตฺเตตฺวา ฌานปาทกํ วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา นจิรสฺเสว ฉฬภิญฺโญ อโหสิฯ อเถกทิวสํ ปณฺฑรโคตฺโต นาม เอโก ตาปโส ตสฺส สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา นิสินฺโน สมฺพหุเล ภิกฺขู สีลาจารสมฺปนฺเน สุสํวุตินฺทฺริเย ภาวิตกาเย ภาวิตจิตฺเต ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺโต ‘‘สาธุ วตายํ ปฏิปตฺติ โลเก จิรํ ติฏฺเฐยฺยา’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘กถํ นุ โข, ภนฺเต, อนาคตมทฺธานํ ภิกฺขูนํ ปฏิปตฺติ ภวิสฺสตี’’ติ เถรํ ปุจฺฉิฯ ตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต สงฺคีติการา –

[949]

‘‘ปาสาทิเก พหู ทิสฺวา, ภาวิตตฺเต สุสํวุเต;

อิสิ ปณฺฑรสโคตฺโต, อปุจฺฉิ ผุสฺสสวฺหย’’นฺติฯ – คาถํ อาทิโต ฐเปสุํ;

ตตฺถ ปาสาทิเกติ อตฺตโน ปฏิปตฺติยา ปสาทารเหฯ พหูติ สมฺพหุเลฯ ภาวิตตฺเตติ สมถวิปสฺสนาภาวนาหิ ภาวิตจิตฺเตฯ สุสํวุเตติ สุฏฺฐุ สํวุตินฺทฺริเยฯ อิสีติ ตาปโสฯ ปณฺฑรสโคตฺโตติ ปณฺฑรสฺส นาม อิสิโน วํเส ชาตตฺตา เตน สมานโคตฺโตฯ ผุสฺสสวฺหยนฺติ ผุสฺสสทฺเทน อวฺหาตพฺพํ, ผุสฺสนามกนฺติ อตฺโถฯ

[950]