8. องฺคุลิมาลตฺเถรคาถาวณฺณนา

คจฺฉํ วเทสีติอาทิกา อายสฺมโต องฺคุลิมาลตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินิตฺวา อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ โกสลรญฺโญ ปุโรหิตสฺส ภคฺควสฺส นาม พฺราหฺมณสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ ตสฺส ชาตทิวเส สกลนคเร อาวุธานิ ปชฺชลิํสุ, รญฺโญ จ มงฺคลาวุธํ สยนปีเฐ ฐปิตํ ปชฺชลิ, ตํ ทิสฺวา ราชา ภีโต สํวิคฺโค นิทฺทํ น ลภิฯ ปุโรหิโต ตายํ เวลายํ นกฺขตฺตโยคํ อุลฺโลเกนฺโต ‘‘โจรนกฺขตฺเตน ชาโต’’ติ สนฺนิฏฺฐานมกาสิฯ โส วิภาตาย รตฺติยา รญฺโญ สนฺติกํ คโต สุขเสยฺยํ ปุจฺฉิฯ ราชา ‘‘กุโต, อาจริย, สุขเสยฺยํ, รตฺติยํ มยฺหํ มงฺคลาวุธํ ปชฺชลิ, ตสฺส โก นุ โข วิปาโก ภวิสฺสตี’’ติ? ‘‘มา ภายิ, มหาราช, มยฺหํ ฆเร ทารโก ชาโตฯ ตสฺส อานุภาเวน สกลนคเรปิ อาวุธานิ ปชฺชลิํสู’’ติฯ ‘‘กิํ ภวิสฺสติ, อาจริยา’’ติ? ‘‘ทารโก โจโร ภวิสฺสตี’’ติฯ ‘‘กิํ เอกจารี โจโร, อุทาหุ คณเชฏฺฐโก’’ติ? ‘‘เอกจาริโก, เทว’’ฯ ‘‘กิํ นํ มาเรมา’’ติ? ‘‘เอกจาริโก เจ, ปฏิชคฺคถ ตาว น’’นฺติ อาหฯ ตสฺส นามํ กโรนฺตา ยสฺมา ชายมาโน รญฺโญ จิตฺตํ วิเหเสนฺโต ชาโต, ตสฺมา หิํสโกติ กตฺวา ปจฺฉา ทิฏฺฐํ อทิฏฺฐนฺติ วิย อหิํสโกติ โวหริํสุฯ

โส วยปฺปตฺโต ปุพฺพกมฺมพเลน สตฺตนฺนํ หตฺถีนํ พลํ ธาเรติฯ ตสฺสิทํ ปุพฺพกมฺมํ – พุทฺธสุญฺเญ โลเก กสฺสโก หุตฺวา นิพฺพตฺโต เอกํ ปจฺเจกพุทฺธํ วสฺโสทเกน ตินฺตํ อลฺลจีวรํ สีตปีฬิตํ อตฺตโน เขตฺตภูมิํ อุปคตํ ทิสฺวา ‘‘ปุญฺญกฺเขตฺตํ เม อุปฏฺฐิต’’นฺติ โสมนสฺสชาโต อคฺคิํ กตฺวา อทาสิฯ โส ตสฺส กมฺมสฺส พเลน นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺฐาเน ถามชวพลสมฺปนฺโน จ หุตฺวา อิมสฺมิํ ปจฺฉิมตฺตภาเว สตฺตนฺนํ หตฺถีนํ พลํ ธาเรติฯ โส ตกฺกสิลํ คนฺตฺวา ทิสาปาโมกฺขสฺส อาจริยสฺส สนฺติเก ธมฺมนฺเตวาสี หุตฺวา สิปฺปํ อุคฺคณฺหโต อาจริยพฺราหฺมณํ ตสฺส ภริยญฺจ สกฺกจฺจํ ปฏิชคฺคติฯ เตนสฺส สา พฺราหฺมณี เคเห ลพฺภมาเนน ภตฺตาทินา สงฺคหํ กโรติฯ ตํ อสหมานา อญฺเญ มาณวา อาจริเยน สทฺธิํ เภทํ อกํสุฯ พฺราหฺมโณ เตสํ วจนํ ทฺเว ตโย วาเร อสทฺทหนฺโต หุตฺวา ปจฺฉา สทฺทหิตฺวา ‘‘มหาพโล มาณโว, น สกฺกา เกนจิ มาราเปตุํ, อุปาเยน นํ มาเรสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา นิฏฺฐิตสิปฺปํ อตฺตโน นครํ คนฺตุํ อาปุจฺฉนฺตํ มาณวํ อาห – ‘‘ตาต อหิํสก, นิฏฺฐิตสิปฺเปน นาม อนฺเตวาสินา อาจริยสฺส ครุทกฺขิณา ทาตพฺพา, ตํ มยฺหํ เทหี’’ติฯ ‘‘สาธุ, อาจริย, กิํ ทสฺสามี’’ติ? ‘‘มนุสฺสานํ สหสฺสทกฺขิณหตฺถงฺคลิโย อาเนหี’’ติฯ

พฺราหฺมณสฺส กิร อยมสฺส อธิปฺปาโย – พหูสุ มาริยมาเนสุ เอกนฺตโต เอโก นํ มาเรยฺยาติ ฯ ตํ สุตฺวา อหิํสโก อตฺตโน จิรปริจิตํ นิกฺกรุณตํ ปุรกฺขตฺวา สนฺนทฺธปญฺจาวุโธ โกสลรญฺโญ วิชิเต ชาลินํ วนํ ปวิสิตฺวา มหามคฺคสมีเป ปพฺพตนฺตเร วสนฺโต ปพฺพตสิขเร ฐตฺวา มคฺเคน คจฺฉนฺเต มนุสฺเส โอโลเกตฺวา เวเคน คนฺตฺวา องฺคุลิโย คเหตฺวา รุกฺขคฺเค โอลมฺเพสิฯ ตา คิชฺฌาปิ กากาปิ ขาทิํสุ, ภูมิยํ นิกฺขิตฺตา ปูติภาวํ อคมํสุฯ เอวํ คณนาย อปริปูรมานาย ลทฺธา ลทฺธา องฺคุลิโย สุตฺเตน คนฺถิตฺวา มาลํ กตฺวา ยญฺโญปจิตํ วิย อํเส โอลมฺเพสิฯ ตโต ปฏฺฐาย องฺคุลิมาโลตฺเววสฺส สมญฺญา อโหสิฯ

เอวํ ตสฺมิํ มนุสฺเส มาเรนฺเต มคฺโค อวฬญฺโช อโหสิฯ โส มคฺเค มนุสฺเส อลภนฺโต คามูปจารํ คนฺตฺวา นิลียิตฺวา อาคตาคเต มนุสฺเส มาเรตฺวา องฺคุลิโย คเหตฺวา คจฺฉติฯ ตํ ญตฺวา มนุสฺสา คามโต อปกฺกมิํสุ, คามา สุญฺญา อเหสุํ, ตถา นิคมา ชนปทา จฯ เอวํ เตน โส ปเทโส อุพฺพาสิโต อโหสิฯ องฺคุลิมาลสฺส จ เอกาย อูนา สหสฺสองฺคุลิโย สงฺคหา อเหสุํฯ อถ มนุสฺสา ตํ โจรุปทฺทวํ โกสลรญฺโญ อาโรเจสุํฯ ราชา ปาโตว นคเร เภริํ จราเปสิ, ‘‘สีฆํ องฺคุลิมาลโจรํ คณฺหาม, พลกาโย อาคจฺฉตู’’ติฯ ตํ สุตฺวา องฺคุลิมาลสฺส มาตา มนฺตาณี นาม พฺราหฺมณี ตสฺส ปิตรํ อาห – ‘‘ปุตฺโต กิร เต โจโร หุตฺวา อิทญฺจิทญฺจ กโรติ, ตํ ‘อีทิสํ มา กรี’ติ สญฺญาเปตฺวา อาเนหิ, อญฺญถา นํ ราชา ฆาเตยฺยา’’ติฯ พฺราหฺมโณ ‘‘น มยฺหํ ตาทิเสหิ ปุตฺเตหิ อตฺโถ, ราชา ยํ วา ตํ วา กโรตู’’ติ อาห ฯ อถ พฺราหฺมณี ปุตฺตสิเนเหน ปาเถยฺยํ คเหตฺวา ‘‘มม ปุตฺตํ สญฺญาเปตฺวา อาเนสฺสามี’’ติ มคฺคํ ปฏิปชฺชิฯ

ภควา ‘‘อยํ ‘องฺคุลิมาลํ อาเนสฺสามี’ติ คจฺฉติ, สเจ สา คมิสฺสติ, องฺคุลิมาโล ‘องฺคุลิสหสฺสํ ปูเรสฺสามี’ติ มาตรมฺปิ มาเรสฺสติฯ โส จ ปจฺฉิมภวิโก, สจาหํ น คมิสฺสํ, มหาชานิ อภวิสฺสา’’ติ ญตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต สยเมว ปตฺตจีวรํ คเหตฺวา องฺคุลิมาลํ อุทฺทิสฺส ติํสโยชนิกํ มคฺคํ ปทสาว ปฏิปชฺชมาโน อนฺตรามคฺเค โคปาลกาทีหิ วาริยมาโนปิ ชาลินํ วนํ อุปคจฺฉิฯ ตสฺมิญฺจ ขเณ ตสฺส มาตา เตน ทิฏฺฐา, โส มาตรํ ทูรโตว ทิสฺวา ‘‘มาตรมฺปิ มาเรตฺวา อชฺช อูนงฺคุลิํ ปูเรสฺสามี’’ติ อสิํ อุกฺขิปิตฺวา อุปธาวิฯ

เตสํ อุภินฺนํ อนฺตเร ภควา อตฺตานํ ทสฺเสสิฯ องฺคุลิมาโล ภควนฺตํ ทิสฺวา ‘‘กิํ เม มาตรํ วธิตฺวา องฺคุลิยา คหิเตน? ชีวตุ เม มาตา, ยํนูนาหํ อิมํ สมณํ ชีวิตา โวโรเปตฺวา องฺคุลิํ คณฺเหยฺย’’นฺติ อุกฺขิตฺตาสิโก ภควนฺตํ ปิฏฺฐิโต ปิฏฺฐิโต อนุพนฺธิฯ อถ โข ภควา ตถารูปํ อิทฺธาภิสงฺขารํ อภิสงฺขาสิ, ยถา ปกติอิริยาปเถน คจฺฉนฺตมฺปิ อตฺตานํ องฺคุลิมาโล สพฺพถาเมน ธาวนฺโตปิ น สกฺโกติ สมฺปาปุณิตุํฯ โส ปริหีนชโว ฆุรุฆุรุปสฺสาสี กจฺเฉหิ เสทํ มุญฺจนฺโต ปทํ อุทฺธริตุมฺปิ อสกฺโกนฺโต ขาณุ วิย ฐิโต ภควนฺตํ ‘‘ติฏฺฐ ติฏฺฐ, สมณา’’ติ อาหฯ ภควา คจฺฉนฺโตว ‘‘ฐิโต อหํ, องฺคุลิมาล, ตฺวญฺจ ติฏฺฐา’’ติ อาหฯ โส ‘‘อิเม โข สมณา สกฺยปุตฺติยา สจฺจวาทิโน, อยํ สมโณ คจฺฉนฺโตเยว ‘ฐิโต อหํ, องฺคุลิมาล, ตฺวญฺจ ติฏฺฐา’ติ อาห, อหญฺจมฺหิ ฐิโต, โก นุ โข อิมสฺส อธิปฺปาโย, ปุจฺฉิตฺวา นํ ชานิสฺสามี’’ติ ภควนฺตํ คาถาย อชฺฌภาสิ –

[866]

‘‘คจฺฉํ วเทสิ สมณ ฐิโตมฺหิ, มมญฺจ พฺรูสิ ฐิตมฏฺฐิโตติ;

ปุจฺฉามิ ตํ สมณ เอตมตฺถํ, กถํ ฐิโต ตฺวํ อหมฏฺฐิโตมฺหี’’ติฯ

ตตฺถ สมณาติ ภควนฺตํ อาลปติฯ มมนฺติ มํฯ กถนฺติ เกนากาเรนฯ อยญฺเหตฺถ อตฺโถ – สมณ, ตฺวํ คจฺฉนฺโตว สมาโน ‘‘ฐิโตมฺหี’’ติ วเทสิฯ มมญฺจ ฐิตํเยว ‘‘อฏฺฐิโต’’ติ พฺรูสิ, วเทสิฯ การเณเนตฺถ ภวิตพฺพํ, ตสฺมา ตํ สมณํ อหํ เอวมตฺถํ ปุจฺฉามิฯ กถํ เกนากาเรน ตฺวํ ฐิโต อโหสิ, อหญฺจ อฏฺฐิโตมฺหีติฯ เอวํ วุตฺเต ภควา –

[867]

‘‘ฐิโต อหํ องฺคุลิมาล สพฺพทา, สพฺเพสุ ภูเตสุ นิธาย ทณฺฑํ;

ตุวญฺจ ปาเณสุ อสญฺญโตสิ, ตสฺมา ฐิโตหํ ตุวมฏฺฐิโตสี’’ติฯ –

คาถาย ตํ อชฺฌภาสิฯ

ตตฺถ ฐิโต อหํ, องฺคุลิมาล, สพฺพทา, สพฺเพสุ ภูเตสุ นิธาย ทณฺฑนฺติ, องฺคุลิมาล, อหํ สพฺพทา สพฺพกาเล อาทิมชฺฌปริโยสาเนสุ ตสถาวรเภเทสุ สพฺเพสุ สตฺเตสุ ทณฺฑํ นิธาย นิหิตทณฺโฑ นิหิตสตฺโถ ลชฺชี ทยาปนฺโน, ตโต อญฺญถา อวตฺตนโต เอวรูเปเนว ฐิโตฯ ตุวญฺจ ปาเณสุ อสญฺญโตสีติ ตฺวํ ปน สตฺเตสุ สญฺญมรหิโต อสิ, ลุทฺโท โลหิตปาณิ หตปหเต นิวิฏฺโฐ อทยาปนฺโน, ตสฺมา อสญฺญโต วิรติวเสน อฏฺฐิโตฯ ตโต เอว ตาสุ ตาสุ คตีสุ ปริพฺภมนโตปิ ตุวํ อิทานิ อิริยาปเถน ฐิโตปิ อฏฺฐิโต อสิ, อหํ ปน วุตฺตปฺปกาเรน ฐิโตติฯ ตโต องฺคุลิมาโล ยถาภุจฺจคุณปฺปภาวิตสฺส ชลตเล เตลสฺส วิย สกลํ โลกํ อภิพฺยาเปตฺวา ฐิตสฺส ภควโต กิตฺติสทฺทสฺส สุตปุพฺพตฺตา เหตุสมฺปตฺติยา ญาณสฺส จ ปริปากคตตฺตา ‘‘อยํ โส ภควา’’ติ สญฺชาตปีติโสมนสฺโส ‘‘มหา อยํ สีหนาโท, มหนฺตํ คชฺชิตํ, นยิทํ อญฺญสฺส ภวิสฺสติ, สมณสฺส มญฺเญ โคตมสฺส เอตํ คชฺชิตํ, ทิฏฺโฐ วตมฺหิ มเหสินา สมฺมาสมฺพุทฺเธน, มยฺหํ สงฺคหกรณตฺถํ ภควา อิธาคโต’’ติ จินฺเตตฺวา –

[868]

‘‘จิรสฺสํ วต เม มหิโต มเหสี, มหาวนํ สมโณ ปจฺจปาทิ;

โสหํ จชิสฺสามิ สหสฺสปาปํ, สุตฺวาน คาถํ ตว ธมฺมยุตฺต’’นฺติฯ –

อิมํ คาถํ อภาสิฯ

ตตฺถ จิรสฺสํ วตาติ จิรกาเลน วตฯ เมติ มยฺหํ อนุคฺคหตฺถายฯ มหิโตติ สเทวเกน โลเกน มหติยา ปูชาย ปูชิโตฯ มหนฺเต สีลกฺขนฺธาทิคุเณ เอสิ, คเวสีติ มเหสีฯ มหาวนํ สมโณ ปจฺจปาทีติ อิมํ มหารญฺญํ สมิตสพฺพปาโป ภควา ปฏิปชฺชิฯ โสหํ จชิสฺสามิ สหสฺสปาปํ, สุตฺวาน คาถํ ตว ธมฺมยุตฺตนฺติ โสหํ ธมฺมยุตฺตํ ธมฺมูปสํหิตํ ตว คาถํ สุณิํฯ โสหํ ตํ สุตฺวาน ‘‘จิรสฺสมฺปิ จิรกาเลนปิ สงฺคตํ ปริจิตํ ปาปสหสฺสํ ปชหิสฺส’’นฺติ จินฺเตตฺวา อิทานิ นํ อญฺญทตฺถุ ปริจฺจชิสฺสามีติ อตฺโถฯ เอวํ ปน วตฺวา ยถา ปฏิปชฺชิ, ยถา จ ภควตา อนุคฺคหิโต, ตํ ทสฺเสตุํ –

[869]

‘‘อิจฺเจว โจโร อสิมาวุธญฺจ, โสพฺเภ ปปาเต นรเก อนฺวกาสิ;

อวนฺทิ โจโร สุคตสฺส ปาเท, ตตฺเถว ปพฺพชฺชมยาจิ พุทฺธํฯ

[870]

‘‘พุทฺโธ จ โข การุณิโก มเหสิ, โย สตฺถา โลกสฺส สเทวกสฺส;

ตเมหิ ภิกฺขูติ ตทา อโวจ, เอเสว ตสฺส อหุ ภิกฺขุภาโว’’ติฯ

สงฺคีติการา อิมา ทฺเว คาถา ฐเปสุํฯ

ตตฺถ อิจฺเจวาติ อิติ เอว เอวํ วตฺวา อนนฺตรเมวฯ โจโรติ องฺคุลิมาโลฯ อสินฺติ ขคฺคํฯ อาวุธนฺติ เสสาวุธํฯ โสพฺเภติ สมนฺตโต ฉินฺนตเฏฯ ปปาเตติ เอกโต ฉินฺนตเฏฯ นรเกติ ภูมิยา ผลิตวิวเรฯ อิธ ปน ตีหิปิ ปเทหิ ยตฺถ ปติตํ อญฺเญน คเหตุํ น สกฺกา, ตาทิสํ ปพฺพตนฺตรเมว วทติฯ อนฺวกาสีติ อนุ อกาสิ, ปญฺจวิธมฺปิ อตฺตโน อาวุธํ อนุ ขิปิ ฉฑฺเฑสิ, ตานิ ฉฑฺเฑตฺวา ภควโต ปาเทสุ สิรสา นิปติตฺวา ‘‘ปพฺพาเชถ มํ, ภนฺเต’’ติ อาหฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อวนฺทิ โจโร สุคตสฺส ปาเท, ตตฺเถว ปพฺพชฺชมยาจิ พุทฺธ’’นฺติฯ เอวํ เตน ปพฺพชฺชาย ยาจิตาย สตฺถา ตสฺส ปุริมกมฺมํ โอโลเกนฺโต เอหิภิกฺขุภาวาย เหตุสมฺปตฺติํ ทิสฺวา ทกฺขิณหตฺถํ ปสาเรตฺวา – ‘‘เอหิ, ภิกฺขุ, สฺวาขาโต ธมฺโม, จร พฺรหฺมจริยํ, สมฺมา ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยายา’’ติ อาหฯ สา เอว จ ตสฺส ปพฺพชฺชา อุปสมฺปทา จ อโหสิฯ เตนาห ‘‘ตเมหิ ภิกฺขูติ ตทา อโวจ, เอเสว ตสฺส อหุ ภิกฺขุภาโว’’ติฯ

เอวํ เถโร สตฺถุ สนฺติเก เอหิภิกฺขุภาเวน ปพฺพชฺชํ อุปสมฺปทญฺจ ลภิตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต อรหตฺตํ ปตฺวา วิมุตฺติสุขํ ปฏิสํเวเทนฺโต ปีติโสมนสฺสชาโต อุทานวเสน –

[871]

‘‘โย จ ปุพฺเพ ปมชฺชิตฺวา, ปจฺฉา โส นปฺปมชฺชติ;

โสมํ โลกํ ปภาเสติ, อพฺภา มุตฺโตว จนฺทิมาฯ

[872]

‘‘ยสฺส ปาปํ กตํ กมฺมํ, กุสเลน ปิธียติ;

โสมํ โลกํ ปภาเสติ, อพฺภา มุตฺโตว จนฺทิมาฯ

[873]

‘‘โย หเว ทหโร ภิกฺขุ, ยุญฺชติ พุทฺธสาสเน;

โสมํ โลกํ ปภาเสติ, อพฺภา มุตฺโตว จนฺทิมา’’ติฯ – คาถตฺตยํ อภาสิ;

ตสฺสตฺโถ – โย ปุคฺคโล คหฏฺโฐ วา ปพฺพชิโต วา กลฺยาณมิตฺตสํสคฺคโต ปุพฺเพ ปาปมิตฺตสํสคฺเคน วา อตฺตโน วา ปฏิสงฺขานาภาเวน ปมชฺชิตฺวา สมฺมาปฏิปตฺติยํ ปมาทํ อาปชฺชิตฺวา , ปจฺฉา กลฺยาณมิตฺตสํสคฺเคน โยนิโส อุมฺมุชฺชนฺโต นปฺปมชฺชติ, สมฺมา ปฏิปชฺชติ, สมถวิปสฺสนํ อนุยุญฺชนฺโต ติสฺโส วิชฺชา ฉ อภิญฺญา ปาปุณาติ, โส อพฺภาทีหิ มุตฺโต จนฺโท วิย โอกาสโลกํ อตฺตนา อธิคตาหิ วิชฺชาภิญฺญาหิ อิมํ ขนฺธาทิโลกํ โอภาเสตีติฯ

ยสฺส ปุคฺคลสฺส กตํ อุปจิตํ ปาปกมฺมํ กมฺมกฺขยกเรน โลกุตฺตรกุสเลน อวิปาการหภาวสฺส อาหริตตฺตา วิปากุปฺปาทเน ทฺวารปิธาเนน ปิธียติ ถกียติฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ

ทหโรติ ตรุโณ, เตนสฺส โยคกฺขมสรีรตํ ทสฺเสติฯ โส หิ อุปฺปนฺนํ วาตาตปปริสฺสยํ อภิภวิตฺวา โยคํ กาตุํ สกฺโกติฯ ยุญฺชติ พุทฺธสาสเน สิกฺขตฺตเย ยุตฺตปฺปยุตฺโต โหติ, สกฺกจฺจํ สมฺปาเทตีติ อตฺโถฯ

เอวํ ปีติโสมนสฺสชาโต วิมุตฺติสุเขน วิหรนฺโต ยทา นครํ ปิณฺฑาย ปวิสติ, ตทา อญฺเญนปิ ขิตฺโต เลฑฺฑุ เถรสฺส กาเย นิปตติ, อญฺเญนปิ ขิตฺโต ทณฺโฑ ตสฺเสว กาเย นิปตติฯ โส ภินฺเนน ปตฺเตน วิหารํ ปวิสิตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ คจฺฉติฯ สตฺถา ตํ โอวทติ ‘‘อธิวาเสหิ, ตฺวํ พฺราหฺมณ, อธิวาเสหิ, ตฺวํ พฺราหฺมณ, ยสฺส โข, ตฺวํ พฺราหฺมณ, กมฺมสฺส วิปาเกน พหูนิ วสฺสสหสฺสานิ นิรเย ปจฺเจยฺยาสิ, ตสฺส, ตฺวํ พฺราหฺมณ, กมฺมสฺส วิปากํ ทิฏฺเฐว ธมฺเม ปฏิสํเวเทสี’’ติฯ อถ เถโร อโนธิโส สพฺพสตฺเตสุ เมตฺตจิตฺตํ อุปฏฺฐเปตฺวา –

[874]

‘‘ทิสาปิ เม ธมฺมกถํ สุณนฺตุ, ทิสาปิ เม ยุญฺชนฺตุ พุทฺธสาสเน;

ทิสาปิ เม เต มนุเช ภชนฺตุ, เย ธมฺมเมวาทปยนฺติ สนฺโตฯ

[875]

‘‘ทิสา หิ เม ขนฺติวาทานํ, อวิโรธปฺปสํสินํ;

สุณนฺตุ ธมฺมํ กาเลน, ตญฺจ อนุวิธียนฺตุฯ

[876]

‘‘น หิ ชาตุ โส มมํ หิํเส, อญฺญํ วา ปน กญฺจิ นํ;

ปปฺปุยฺย ปรมํ สนฺติํ, รกฺเขยฺย ตสถาวเรฯ

[877]

‘‘อุทกญฺหิ นยนฺติ เนตฺติกา, อุสุการา ทมยนฺติ เตชนํ;

ทารุํ ทมยนฺติ ตจฺฉกา, อตฺตานํ ทมยนฺติ ปณฺฑิตาฯ

[878]

‘‘ทณฺเฑเนเก ทมยนฺติ, องฺกุเสภิ กสาหิ จ;

อทณฺเฑน อสตฺเถน, อหํ ทนฺโตมฺหิ ตาทินาฯ

[879]

‘‘อหิํสโกติ เม นามํ, หิํสกสฺส ปุเร สโต;

อชฺชาหํ สจฺจนาโมมฺหิ, น นํ หิํสามิ กญฺจิ นํฯ

[880]

‘‘โจโร อหํ ปุเร อาสิํ, องฺคุลิมาโลติ วิสฺสุโต;

วุยฺหมาโน มโหเฆน, พุทฺธํ สรณมาคมํฯ

[881]

‘‘โลหิตปาณิ ปุเร อาสิํ, องฺคุลิมาโลติ วิสฺสุโต;

สรณคมนํ ปสฺส, ภวเนตฺติ สมูหตาฯ

[882]

‘‘ตาทิสํ กมฺมํ กตฺวาน, พหุํ ทุคฺคติคามินํ;

ผุฏฺโฐ กมฺมวิปาเกน, อนโณ ภุญฺชามิ โภชนํฯ

[883]

‘‘ปมาทมนุยุญฺชนฺติ, พาลา ทุมฺเมธิโน ชนา;

อปฺปมาทญฺจ เมธาวี, ธนํ เสฏฺฐํว รกฺขติฯ

[884]

‘‘มา ปมาทมนุยุญฺเชถ, มา กามรติสนฺถวํ;

อปฺปมตฺโต หิ ฌายนฺโต, ปปฺโปติ ปรมํ สุขํฯ

[885]

‘‘สฺวาคตํ นาปคตํ, เนตํ ทุมฺมนฺติตํ มม;

สวิภตฺเตสุ ธมฺเมสุ, ยํ เสฏฺฐํ ตทุปาคมํฯ

[886]

‘‘สฺวาคตํ นาปคตํ, เนตํ ทุมฺมนฺติตํ มม;

ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํฯ

[887]

‘‘อรญฺเญ รุกฺขมูเล วา, ปพฺพเตสุ คุหาสุ วา;

ตตฺถ ตตฺเถว อฏฺฐาสิํ, อุพฺพิคฺคมนโส ตทาฯ

[888]

‘‘สุขํ สยามิ ฐายามิ, สุขํ กปฺเปมิ ชีวิตํ;

อหตฺถปาโส มารสฺส, อโห สตฺถานุกมฺปิโตฯ

[889]

‘‘พฺรหฺมชจฺโจ ปุเร อาสิํ, อุทิจฺโจ อุภโต อหุฯ

โสชฺช ปุตฺโต สุคตสฺส, ธมฺมราชสฺส สตฺถุโนฯ

[890]

‘‘วีตตณฺโห อนาทาโน, คุตฺตทฺวาโร สุสํวุโต;

อฆมูลํ วธิตฺวาน, ปตฺโต เม อาสวกฺขโยฯ

[891]

‘‘ปริจิณฺโณ มยา สตฺถา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ;

โอหิโต ครุโก ภาโร, ภวเนตฺติ สมูหตา’’ติฯ – อิมา คาถา อภาสิ;

ตตฺถ ทิสาปีติ มยฺหํ ทิสาปิ อมิตฺตา ปจฺจตฺถิกาปิ เย มํ เอวํ อุปวทนฺติ ‘‘ยถา มยํ องฺคุลิมาลสฺส วเสน ญาติวิโยคทุกฺขปเรตา ทุกฺขํ ปาปุณาม, เอวํ องฺคุลิมาโลปิ ทุกฺขํ ปาปุณาตู’’ติฯ เม ธมฺมกถํ สุณนฺตูติ มยา สตฺถุ สนฺติเก สุตํ จตุสจฺจธมฺมปฏิสํยุตฺตํ กถํ สุณนฺตุ ฯ ยุญฺชนฺตูติ สุตฺวา จ ตทตฺถาย ปฏิปชฺชนฺตุฯ เต มนุเช ภชนฺตูติ ตาทิเส สปฺปุริเส กลฺยาณมิตฺเต ภชนฺตุ เสวนฺตุฯ เย ธมฺมเมวาทปยนฺติ สนฺโตติ เย สปฺปุริสา กุสลธมฺมเมว, อุตฺตริมนุสฺสธมฺมเมว, นิพฺพตฺติตโลกุตฺตรธมฺมเมว จ อาทเปนฺติ สมาทเปนฺติ คณฺหาเปนฺติฯ

ขนฺติวาทานนฺติ อธิวาสนขนฺติเมว วทนฺตานํ ตโต เอว อวิโรธปฺปสํสินนฺติ เกนจิ อวิโรธภูตาย เมตฺตาย เอว ปสํสนสีลานํฯ

สุณนฺตุ ธมฺมํ กาเลนาติ ยุตฺตปฺปยุตฺตกาเล เตสํ สนฺติเก ธมฺมํ สุณนฺตุฯ ตญฺจ อนุวิธียนฺตูติ ตญฺจ ยถาสุตํ ธมฺมํ สมฺมเทว อุคฺคหิตฺวา อนุกโรนฺตุ ธมฺมานุธมฺมํ ปฏิปชฺชนฺตูติ อตฺโถฯ

น หิ ชาตุ โส มมํ หิํเสติ โส มยฺหํ ทิโส ปจฺจตฺถิโก ชาตุ, เอกํเสเนว มํ น หิํเส, น พาเธยฺยฯ อญฺญํ วา ปน กญฺจิ นนฺติ น เกวลํ มํเยว, อญฺญํ วาปิ กญฺจิ สตฺตํ น หิํเสยฺย, ปปฺปุยฺย ปรมํ สนฺตินฺติ, ปรมํ อุตฺตมํ สนฺติํ นิพฺพานํ ปาปุเณยฺย, ปาปุณิตฺวา จ รกฺเขยฺย ตสถาวเรติ สพฺเพ จ สตฺเต ปรมาย รกฺขาย รกฺเขยฺย, สิสฺสํ ปุตฺตํ วิย ปริปาเลยฺยาติ อตฺโถฯ

เอวํ เถโร อิมาหิ คาถาหิ ปเร ปาปโต ปริโมเจนฺโต ปริตฺตกิริยํ นาม กตฺวา อตฺตโน ปฏิปตฺติํ ปกาเสนฺโต ‘‘อุทกํ หี’’ติ คาถมาหฯ ตตฺถ ปถวิยา ถลฏฺฐานํ ขณิตฺวา นินฺนฏฺฐานํ ปูเรตฺวา มาติกํ วา กตฺวา รุกฺขโทณิํ วา ฐเปตฺวา อตฺตนา อิจฺฉิกิจฺฉิตฏฺฐานํ อุทกํ เนนฺตีติ เนตฺติกา, อุทกหาริโนฯ เตชนนฺติ กณฺฑํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – เนตฺติกา อตฺตโน รุจิยา อุทกํ นยนฺติ, อุสุการาปิ ตาเปตฺวา วงฺกาภาวํ หรนฺตา เตชนํ อุสุํ ทมยนฺติ, อุชุกํ กโรนฺติ, ตจฺฉกาปิ เนมิอาทีนํ อตฺถาย ตจฺฉนฺตา ทารุํ ทมยนฺติ อตฺตโน รุจิยา อุชุํ วา วงฺกํ วา กโรนฺติฯ เอวํ เอตฺตกํ อารมฺมณํ กตฺวา ปณฺฑิตา สปฺปญฺญา อริยมคฺคํ อุปฺปาเทนฺตา อตฺตานํ ทเมนฺติ, อรหตฺตปฺปตฺตา ปน เอกนฺตทนฺตา นาม โหนฺตีติฯ

อิทานิ ปุริสทมฺมสารถินา สตฺถารา อตฺตโน ทมิตาการํ กตญฺญุตญฺจ ปกาเสนฺโต ‘‘ทณฺเฑเนเก’’ติอาทิกา ปญฺจ คาถา อภาสิฯ ตตฺถ ทณฺเฑเนเก ทมยนฺตีติ ราชราชมหามตฺตาทโย ทณฺเฑน, หตฺถิอสฺสาทินา พลกาเยน จ ปจฺจตฺถิกาทิเก ทเมนฺติ, โคปาลาทโย จ คาวาทิเก ทณฺเฑน ยฏฺฐิยา ทเมนฺติฯ หตฺถาจริยา หตฺถิํ องฺกุเสหิ, อสฺสาจริยา อสฺเส กสาหิ จ ทเมนฺติฯ อทณฺเฑน อสตฺเถน, อหํ ทนฺโตมฺหิ ตาทินาติ อหํ ปน อิฏฺฐาทีสุ ตาทิภาวปฺปตฺเตน สมฺมาสมฺพุทฺเธน วินา เอว ทณฺเฑน, วินา สตฺเถน, นิหิตทณฺฑนิหิตสตฺถภาเวน ทนฺโต ทมิโต นิพฺพิเสวโน คโต อมฺหิฯ

อหิํสโกติ เม นามํ, หิํสกสฺส ปุเร สโตติ สตฺถารา สมาคมโต ปุพฺเพ หิํสกสฺส เม สมานสฺส อหิํสโกติ นามมตฺตํ อโหสิฯ อชฺชาหนฺติ อิทานิ ปนาหํ ‘‘อหิํสโก’’ติ สจฺจนาโม อวิตถนาโม อมฺหิฯ ตสฺมา น นํ หิํสามิ กญฺจิปิ สตฺตํ น หิํสามิ น พาเธมิ, นนฺติ นิปาตมตฺตํฯ

วิสฺสุโตติ ‘‘ปาณาติปาตี ลุทฺโท โลหิตปาณี’’ติอาทินา ปญฺญาโตฯ มโหเฆนาติ กาโมฆาทินา มหตา โอเฆน, ตสฺส โอฆสฺส วิจฺเฉทกรํ พุทฺธํ สรณํ พุทฺธสงฺขาตํ สรณํ อคมํ อุปคจฺฉิํฯ

โลหิตปาณีติ ปาณมติปาตเนน ปเรสํ โลหิเตน รุหิเรน มกฺขิตปาณิฯ สรณคมนํ ปสฺสาติ มหปฺผลํ มม สรณคมนํ ปสฺสาติ อตฺตานเมวาลปติฯ

ตาทิสํ กมฺมนฺติ อเนกสตปุริสวธํ ทารุณํ ตถารูปํ ปาปกมฺมํฯ ผุฏฺโฐ กมฺมวิปาเกนาติ ปุพฺเพ กตสฺส ปาปกมฺมสฺส วิปาเกน ผุฏฺโฐ, สพฺพโส ปหีนกมฺโม วิปากมตฺตํ ปจฺจนุโภนฺโตฯ อถ วา ผุฏฺโฐ กมฺมวิปาเกนาติ อุปนิสฺสยภูตสฺส กุสลกมฺมสฺส ผลภูเตน โลกุตฺตรมคฺเคน, โลกุตฺตรกมฺมสฺเสว วา ผเลน วิมุตฺติสุเขน ผุฏฺโฐฯ สพฺพโส กิเลสานํ ขีณตฺตา อนโณ ภุญฺชามิ โภชนํ, โภชนาปเทเสน จตฺตาโรปิ ปจฺจเย วทติฯ

อิทานิ ปุพฺเพ อตฺตโน ปมาทวิหารํ ครหามุเขน ปจฺฉา อปฺปมาทปฏิปตฺติํ ปสํสนฺโต ตตฺถ จ ปเรสํ อุสฺสาหํ ชเนนฺโต ‘‘ปมาทมนุยุญฺชนฺตี’’ติอาทิกา คาถา อภาสิฯ ตตฺถ พาลาติ พาลฺเยน สมนฺนาคตา อิธโลกปรโลกตฺถํ อชานนฺตาฯ ทุมฺเมธิโนติ นิปฺปญฺญา, เต ปมาเท อาทีนวํ อปสฺสนฺตา ปมาทํ อนุยุญฺชนฺติ ปวตฺเตนฺติ, ปมาเทเนว กาลํ วีตินาเมนฺติฯ เมธาวีติ ธมฺโมชปญฺญาย สมนฺนาคโต ปน ปณฺฑิโต กุลวํสาคตํ เสฏฺฐํ อุตฺตมํ สตฺตรตนธนํ วิย อปฺปมาทํ รกฺขติฯ

ยถา หิ ‘‘อุตฺตมํ ธนํ นิสฺสาย โภคสมฺปตฺติํ ปาปุณิสฺสาม, ปุตฺตทารํ โปเสสฺสาม, สุคติมคฺคํ โสเธสฺสามา’’ติ ธเน อานิสํสํ ปสฺสนฺตา ธนํ รกฺขนฺติ; เอวํ ปณฺฑิโตปิ ‘‘อปฺปมาทํ นิสฺสาย ปฐมชฺฌานาทีนิ ปฏิลภิสฺสามิ , มคฺคผลานิ ปาปุณิสฺสามิ, ติสฺโส วิชฺชา ฉ อภิญฺญา สมฺปาเทสฺสามี’’ติ อปฺปมาเท อานิสํสํ ปสฺสนฺโต ธนํ เสฏฺฐํว อปฺปมาทํ รกฺขตีติ อตฺโถฯ

มา ปมาทนฺติ ปมาทํ มา อนุยุญฺเชถ ปมาเทน กาลํ มา วีตินามยิตฺถฯ กามรติสนฺถวนฺติ วตฺถุกาเมสุ, กิเลสกาเมสุ จ รติสงฺขาตํ ตณฺหาสนฺถวมฺปิ มา อนุยุญฺเชถ มา วินฺทิตฺถ มา ปฏิลภิตฺถฯ อปฺปมตฺโต หีติ อุปฏฺฐิตสติตาย อปฺปมตฺโต ปุคฺคโล ฌายนฺโต ฌายนปฺปสุโต ปรมํ อุตฺตมํ นิพฺพานสุขํ ปาปุณาติฯ

สฺวาคตํ นาปคตนฺติ ยํ ตทา มม สตฺถุ สนฺติเก อาคตํ อาคมนํ, สตฺถุ วา ตสฺมิํ มหาวเน อาคมนํ, ตํ สฺวาคตํ สฺวาคมนํ นาปคตํ, อตฺถโต อเปตํ วิคตํ น โหติฯ เนตํ ทุมฺมนฺติตํ มมาติ ยํ ตทา มยา ‘‘สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิสฺสามี’’ติ มนฺติตํ, อิทมฺปิ มม น ทุมฺมนฺติตํ, สุมนฺติตเมวฯ กสฺมา? สวิภตฺเตสุ ธมฺเมสูติ สาวชฺชานวชฺชาทิวเสน ปการโต วิภตฺเตสุ ธมฺเมสุ ยํ เสฏฺฐํ อุตฺตมํ ปวรํ นิพฺพานํฯ ตทุปาคมํ ตเทว อุปคจฺฉินฺติ อตฺโถฯ

‘‘ตทา ปุถุชฺชนกาเล ปโยคาสยวิปนฺนตาย อรญฺญาทีสุ ทุกฺขํ วิหาสิํ, อิทานิ ปโยคาสยสมฺปนฺนตาย ตตฺถ สุขํ วิหรามี’’ติ สุขวิหารภาวญฺเจว ‘‘ปุพฺเพ ชาติมตฺเตน พฺราหฺมโณ, อิทานิ สตฺถุ โอรสปุตฺตตาย พฺราหฺมโณ’’ติ ปรมตฺถพฺราหฺมณภาวญฺจ ทสฺเสนฺโต ‘‘อรญฺเญ’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ สุขํ สยามีติ สยนฺโตปิ สุขํ สุเขน นิทุกฺเขน จิตฺตุตฺราสาทีนํ อภาเวน เจโตทุกฺขรหิโต สยามิฯ ฐายามีติ ฐามิ ฯ อหตฺถปาโส มารสฺสาติ กิเลสมาราทีนํ อโคจโรฯ อโห สตฺถานุกมฺปิโตติ สตฺถารานุกมฺปิโต อโหฯ

พฺรหฺมชจฺโจติ พฺราหฺมณชาติโกฯ อุทิจฺโจ อุภโตติ มาติโต จ ปิติโต จ อุภโต อุทิโต สํสุทฺธคหณิโกฯ เสสํ ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตนยเมวฯ

องฺคุลิมาลตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. อนุรุทฺธตฺเถรคาถาวณฺณนา

ปหาย มาตาปิตโรติอาทิกา อายสฺมโต อนุรุทฺธตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล วิภวสมฺปนฺโน กุฏุมฺพิโก หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ โส เอกทิวสํ วิหารํ คนฺตฺวา สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ ทิพฺพจกฺขุกานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปนฺตํ ทิสฺวา สยมฺปิ ตํ ฐานนฺตรํ ปตฺเถตฺวา สตสหสฺสภิกฺขุปริวารสฺส ภควโต สตฺตาหํ มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา สตฺตเม ทิวเส ภควโต, ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ อุตฺตมานิ วตฺถานิ ทตฺวา ปณิธานมกาสิฯ สตฺถาปิสฺส อนนฺตราเยน สมิชฺฌนภาวํ ทิสฺวา ‘‘อนาคเต โคตมสฺส นาม สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สาสเน ทิพฺพจกฺขุกานํ อคฺโค ภวิสฺสตี’’ติ พฺยากาสิฯ โสปิ ตตฺถ ปุญฺญานิ กโรนฺโต สตฺถริ ปรินิพฺพุเต นิฏฺฐิเต สตฺตโยชนิเก สุวณฺณเจติเย อเนกสหสฺเสหิ ทีปรุกฺเขหิ ทีปกปลฺลิกาหิ จ ‘‘ทิพฺพจกฺขุญาณสฺส อุปนิสฺสยปจฺจโย โหตู’’ติ อุฬารํ ทีปปูชํ อกาสิฯ

เอวํ ยาวชีวํ ปุญฺญานิ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต กสฺสปสฺส ภควโต กาเล พาราณสิยํ กุฏุมฺพิกเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต สตฺถริ ปรินิพฺพุเต นิฏฺฐิเต โยชนิเก กนกถูเป พหู กํสปาติโย กาเรตฺวา สปฺปิมณฺฑสฺส ปูเรตฺวา มชฺเฌ เอเกกํ คุฬปิณฺฑํ ฐเปตฺวา มุขวฏฺฏิยา มุขวฏฺฏิํ ผุสาเปนฺโต เจติยํ ปริกฺขิปาเปตฺวา อตฺตนา เอกํ มหติํ กํสปาติํ กาเรตฺวา สปฺปิมณฺฑสฺส ปูเรตฺวา สหสฺสวฏฺฏิโย ชาลาเปตฺวา สีเส ฐเปตฺวา สพฺพรตฺติํ เจติยํ อนุปริยายิฯ

เอวํ ตสฺมิมฺปิ อตฺตภาเว ยาวชีวํ กุสลํ กตฺวา ตโต จุโต เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา ตตฺถ ยาวตายุกํ ฐตฺวา ตโต จุโต อนุปฺปนฺเน พุทฺเธ พาราณสิยํเยว ทุคฺคตกุเล นิพฺพตฺติ, อนฺนภาโรติสฺส นามํ อโหสิฯ โส สุมนเสฏฺฐิสฺส นาม เคเห กมฺมํ กโรนฺโต ชีวติฯ โส เอกทิวสํ อุปริฏฺฐํ นาม ปจฺเจกพุทฺธํ นิโรธสมาปตฺติโต วุฏฺฐาย คนฺธมาทนปพฺพตโต อากาเสนาคนฺตฺวา พาราณสีนครทฺวาเร โอตริตฺวา จีวรํ ปารุปิตฺวา นคเร ปิณฺฑาย ปวิสนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺโต ปตฺตํ คเหตฺวา อตฺตโน อตฺถาย ฐปิตํ เอกํ ภาคภตฺตํ ปตฺเต ปกฺขิปิตฺวา ปจฺเจกพุทฺธสฺส ทาตุกาโม อารภิฯ