7. กาฬิโคธาปุตฺตภทฺทิยตฺเถรคาถาวณฺณนา
ยาตํ เม หตฺถิคีวายาติอาทิกา อายสฺมโต ภทฺทิยตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล มหาโภคกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุณนฺโต สตฺถารา เอกํ ภิกฺขุํ อุจฺจากุลิกานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐปิยมานํ ทิสฺวา สยมฺปิ ตํ ฐานนฺตรํ ปตฺเถตฺวา สตฺตาหํ พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส มหาทานํ ทตฺวา ปณิธานํ อกาสิฯ สตฺถาปิสฺส อนนฺตราเยน สมิชฺฌนภาวํ ทิสฺวา พฺยากาสิฯ โสปิ ตํ พฺยากรณํ สุตฺวา อุจฺจากุลิกสํวตฺตนิกํ กมฺมํ ปุจฺฉิตฺวา ธมฺมสฺสวนสฺส การาปนํ, ธมฺมมณฺฑเป อาสนทานํ, พีชนีทานํ, ธมฺมกถิกานํ ปูชาสกฺการกรณํ, อุโปสถาคาเร ปฏิสฺสยทานนฺติ เอวมาทิํ ยาวชีวํ พหุปุญฺญํ กตฺวา ตโต จุโต เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต กสฺสปสฺส ภควโต อปรภาเค อมฺหากํ ภควโต อุปฺปตฺติยา ปุเรตรํ พาราณสิยํ กุฏุมฺพิยฆเร นิพฺพตฺโต สมฺพหุเล ปจฺเจกพุทฺเธ ปิณฺฑาย จริตฺวา เอกสฺมิํเยว ฐาเน สมาคนฺตฺวา ภตฺตวิสฺสคฺคํ กโรนฺเต ทิสฺวา ตตฺถ ปาสาณผลกานิ อตฺถริตฺวา ปาโททกาทิํ อุปฏฺฐเปนฺโต ยาวชีวํ อุปฏฺฐหิฯ
โส เอกํ พุทฺธนฺตรํ เทวมนุสฺเสสุ สํสริตฺวา อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท กปิลวตฺถุนคเร สากิยราชกุเล นิพฺพตฺติ, ภทฺทิโยติสฺส นามํ อโหสิฯ โส วยปฺปตฺโต อนุรุทฺธาทีหิ ปญฺจหิ ขตฺติเยหิ สทฺธิํ สตฺถริ อนุปิยมฺพวเน วิหรนฺเต สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิฯ ตํ สตฺถา อปรภาเค เชตวเน อริยคณมชฺเฌ นิสินฺโน อุจฺจากุลิกานํ ภิกฺขูนํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปสิฯ โส ผลสุเขน นิพฺพานสุเขน จ วีตินาเมนฺโต อรญฺญคโตปิ รุกฺขมูลคโตปิ สุญฺญาคารคโตปิ ‘‘อโห สุขํ, อโห สุข’’นฺติ อภิกฺขณํ อุทานํ อุทาเนสิฯ ตํ สุตฺวา ภิกฺขู สตฺถุ อาโรเจสุํ – ‘‘อายสฺมา ภทฺทิโย กาฬิโคธาย ปุตฺโต อภิกฺขณํ ‘อโห สุขํ, อโห สุข’นฺติ วทติ, อนภิรโต มญฺเญ พฺรหฺมจริยํ จรตี’’ติฯ สตฺถา ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ, ภทฺทิย, อภิกฺขณํ ‘อโห สุขํ, อโห สุข’นฺติ วทสี’’ติ ปุจฺฉิฯ โส ‘‘สจฺจํ ภควา’’ติ ปฏิชานิตฺวา ‘‘ปุพฺเพ เม, ภนฺเต, รชฺชํ กาเรนฺตสฺส สุสํวิหิตารกฺโข อโหสิํ, ตถาปิ ภีโต อุพฺพิคฺโค อุสฺสงฺกิโต วิหาสิํฯ อิทานิ ปน ปพฺพชิโต อภีโต อนุพฺพิคฺโค อนุสฺสงฺกิโต วิหรามี’’ติ วตฺวา –
[842]
‘‘ยาตํ เม หตฺถิคีวาย, สุขุมา วตฺถา ปธาริตา;
สาลีนํ โอทโน ภุตฺโต, สุจิมํสูปเสจโนฯ
[843]
‘‘โสชฺช ภทฺโท สาตติโก, อุญฺฉาปตฺตาคเต รโต;
ฌายติ อนุปาทาโน, ปุตฺโต โคธาย ภทฺทิโยฯ
[844]
‘‘ปํสุกูลี สาตติโก, อุญฺฉาปตฺตาคเต รโต;
ฌายติ อนุปาทาโน, ปุตฺโต โคธาย ภทฺทิโยฯ
[845]
‘‘ปิณฺฑปาตี สาตติโก…เป.…ฯ
[846]
‘‘เตจีวรี สาตติโก…เป.…ฯ
[847]
‘‘สปทานจารี สาตติโก…เป.…ฯ
[848]
‘‘เอกาสนี สาตติโก…เป.…ฯ
[849]
‘‘ปตฺตปิณฺฑี สาตติโก…เป.…ฯ
[850]
‘‘ขลุปจฺฉาภตฺตี สาตติโก…เป.…ฯ
[851]
‘‘อารญฺญิโก สาตติโก…เป.…ฯ
[852]
‘‘รุกฺขมูลิโก สาตติโก…เป.…ฯ
[853]
‘‘อพฺโภกาสี สาตติโก…เป.…ฯ
[854]
‘‘โสสานิโก สาตติโก…เป.…ฯ
[855]
‘‘ยถาสนฺถติโก สาตติโก…เป.…ฯ
[856]
‘‘เนสชฺชิโก สาตติโก…เป.…ฯ
[857]
‘‘อปฺปิจฺโฉ สาตติโก…เป.…ฯ
[858]
‘‘สนฺตุฏฺโฐ สาตติโก…เป.…ฯ
[859]
‘‘ปวิวิตฺโต สาตติโก…เป.…ฯ
[860]
‘‘อสํสฏฺโฐ สาตติโก…เป.…ฯ
[861]
‘‘อารทฺธวีริโย สาตติโก…เป.…ฯ
[862]
‘‘หิตฺวา สตปลํ กํสํ, โสวณฺณํ สตราชิกํ;
อคฺคหิํ มตฺติกาปตฺตํ, อิทํ ทุติยาภิเสจนํฯ
[863]
‘‘อุจฺเจ มณฺฑลิปากาเร, ทฬฺหมฏฺฏาลโกฏฺฐเก;
รกฺขิโต ขคฺคหตฺเถหิ, อุตฺตมํ วิหริํ ปุเรฯ
[864]
‘‘โสชฺช ภทฺโท อนุตฺราสี, ปหีนภยเภรโว;
ฌายติ วนโมคยฺห, ปุตฺโต โคธาย ภทฺทิโยฯ
[865]
‘‘สีลกฺขนฺเธ ปติฏฺฐาย, สติํ ปญฺญญฺจ ภาวยํ;
ปาปุณิํ อนุปุพฺเพน, สพฺพสํโยชนกฺขย’’นฺติฯ –
อิมาหิ คาถาหิ สตฺถุ ปุรโต สีหนาทํ นทิฯ
ตตฺถ ยาตํ เม หตฺถิคีวายาติ, ภนฺเต, ปุพฺเพ มยา คจฺฉนฺเตนาปิ หตฺถิคีวาย หตฺถิกฺขนฺเธ นิสีทิตฺวา ยาตํ จริตํฯ วตฺถานิ ปริหรนฺเตนาปิ สุขุมา สุขสมฺผสฺสา กาสิกวตฺถวิเสสา ธาริตาฯ โอทนํ ภุญฺชนฺเตนาปิ ติวสฺสิกานํ ปุราณคนฺธสาลีนํ โอทโน ติตฺติรกปิญฺชราทินา สุจินา มํเสน อุปสิตฺตตาย สุจิมํสูปเสจโน ภุตฺโต, ตถาปิ ตํ สุขํ น มยฺหํ จิตฺตปริโตสกรํ อโหสิ, ยถา เอตรหิ วิเวกสุขนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โสชฺช ภทฺโท’’ติอาทิฯ เอตฺถ จ หตฺถิคฺคหเณเนว อสฺสรถยานานิ, วตฺถคฺคหเณน สพฺพราชาลงฺการา, โอทนคฺคหเณน สพฺพโภชนวิกติ คหิตาติ เวทิตพฺพํฯ โสชฺชาติ โส อชฺช เอตรหิ ปพฺพชฺชายํ ฐิโตฯ ภทฺโทติ สีลาทิคุเณหิ สมนฺนาคตตฺตา ภทฺโทฯ สาตติโกติ สมณธมฺเม ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหาเร สาตจฺจยุตฺโตฯ อุญฺฉาปตฺตาคเต รโตติ อุญฺฉาจริยาย ปตฺเต อาคเต ปตฺตปริยาปนฺเน อภิรโต, เตเนว สนฺตุฏฺโฐติ อธิปฺปาโยฯ ฌายตีติ ผลสมาปตฺติฌาเนน ฌายติฯ ปุตฺโต โคธายาติ กาฬิโคธาย นาม ขตฺติยาย ปุตฺโตฯ ภทฺทิโยติ เอวํนาโม อตฺตานเมว เถโร อญฺญํ วิย กตฺวา วทติฯ
คหปติจีวรํ ปฏิกฺขิปิตฺวา ปํสุกูลิกงฺคสมาทาเนน ปํสุกูลิโกฯ สงฺฆภตฺตํ ปฏิกฺขิปิตฺวา ปิณฺฑปาติกงฺคสมาทาเนน ปิณฺฑปาติโกฯ
อติเรกจีวรํ ปฏิกฺขิปิตฺวา เตจีวริกงฺคสมาทาเนน เตจีวริโกฯ โลลุปฺปจารํ ปฏิกฺขิปิตฺวา สปทานจาริกงฺคสมาทาเนน สปทานจารีฯ นานาสนโภชนํ ปฏิกฺขิปิตฺวา เอกาสนิกงฺคสมาทาเนน เอกาสนิโกฯ ทุติยกภาชนํ ปฏิกฺขิปิตฺวา ปตฺตปิณฺฑิกงฺคสมาทาเนน ปตฺตปิณฺฑิโกฯ อติริตฺตโภชนํ ปฏิกฺขิปิตฺวา ขลุปจฺฉาภตฺติกงฺคสมาทาเนน ขลุปจฺฉาภตฺติโกฯ คามนฺตเสนาสนํ ปฏิกฺขิปิตฺวา อารญฺญิกงฺคสมาทาเนน อารญฺญิโกฯ ฉนฺนวาสํ ปฏิกฺขิปิตฺวา รุกฺขมูลิกงฺคสมาทาเนน รุกฺขมูลิโกฯ ฉนฺนรุกฺขมูลานิ ปฏิกฺขิปิตฺวา อพฺโภกาสิกงฺคสมาทาเนน อพฺโภกาสิโกฯ นสุสานํ ปฏิกฺขิปิตฺวา โสสานิกงฺคสมาทาเนน โสสานิโกฯ เสนาสนโลลุปฺปํ ปฏิกฺขิปิตฺวา ยถาสนฺถติกงฺคสมาทาเนน ยถาสนฺถติโกฯ สยนํ ปฏิกฺขิปิตฺวา เนสชฺชิกงฺคสมาทาเนน เนสชฺชิโก ฯ อยเมตฺถ สงฺเขโปฯ วิตฺถารโต ปน ธุตงฺคกถา วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 1.22 อาทโย) วุตฺตนเยเนว คเหตพฺพาฯ
อุจฺเจติ อุจฺจาทิฏฺฐาเน, อุปริปาสาทตาย วา อุจฺเจฯ มณฺฑลิปากาเรติ มณฺฑลากาเรน ปาการปริกฺขิตฺเตฯ ทฬฺหมฏฺฏาลโกฏฺฐเกติ ถิเรหิ อฏฺฏาเลหิ ทฺวารโกฏฺฐเกหิ จ สมนฺนาคเต, นคเรติ อตฺโถฯ
สติํ ปญฺญญฺจาติ เอตฺถ สติสีเสน สมาธิํ วทติฯ ผลสมาปตฺตินิโรธสมาปตฺติโย สนฺธาย ‘‘สติํ ปญฺญญฺจ ภาวย’’นฺติ วุตฺโตฯ เสสํ ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานเมวฯ
เอวํ เถโร สตฺถุ สมฺมุขา สีหนาทํ นทิฯ ตํ สุตฺวา ภิกฺขู อภิปฺปสนฺนา อเหสุํฯ
กาฬิโคธาปุตฺตภทฺทิยตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
8. องฺคุลิมาลตฺเถรคาถาวณฺณนา
คจฺฉํ วเทสีติอาทิกา อายสฺมโต องฺคุลิมาลตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินิตฺวา อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ โกสลรญฺโญ ปุโรหิตสฺส ภคฺควสฺส นาม พฺราหฺมณสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ ตสฺส ชาตทิวเส สกลนคเร อาวุธานิ ปชฺชลิํสุ, รญฺโญ จ มงฺคลาวุธํ สยนปีเฐ ฐปิตํ ปชฺชลิ, ตํ ทิสฺวา ราชา ภีโต สํวิคฺโค นิทฺทํ น ลภิฯ ปุโรหิโต ตายํ เวลายํ นกฺขตฺตโยคํ อุลฺโลเกนฺโต ‘‘โจรนกฺขตฺเตน ชาโต’’ติ สนฺนิฏฺฐานมกาสิฯ โส วิภาตาย รตฺติยา รญฺโญ สนฺติกํ คโต สุขเสยฺยํ ปุจฺฉิฯ ราชา ‘‘กุโต, อาจริย, สุขเสยฺยํ, รตฺติยํ มยฺหํ มงฺคลาวุธํ ปชฺชลิ, ตสฺส โก นุ โข วิปาโก ภวิสฺสตี’’ติ? ‘‘มา ภายิ, มหาราช, มยฺหํ ฆเร ทารโก ชาโตฯ ตสฺส อานุภาเวน สกลนคเรปิ อาวุธานิ ปชฺชลิํสู’’ติฯ ‘‘กิํ ภวิสฺสติ, อาจริยา’’ติ? ‘‘ทารโก โจโร ภวิสฺสตี’’ติฯ ‘‘กิํ เอกจารี โจโร, อุทาหุ คณเชฏฺฐโก’’ติ? ‘‘เอกจาริโก, เทว’’ฯ ‘‘กิํ นํ มาเรมา’’ติ? ‘‘เอกจาริโก เจ, ปฏิชคฺคถ ตาว น’’นฺติ อาหฯ ตสฺส นามํ กโรนฺตา ยสฺมา ชายมาโน รญฺโญ จิตฺตํ วิเหเสนฺโต ชาโต, ตสฺมา หิํสโกติ กตฺวา ปจฺฉา ทิฏฺฐํ อทิฏฺฐนฺติ วิย อหิํสโกติ โวหริํสุฯ
โส วยปฺปตฺโต ปุพฺพกมฺมพเลน สตฺตนฺนํ หตฺถีนํ พลํ ธาเรติฯ ตสฺสิทํ ปุพฺพกมฺมํ – พุทฺธสุญฺเญ โลเก กสฺสโก หุตฺวา นิพฺพตฺโต เอกํ ปจฺเจกพุทฺธํ วสฺโสทเกน ตินฺตํ อลฺลจีวรํ สีตปีฬิตํ อตฺตโน เขตฺตภูมิํ อุปคตํ ทิสฺวา ‘‘ปุญฺญกฺเขตฺตํ เม อุปฏฺฐิต’’นฺติ โสมนสฺสชาโต อคฺคิํ กตฺวา อทาสิฯ โส ตสฺส กมฺมสฺส พเลน นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺฐาเน ถามชวพลสมฺปนฺโน จ หุตฺวา อิมสฺมิํ ปจฺฉิมตฺตภาเว สตฺตนฺนํ หตฺถีนํ พลํ ธาเรติฯ โส ตกฺกสิลํ คนฺตฺวา ทิสาปาโมกฺขสฺส อาจริยสฺส สนฺติเก ธมฺมนฺเตวาสี หุตฺวา สิปฺปํ อุคฺคณฺหโต อาจริยพฺราหฺมณํ ตสฺส ภริยญฺจ สกฺกจฺจํ ปฏิชคฺคติฯ เตนสฺส สา พฺราหฺมณี เคเห ลพฺภมาเนน ภตฺตาทินา สงฺคหํ กโรติฯ ตํ อสหมานา อญฺเญ มาณวา อาจริเยน สทฺธิํ เภทํ อกํสุฯ พฺราหฺมโณ เตสํ วจนํ ทฺเว ตโย วาเร อสทฺทหนฺโต หุตฺวา ปจฺฉา สทฺทหิตฺวา ‘‘มหาพโล มาณโว, น สกฺกา เกนจิ มาราเปตุํ, อุปาเยน นํ มาเรสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา นิฏฺฐิตสิปฺปํ อตฺตโน นครํ คนฺตุํ อาปุจฺฉนฺตํ มาณวํ อาห – ‘‘ตาต อหิํสก, นิฏฺฐิตสิปฺเปน นาม อนฺเตวาสินา อาจริยสฺส ครุทกฺขิณา ทาตพฺพา, ตํ มยฺหํ เทหี’’ติฯ ‘‘สาธุ, อาจริย, กิํ ทสฺสามี’’ติ? ‘‘มนุสฺสานํ สหสฺสทกฺขิณหตฺถงฺคลิโย อาเนหี’’ติฯ
