11. สปฺปกตฺเถรคาถาวณฺณนา

ยทา พลากาติอาทิกา อายสฺมโต สปฺปกตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต อิโต เอกติํเส กปฺเป มหานุภาโว นาคราชา หุตฺวา นิพฺพตฺโต สมฺภวสฺส นาม ปจฺเจกพุทฺธสฺส อพฺโภกาเส สมาปตฺติยา นิสินฺนสฺส มหนฺตํ ปทุมํ คเหตฺวา อุปริมุทฺธนิ ธาเรนฺโต ปูชํ อกาสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา สปฺปโกติ ลทฺธนาโม วิญฺญุตํ ปตฺโต ภควโต สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา อชกรณิยา นาม นทิยา ตีเร เลณคิริวิหาเร วสนฺโต นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 2.52.78-83) –

‘‘หิมวนฺตสฺสาวิทูเร, โรมโส นาม ปพฺพโต;

พุทฺโธปิ สมฺภโว นาม, อพฺโภกาเส วสี ตทาฯ

‘‘ภวนา นิกฺขมิตฺวาน, ปทุมํ ธารยิํ อหํ;

เอกาหํ ธารยิตฺวาน, ภวนํ ปุนราคมิํฯ

‘‘เอกติํเส อิโต กปฺเป, ยํ พุทฺธมภิปูชยิํ;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

โส อรหตฺตํ ปตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตุํ สาวตฺถิํ อาคโต ญาตีหิ อุปฏฺฐียมาโน ตตฺถ กติปาหํ วสิตฺวา ธมฺมํ เทเสตฺวา ญาตเก สรเณสุ จ สีเลสุ จ ปติฏฺฐาเปตฺวา ยถาวุตฺตฏฺฐานเมว คนฺตุกาโม อโหสิฯ ตํ ญาตกา ‘‘อิเธว, ภนฺเต, วสถ, มยํ ปฏิชคฺคิสฺสามา’’ติ ยาจิํสุฯ โส คมนาการํ ทสฺเสตฺวา ฐิโต อตฺตนา วสิตฏฺฐานกิตฺตนาปเทเสน วิเวกาภิรติํ ปกาเสนฺโต –

[307]

‘‘ยทา พลากา สุจิปณฺฑรจฺฉทา, กาฬสฺส เมฆสฺส ภเยน ตชฺชิตา;

ปเลหิติ อาลยมาลเยสินี, ตทา นที อชกรณี รเมติ มํฯ

[308]

‘‘ยทา พลากา สุวิสุทฺธปณฺฑรา, กาฬสฺส เมฆสฺส ภเยน ตชฺชิตา;

ปริเยสติ เลณมเลณทสฺสินี, ตทา นที อชกรณี รเมติ มํฯ

[309]

‘‘กํ นุ ตตฺถ น รเมนฺติ, ชมฺพุโย อุภโต ตหิํ;

โสเภนฺตี อาปคากูลํ, มม เลณสฺส ปจฺฉโตฯ

[310]

‘‘ตามตมทสงฺฆสุปฺปหีนา , เภกา มนฺทวตี ปนาทยนฺติ;

นาชฺช คิรินทีหิ วิปฺปวาสสมโย,

เขมา อชกรณี สิวา สุรมฺมา’’ติฯ – จตสฺโส คาถา อภาสิ;

ตตฺถ ยทาติ ยสฺมิํ กาเลฯ พลากาติ พลากาสกุณิกาฯ สุจิปณฺฑรจฺฉทาติ สุจิสุทฺธธวลปกฺขาฯ กาฬสฺส เมฆสฺส ภเยน ตชฺชิตาติ ชลภารภริตตาย กาฬสฺส อญฺชนคิริสนฺนิกาสสฺส ปาวุสฺสกเมฆสฺส คชฺชโต วุฏฺฐิภเยน นิพฺพิชฺชิตา ภิํสาปิตาฯ ปเลหิตีติ โคจรภูมิโต อุปฺปติตฺวา คมิสฺสติฯ อาลยนฺติ นิลยํ อตฺตโน กุลาวกํฯ อาลเยสินีติ ตตฺถ อาลยนํ นิลียนเมว อิจฺฉนฺตีฯ ตทา นที อชกรณี รเมติ มนฺติ ตสฺมิํ ปาวุสฺสกกาเล อชกรณีนามิกา นที นโวทกสฺส ปูรา หารหารินี กุลงฺกสา มํ รเมติ มม จิตฺตํ อาราเธตีติ อุตุปเทสวิเสสกิตฺตนาปเทเสน วิเวกาภิรติํ ปกาเสสิฯ

สุวิสุทฺธปณฺฑราติ สุฏฺฐุ วิสุทฺธปณฺฑรวณฺณา, อสมฺมิสฺสวณฺณา สพฺพเสตาติ อตฺโถฯ ปริเยสตีติ มคฺคติฯ เลณนฺติ วสนฏฺฐานํฯ อเลณทสฺสินีติ วสนฏฺฐานํ อปสฺสนฺตีฯ ปุพฺเพ นิพทฺธวสนฏฺฐานสฺส อภาเวน อเลณทสฺสินี, อิทานิ ปาวุสฺสกกาเล เมฆคชฺชิเตน อาหิตคพฺภา ปริเยสติ เลณนฺติ นิพทฺธวสนฏฺฐานํ กุลาวกํ กโรตีติ อตฺโถฯ

กํ นุ ตตฺถ…เป.… ปจฺฉโตติ มม วสนกมหาเลณสฺส ปจฺฉโต ปจฺฉาภาเค อาปคากูลํ อชกรณีนทิยา อุภโตตีรํ ตหิํ ตหิํ อิโต จิโต จ โสเภนฺติโย นิจฺจกาลํ ผลภารนมิตสาขา สินิทฺธปณฺณจฺฉายา ชมฺพุโย ตตฺถ ตสฺมิํ ฐาเน กํ นาม สตฺตํ น รเมนฺติ นุ, สพฺพํ รเมนฺติเยวฯ

ตามตมทสงฺฆสุปฺปหีนาติ อมตํ วุจฺจติ อคทํ, เตน มชฺชนฺตีติ อมตมทา, สปฺปา, เตสํ สงฺโฆ อมตมทสงฺโฆ, ตโต สุฏฺฐุ ปหีนา อปคตาฯ เภกา มณฺฑูกิโย, มนฺทวตี สรวติโย, ปนาทยนฺติ ตํ ฐานํ มธุเรน วสฺสิเตน นินฺนาทยนฺติฯ นาชฺช คิรินทีหิ วิปฺปวาสสมโยติ อชฺช เอตรหิ อญฺญาหิปิ ปพฺพเตยฺยาหิ นทีหิ วิปฺปวาสสมโย น โหติ, วิเสสโต ปน วาฬมจฺฉสุสุมาราทิวิรหิตโต เขมา อชกรณี นทีฯ สุนฺทรตลติตฺถปุลินสมฺปตฺติยา สิวาฯ สุฏฺฐุ รมฺมา รมณียา, ตสฺมา ตตฺเถว เม มโน รมตีติ อธิปฺปาโยฯ

เอวํ ปน วตฺวา ญาตเก วิสฺสชฺเชตฺวา อตฺตโน วสนฏฺฐานเมว คโตฯ สุญฺญาคาราภิรติทีปเนน อิทเมว จ เถรสฺส อญฺญาพฺยากรณํ อโหสีติฯ

สปฺปกตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

12. มุทิตตฺเถรคาถาวณฺณนา

ปพฺพชินฺติอาทิกา อายสฺมโต มุทิตตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ สตฺถารํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส เอกํ มญฺจมทาสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท โกสลรฏฺเฐ คหปติกุเล นิพฺพตฺติตฺวา มุทิโตติ ลทฺธนาโม วิญฺญุตํ ปาปุณิฯ เตน จ สมเยน ตํ กุลํ รญฺญา เกนจิเทว กรณีเยน ปลิพุทฺธํ อโหสิฯ มุทิโต ราชภยาภีโต ปลายิตฺวา อรญฺญํ ปวิฏฺโฐ อญฺญตรสฺส ขีณาสวตฺเถรสฺส วสนฏฺฐานํ อุปคจฺฉิฯ เถโร ตสฺส ภีตภาวํ ญตฺวา ‘‘มา ภายี’’ติ สมสฺสาเสสิฯ โส ‘‘กิตฺตเกน นุ โข, ภนฺเต, กาเลน อิทํ เม ภยํ วูปสเมสฺสตี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สตฺตฏฺฐมาเส อติกฺกมิตฺวา’’ติ วุตฺเต – ‘‘เอตฺตกํ กาลํ อธิวาเสตุํ น สกฺโกมิ, ปพฺพชิสฺสามหํ, ภนฺเต, ปพฺพาเชถ ม’’นฺติ ชีวิตรกฺขณตฺถํ ปพฺพชฺชํ ยาจิฯ เถโร ตํ ปพฺพาเชสิฯ โส ปพฺพชิตฺวา สาสเน ปฏิลทฺธสทฺโธ ภเย วูปสนฺเตปิ สมณธมฺมํเยว โรเจนฺโต กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต – ‘‘อรหตฺตํ อปฺปตฺวา อิมสฺมา วสนคพฺภา พหิ น นิกฺขมิสฺสามี’’ติอาทินา ปฏิญฺญํ กตฺวา วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.36.30-33) –

‘‘วิปสฺสิโน ภควโต, โลกเชฏฺฐสฺส ตาทิโน;

เอกํ มญฺจํ มยา ทินฺนํ, ปสนฺเนน สปาณินาฯ

‘‘หตฺถิยานํ อสฺสยานํ, ทิพฺพยานํ สมชฺฌคํ;

เตน มญฺจกทาเนน, ปตฺโตมฺหิ อาสวกฺขยํฯ

‘‘เอกนวุติโต กปฺเป, ยํ มญฺจมททิํ ตทา;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, มญฺจทานสฺสิทํ ผลํฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

อรหตฺตํ ปน ปตฺวา วิมุตฺติสุขํ ปฏิสํเวเทนฺโต สหายภิกฺขูหิ อธิคตํ ปุจฺฉิโต อตฺตโน ปฏิปนฺนาการํ กเถนฺโต –

[311]

‘‘ปพฺพชิํ ชีวิกตฺโถหํ, ลทฺธาน อุปสมฺปทํ;

ตโต สทฺธํ ปฏิลภิํ, ทฬฺหวีริโย ปรกฺกมิํฯ

[312]

‘‘กามํ ภิชฺชตุยํ กาโย, มํสเปสี วิสียรุํ;

อุโภ ชณฺณุกสนฺธีหิ, ชงฺฆาโย ปปตนฺตุ เมฯ

[313]

‘‘นาสิสฺสํ น ปิวิสฺสามิ, วิหารา จ น นิกฺขเม;

นปิ ปสฺสํ นิปาเตสฺสํ, ตณฺหาสลฺเล อนูหเตฯ

[314]

‘‘ตสฺส เมวํ วิหรโต, ปสฺส วีริยปรกฺกมํ;

ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ –

จตสฺโส คาถา อภาสิฯ

ตตฺถ ชีวิกตฺโถติ ชีวิกาย อตฺถิโก ชีวิกปฺปโยชโนฯ ‘‘เอตฺถ ปพฺพชิตฺวา นิพฺภโย สุเขน อกิลมนฺโต ชีวิสฺสามี’’ติ เอวํ ชีวิกตฺถาย ปพฺพชินฺติ อตฺโถฯ