เมนู

4. รฏฺฐปาลตฺเถรคาถาวณฺณนา

ปสฺส จิตฺตกตนฺติอาทิกา อายสฺมโต รฏฺฐปาลตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยํ กิร ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต อุปฺปตฺติโต ปุเรตรเมว หํสวตีนคเร คหปติมหาสาลกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ปิตุ อจฺจเยน ฆราวาเส ปติฏฺฐิโต รตนโกฏฺฐาคารกมฺมิเกน ทสฺสิตํ อปริมาณํ กุลวํสานุคตํ ธนํ ทิสฺวา ‘‘อิมํ เอตฺตกํ ธนราสิํ มยฺหํ ปิตุอยฺยกปยฺยกาทโย อตฺตนา สทฺธิํ คเหตฺวา คนฺตุํ นาสกฺขิํสุ, มยา ปน คเหตฺวา คนฺตุํ วฏฺฏตี’’ติ จินฺเตตฺวา กปณทฺธิกาทีนํ มหาทานํ อทาสิฯ โส อภิญฺญาลาภิํ เอกํ ตาปสํ อุปฏฺฐหนฺโต เตน เทวโลกาธิปจฺเจ นิโยชิโต ยาวชีวํ ปุญฺญานิ กตฺวา ตโต จุโต เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา ทิพฺพสมฺปตฺติํ อนุภวนฺโต ตตฺถ ยาวตายุกํ ฐตฺวา ตโต จุโต มนุสฺสโลเก ภินฺนํ รฏฺฐํ สนฺธาเรตุํ สมตฺถสฺส กุลสฺส เอกปุตฺตโก หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ

เตน จ สมเยน ปทุมุตฺตโร ภควา โลเก อุปฺปชฺชิตฺวา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺโก เวเนยฺยสตฺเต นิพฺพานมหานครสงฺขาตํ เขมนฺตภูมิํ สมฺปาเปสิฯ อถ โส กุลปุตฺโต อนุกฺกเมน วิญฺญุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ อุปาสเกหิ สทฺธิํ วิหารํ คนฺตฺวา สตฺถารํ ธมฺมํ เทเสนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺโต ปริสปริยนฺเต นิสีทิฯ เตน โข ปน สมเยน สตฺถา เอกํ ภิกฺขุํ สทฺธาปพฺพชิตานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปสิฯ ตํ ทิสฺวา โส ปสนฺนมานโส ตทตฺถาย จิตฺตํ ฐเปตฺวา สตสหสฺสภิกฺขุปริวุตสฺส ภควโต มหตา สกฺกาเรน สตฺตาหํ มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา ปณิธานํ อกาสิฯ สตฺถา ตสฺส อนนฺตราเยน อิชฺฌนภาวํ ทิสฺวา ‘‘อนาคเต โคตมสฺส นาม สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สาสเน สทฺธาปพฺพชิตานํ อคฺโค ภวิสฺสตี’’ติ พฺยากาสิฯ โส สตฺถารํ ภิกฺขุสงฺฆญฺจ วนฺทิตฺวา อุฏฺฐายาสนา ปกฺกามิฯ โส ตตฺถ ยาวตายุกํ ปุญฺญานิ กตฺวา ตโต จวิตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิโต ทฺเวนวุเต กปฺเป ผุสฺสสฺส ภควโต กาเล สตฺถุ เวมาติกภาติเกสุ ตีสุ ราชปุตฺเตสุ สตฺถารํ อุปฏฺฐหนฺเตสุ เตสํ ปุญฺญกิริยาย กิจฺจํ อกาสิฯ

เอวํ ตตฺถ ตตฺถ ภเว ตํ ตํ พหุํ กุสลํ อุปจินิตฺวา สุคตีสุเยว สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท กุรุรฏฺเฐ ถุลฺลโกฏฺฐิกนิคเม รฏฺฐปาลเสฏฺฐิโน เคเห นิพฺพตฺติ, ตสฺส ภินฺนํ รฏฺฐํ สนฺธาเรตุํ สมตฺเถ กุเล นิพฺพตฺตตฺตา รฏฺฐปาโลติ วํสานุคตเมว นามํ อโหสิฯ โส มหตา ปริวาเรน วฑฺฒนฺโต อนุกฺกเมน โยพฺพนปตฺโต มาตาปิตูหิ ปติรูเปน ทาเรน สํโยชิโต มหนฺเต จ ยเส ปติฏฺฐาปิโต ทิพฺพสมฺปตฺติสทิสํ สมฺปตฺติํ ปจฺจนุโภติฯ อถ ภควา กุรุรฏฺเฐ ชนปทจาริกํ จรนฺโต ถุลฺลโกฏฺฐิกํ อนุปาปุณิฯ ตํ สุตฺวา รฏฺฐปาโล กุลปุตฺโต สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตุกาโม สตฺตาหํ ภตฺตจฺเฉทํ กตฺวา กิจฺเฉน กสิเรน มาตาปิตโร อนุชานาเปตฺวา สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ปพฺพชฺชํ ยาจิตฺวา สตฺถุ อาณตฺติยา อญฺญตรสฺส เถรสฺส สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา โยนิโสมนสิกาเรน กมฺมํ กโรนฺโต วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.2.97-111) –

‘‘ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต, โลกเชฏฺฐสฺส ตาทิโน;

วรนาโค มยา ทินฺโน, อีสาทนฺโต อุรูฬฺหวาฯ

‘‘เสตจฺฉตฺโต ปโสภิโต, สกปฺปโน สหตฺถิโป;

อคฺฆาเปตฺวาน ตํ สพฺพํ, สงฺฆารามํ อการยิํฯ

‘‘จตุปญฺญาสสหสฺสานิ, ปาสาเท การยิํ อหํ;

มโหฆทานํ กริตฺวาน, นิยฺยาเทสิํ มเหสิโนฯ

‘‘อนุโมทิ มหาวีโร, สยมฺภู อคฺคปุคฺคโล;

สพฺเพ ชเน หาสยนฺโต, เทเสสิ อมตํ ปทํฯ

‘‘ตํ เม พุทฺโธ วิยากาสิ, ชลชุตฺตรนามโก;

ภิกฺขุสงฺเฆ นิสีทิตฺวา, อิมา คาถา อภาสถฯ

‘‘จตุปญฺญาสสหสฺสานิ, ปาสาเท การยี อยํ;

กถยิสฺสามิ วิปากํ, สุโณถ มม ภาสโตฯ

‘‘อฏฺฐารสสหสฺสานิ, กูฏาคารา ภวิสฺสเร;

พฺยมฺหุตฺตมมฺหิ นิพฺพตฺตา, สพฺพโสณฺณมยา จ เตฯ

‘‘ปญฺญาสกฺขตฺตุํ เทวินฺโท, เทวรชฺชํ กริสฺสติ;

อฏฺฐปญฺญาสกฺขตฺตุญฺจ, จกฺกวตฺตี ภวิสฺสติฯ

‘‘กปฺปสตสหสฺสมฺหิ, โอกฺกากกุลสมฺภโว;

โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติฯ

‘‘เทวโลกา จวิตฺวาน, สุกฺกมูเลน โจทิโต;

อฑฺเฒ กุเล มหาโภเค, นิพฺพตฺติสฺสติ ตาวเทฯ

‘‘โส ปจฺฉา ปพฺพชิตฺวาน, สุกฺกมูเลน โจทิโต;

รฏฺฐปาโลติ นาเมน, เหสฺสติ สตฺถุ สาวโกฯ

‘‘ปธานปหิตตฺโต โส, อุปสนฺโต นิรูปธิ;

สพฺพาสเว ปริญฺญาย, นิพฺพายิสฺสตินาสโวฯ

‘‘อุฏฺฐาย อภินิกฺขมฺม, ชหิตา โภคสมฺปทา;

เขฬปิณฺเฑว โภคมฺหิ, เปมํ มยฺหํ น วิชฺชติฯ

‘‘วีริยํ เม ธุรโธรยฺหํ, โยคกฺเขมาธิวาหนํ;

ธาเรมิ อนฺติมํ เทหํ, สมฺมาสมฺพุทฺธสาสเนฯ

‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส, วิโมกฺขาปิ จ อฏฺฐิเม;

ฉฬภิญฺญา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

อรหตฺตํ ปน ปตฺวา สตฺถารํ อนุชานาเปตฺวา มาตาปิตโร ปสฺสิตุํ ถุลฺลโกฏฺฐิกํ คนฺตฺวา, ตตฺถ สปทานํ ปิณฺฑาย จรนฺโต ปิตุ นิเวสเน อาภิโทสิกํ กุมฺมาสํ ลภิตฺวา ตํ อมตํ วิย ปริภุญฺชนฺโต, ปิตรา นิมนฺติโต สฺวาตนาย อธิวาเสตฺวา, ทุติยทิวเส ปิตุ นิเวสเน ปิณฺฑปาตํ ปริภุญฺชิตฺวา อลงฺกตปฏิยตฺเต อิตฺถาคารชเน อุปคนฺตฺวา ‘‘กีทิสา นาม ตา, อยฺยปุตฺต, อจฺฉราโย, ยาสํ ตฺวํ เหตุ พฺรหฺมจริยํ จรสี’’ติอาทีนิ (ม. นิ. 2.301) วตฺวา, ปโลภนกมฺมํ กาตุํ อารทฺเธ ตสฺส อธิปฺปายํ ปริวตฺเตตฺวา อนิจฺจตาทิปฏิสํยุตฺตํ ธมฺมํ กเถนฺโต –

[769]

‘‘ปสฺส จิตฺตกตํ พิมฺพํ, อรุกายํ สมุสฺสิตํ;

อาตุรํ พหุสงฺกปฺปํ, ยสฺส นตฺถิ ธุวํ ฐิติฯ

[770]

‘‘ปสฺส จิตฺตกตํ รูปํ, มณินา กุณฺฑเลน จ;

อฏฺฐิํ ตเจน โอนทฺธํ, สห วตฺเถหิ โสภติฯ

[771]

‘‘อลตฺตกกตา ปาทา, มุขํ จุณฺณกมกฺขิตํ;

อลํ พาลสฺส โมหาย, โน จ ปารคเวสิโนฯ

[772]

‘‘อฏฺฐาปทกตา เกสา, เนตฺตา อญฺชนมกฺขิตา;

อลํ พาลสฺส โมหาย, โน จ ปารคเวสิโนฯ

[773]

‘‘อญฺชนีว นวา จิตฺตา, ปูติกาโย อลงฺกโต;

อลํ พาลสฺส โมหาย, โน จ ปารคเวสิโนฯ

[774]

‘‘โอทหิ มิคโว ปาสํ, นาสทา วาคุรํ มิโค;

ภุตฺวา นิวาปํ คจฺฉาม, กนฺทนฺเต มิคพนฺธเกฯ

[775]

‘‘ฉินฺโน ปาโส มิควสฺส, นาสทา วาคุรํ มิโค;

ภุตฺวา นิวาปํ คจฺฉาม, โสจนฺเต มิคลุทฺทเก’’ติฯ – อิมา คาถา อภาสิ;

ตตฺถ จิตฺตกตนฺติ จิตฺตํ กตํ จิตฺตกตํ, วตฺถาภรณมาลาทีหิ วิจิตฺตํ กตนฺติ อตฺโถฯ พิมฺพนฺติ ทีฆาทิภาเวน ยุตฺตฏฺฐาเนสุ ทีฆาทีหิ องฺคปจฺจงฺเคหิ มณฺฑิตํ อตฺตภาวํฯ อรุกายนฺติ นวนฺนํ วณมุขานํ โลมกูปานญฺจ วเสน วิสฺสนฺทมานอสุจิํ, สพฺพโส จ อรุภูตํ วณภูตํ อรูนํ วา กายํฯ สมุสฺสิตนฺติ ตีหิ อฏฺฐิสเตหิ สมุสฺสิตํฯ อาตุรนฺติ สพฺพกาลํ อิริยาปถนฺตราทีหิ ปริหริตพฺพตาย นิจฺจํ คิลานํฯ พหุสงฺกปฺปนฺติ พาลชเนน อภูตํ อาโรเปตฺวา พหุธา สงฺกปฺปิตพฺพํฯ ยสฺส นตฺถิ ธุวํ ฐิตีติ ยสฺส กายสฺส ธุวภาโว ฐิติสภาโว นตฺถิ, เอกํสโต เภทนวิกิรณวิทฺธํสนธมฺโมเยวฯ ตํ ปสฺสาติ สมีเป ฐิตํ ชนํ, อตฺตานเมว วา สนฺธาย วทติฯ

รูปนฺติ สรีรํฯ สรีรมฺปิ หิ ‘‘อฏฺฐิญฺจ ปฏิจฺจ, นฺหารุญฺจ ปฏิจฺจ, มํสญฺจ ปฏิจฺจ, จมฺมญฺจ ปฏิจฺจ, อากาโส ปริวาริโต ‘รูปนฺเตฺวว สงฺขํ คจฺฉตี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.306) รูปนฺติ วุจฺจติฯ มณินา กุณฺฑเลน จาติ สีสูปคาทิอาภรณคเตน มณินา กุณฺฑเลน จิตฺตกตํฯ อฏฺฐิํ ตเจน โอนทฺธนฺติ อลฺลจมฺเมน ปริโยนทฺธํ อติเรกติสตปเภทํ อฏฺฐิํ ปสฺสาติ โยชนาฯ กุณฺฑเลน จาติ -สทฺเทน เสสาภรณาลงฺกาเร สงฺคณฺหาติฯ สห วตฺเถหิ โสภตีติ ตยิทํ รูปํ มณินา จิตฺตกตมฺปิ วตฺเถหิ ปฏิจฺฉาทิตเมว โสภติ, น อปฏิจฺฉาทิตนฺติ อตฺโถฯ เย ปน ‘‘อฏฺฐิตเจนา’’ติ ปฐนฺติ, เตสํ อฏฺฐิตเจนํ โอนทฺธํ โสภติ, โอนทฺธตฺตา อฏฺฐิตเจนาติ อตฺโถฯ

อลตฺตกกตาติ อลตฺตเกน กตรญฺชนา ลาขาย สํรญฺชิตาฯ ปาทาติ จรณาฯ มุขํ จุณฺณกมกฺขิตนฺติ มุขํ จุณฺณเกน มกฺขิตํ, ยํ มณฺฑนมนุยุตฺตา สาสปกกฺเกน มุขปีฬกาทีนิ หริตฺวา โลณมตฺติกาย ทุฏฺฐโลหิตํ หริตฺวา มุขจุณฺณกวิเลปนํ กโรนฺติ, ตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ อลนฺติ พาลสฺส อนฺธปุถุชฺชนสฺส โน จ ปารคเวสิโน วฏฺฏาภิรตสฺส โมหาย สมฺโมหนาย สมตฺถํ ตสฺส จิตฺตํ โมเหตุํ ปริยตฺตํ, ปารคเวสิโน ปน วิวฏฺฏาภิรตสฺส โน อลํ น ปริยตฺตํฯ

อฏฺฐาปทกตาติ อฏฺฐปทากาเรน กตา สญฺจิตา ปุริมภาเค เกเส กปฺเปตฺวา นลาฏสฺส ปฏิจฺฉาทนวเสน กตา เกสรจนา อฏฺฐปทํ นาม, ยํ ‘‘อลก’’นฺติปิ วุจฺจติฯ เนตฺตา อญฺชนมกฺขิตาติ อุโภปิ นยนานิ อนฺโต ทฺวีสุ อนฺเตสุ จ ยถา อญฺชนจฺฉายา ทิสฺสติ, เอวํ อญฺชิตญฺชนานิฯ

อญฺชนีว นวา จิตฺตา, ปูติกาโย อลงฺกโตติ ยถา อญฺชนี อญฺชนนาฬิกา นวา อภินวา มาลากมฺมมกรทนฺตาทิวเสน จิตฺตา พหิ มฏฺฐา อุชฺชลา ทสฺสนียา, อนฺโต ปน น ทสฺสนียา โหติ, เอวเมว ตาสํ กาโย นฺหานพฺภญฺชนวตฺถาลงฺกาเรหิ อลงฺกโต พหิ อุชฺชโล, อนฺโต ปน ปูติ นานปฺปการอสุจีหิ ภริโต ติฏฺฐตีติ อตฺโถฯ

โอทหีติ โอฑฺเฑสิฯ มิคโวติ, มิคลุทฺทโกฯ ปาสนฺติ, ทณฺฑวาคุรํฯ นาสทาติ น สงฺฆฏฺเฏสิฯ วาคุรนฺติ ปาสํฯ นิวาปนฺติ มิคานํ ขาทนตฺถาย ขิตฺตํ ติณาทิฆาสํฯ อุปมา โข อยํ เถเรน กตา อตฺถสฺส วิญฺญาปนายฯ อยญฺเหตฺถ อตฺโถ – ยถา มิคานํ มารณตฺถาย ทณฺฑวาคุรํ โอฑฺเฑตฺวา ตตฺถ นิวาปํ วิกิริย มิคลุทฺทเก นิลีเน ฐิเต ตตฺเถโก ชวปรกฺกมสมฺปนฺโน เฉโก มิโค ปาสํ อผุสนฺโต เอว ยถาสุขํ นิวาปํ ขาทิตฺวา, ‘‘วญฺเจสิ วต มิโค’’ติ มิคลุทฺทเก วิรวนฺเต เอว คจฺฉติฯ อปโร มิโค พลวา เฉโก ชวสมฺปนฺโนว ตตฺถ คนฺตฺวา นิวาปํ ขาทิตฺวา ตตฺถ ตตฺถ ปาสํ ฉินฺทิตฺวา, ‘‘วญฺเจสิ วต มิโค, ปาโส ฉินฺโน’’ติ มิคลุทฺทเก โสจนฺเต เอว คจฺฉติ, เอวํ มยมฺปิ ปุพฺเพ ปุถุชฺชนกาเล มาตาปิตูหิ อาสชฺชนตฺถาย นิยฺยาทิเต โภเค ภุญฺชิตฺวา ตตฺถ ตตฺถ อสชฺชมานา นิกฺขนฺตาฯ อิทานิ ปน สพฺพโส ฉินฺนกิเลสา อปาสา หุตฺวา ฐิตา, เตหิ ทินฺนโภชนํ ภุญฺชิตฺวา เตสุ โสจนฺเตสุ เอว คจฺฉามาติฯ

เอวํ เถโร มิคลุทฺทกํ วิย มาตาปิตโร, หิรญฺญสุวณฺณํ อิตฺถาคารญฺจ วาคุรชาลํ วิย, อตฺตนา ปุพฺเพ ภุตฺตโภเค จ อิทานิ ภุตฺตโภชนญฺจ นิวาปติณํ วิย, อตฺตานํ มหามิคํ วิย จ กตฺวา ทสฺเสติฯ อิมา คาถา วตฺวา เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา รญฺโญ โกรพฺยสฺส มิคาชินอุยฺยาเน มงฺคลสิลาปฏฺเฏ นิสีทิฯ

เถรสฺส กิร ปิตา สตฺตสุ ทฺวารโกฏฺฐเกสุ อคฺคฬํ ทาเปตฺวา มลฺเล อาณาเปสิ ‘‘นิกฺขมิตุํ มา เทถ, กาสายานิ อปเนตฺวา เสตกานิ นิวาเสถา’’ติ, ตสฺมา เถโร อากาเสน อคมาสิฯ อถ ราชา โกรพฺโย เถรสฺส ตตฺถ นิสินฺนภาวํ สุตฺวา ตํ อุปสงฺกมิตฺวา สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา ‘‘อิธ, โภ รฏฺฐปาล, ปพฺพชนฺโต พฺยาธิปาริชุญฺญํ วา ชราโภคญาติปาริชุญฺญํ วา ปตฺโต ปพฺพชติฯ ตฺวํ ปน กิญฺจิปิ ปาริชุญฺญํ อนุปคโต เอว กสฺมา ปพฺพชิโต’’ติ ปุจฺฉิฯ อถสฺส เถโร, ‘‘อุปนิยฺยติ โลโก อทฺธุโว, อตาโณ โลโก อนภิสฺสโร, อสฺสโก โลโก สพฺพํ ปหาย คมนียํ, อูโน โลโก อติตฺโต ตณฺหาทาโส’’ติ (ม. นิ. 2.305) อิเมสํ จตุนฺนํ ธมฺมุทฺเทสานํ อตฺตานํ วิวิตฺตภาวํ กเถตฺวา ตสฺสา เทสนาย อนุคีติํ กเถนฺโต –

[776]

‘‘ปสฺสามิ โลเก สธเน มนุสฺเส, ลทฺธาน วิตฺตํ น ททนฺติ โมหา;

ลุทฺธา ธนํ สนฺนิจยํ กโรนฺติ, ภิยฺโยว กาเม อภิปตฺถยนฺติฯ

[777]

‘‘ราชา ปสยฺหปฺปถวิํ วิเชตฺวา, สสาครนฺตํ มหิมาวสนฺโต;

โอรํ สมุทฺทสฺส อติตฺตรูโป, ปารํ สมุทฺทสฺสปิ ปตฺถเยถฯ

[778]

‘‘ราชา จ อญฺเญ จ พหู มนุสฺสา, อวีตตณฺหา มรณํ อุเปนฺติ;

อูนาว หุตฺวาน ชหนฺติ เทหํ, กาเมหิ โลกมฺหิ น หตฺถิ ติตฺติฯ

[779]

‘‘กนฺทนฺติ นํ ญาตี ปกิริย เกเส, ‘อโห วตา โน อมรา’ติ จาหุ;

วตฺเถน นํ ปารุตํ นีหริตฺวา, จิตํ สโมธาย ตโต ฑหนฺติฯ

[780]

‘‘โส ฑยฺหติ สูเลหิ ตุชฺชมาโน, เอเกน วตฺเถน ปหาย โภเค;

น มียมานสฺส ภวนฺติ ตาณา, ญาตี จ มิตฺตา อถ วา สหายาฯ

[781]

‘‘ทายาทกา ตสฺส ธนํ หรนฺติ, สตฺโต ปน คจฺฉติ เยนกมฺมํ;

น มียมานํ ธนมนฺเวติ กิญฺจิ, ปุตฺตา จ ทารา จ ธนญฺจ รฏฺฐํฯ

[782]

‘‘น ทีฆมายุํ ลภเต ธเนน, น จาปิ วิตฺเตน ชรํ วิหนฺติ;

อปฺปํ หิทํ ชีวิตมาหุ ธีรา, อสสฺสตํ วิปฺปริณามธมฺมํฯ

[783]

‘‘อฑฺฒา ทลิทฺทา จ ผุสนฺติ ผสฺสํ, พาโล จ ธีโร จ ตเถว ผุฏฺโฐ;

พาโล หิ พาลฺยา วธิโตว เสติ, ธีโร จ โน เวธติ ผสฺสผุฏฺโฐฯ

[784]

‘‘ตสฺมา หิ ปญฺญาว ธเนน เสยฺยา, ยาย โวสานมิธาธิคจฺฉติ;

อพฺโยสิตตฺตา หิ ภวาภเวสุ, ปาปานิ กมฺมานิ กโรติ โมหาฯ

[785]

‘‘อุเปติ คพฺภญฺจ ปรญฺจ โลกํ, สํสารมาปชฺช ปรมฺปราย;

ตสฺสปฺปปญฺโญ อภิสทฺทหนฺโต, อุเปติ คพฺภญฺจ ปรญฺจ โลกํฯ

[786]

‘‘โจโร ยถา สนฺธิมุเข คหีโต, สกมฺมุนา หญฺญติ ปาปธมฺโม;

เอวํ ปชา เปจฺจ ปรมฺหิ โลเก, สกมฺมุนา หญฺญติ ปาปธมฺโมฯ

[787]

‘‘กามา หิ จิตฺรา มธุรา มโนรมา, วิรูปรูเปน มเถนฺติ จิตฺตํ;

อาทีนวํ กามคุเณสุ ทิสฺวา, ตสฺมา อหํ ปพฺพชิโตมฺหิ ราชฯ

[788]

‘‘ทุมปฺผลานีว ปตนฺติ มาณวา, ทหรา จ วุฑฺฒา จ สรีรเภทา;

เอตมฺปิ ทิสฺวา ปพฺพชิโตมฺหิ ราช, อปณฺณกํ สามญฺญเมว เสยฺโยฯ

[789]

‘‘สทฺธายาหํ ปพฺพชิโต, อุเปโต ชินสาสเน;

อวญฺฌา มยฺหํ ปพฺพชฺชา, อนโณ ภุญฺชามิ โภชนํฯ

[790]

‘‘กาเม อาทิตฺตโต ทิสฺวา, ชาตรูปานิ สตฺถโต;

คพฺภโวกฺกนฺติโต ทุกฺขํ, นิรเยสุ มหพฺภยํฯ

[791]

‘‘เอตมาทีนวํ ญตฺวา, สํเวคํ อลภิํ ตทา;

โสหํ วิทฺโธ ตทา สนฺโต, สมฺปตฺโต อาสวกฺขยํฯ

[792]

‘‘ปริจิณฺโณ มยา สตฺถา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ;

โอหิโต ครุโก ภาโร, ภวเนตฺติ สมูหตาฯ

[793]

‘‘ยสฺสตฺถาย ปพฺพชิโต, อคารสฺมานคาริยํ;

โส เม อตฺโถ อนุปฺปตฺโต, สพฺพสํโยชนกฺขโย’’ติฯ – อิมา คาถา อโวจ;

ตตฺถ ปสฺสามิ โลเกติ อหํ, มหาราช, อิมสฺมิํ โลเก สธเน ธนสมฺปนฺเน อฑฺเฒ มนุสฺเส ปสฺสามิ, เต ปน ลทฺธาน วิตฺตํ ธนํ ลภิตฺวา โภคสมฺปตฺติยํ ฐิตา สมณพฺราหฺมณาทีสุ กสฺสจิ กิญฺจิปิ น ททนฺติฯ กสฺมา? โมหา กมฺมสฺสกตาปญฺญาย อภาวโตฯ ลุทฺธา โลภาภิภูตา ยถาลทฺธํ ธนํ สนฺนิจยํ สพฺพโส นิเจตพฺพํ นิเธตพฺพํ กโรนฺติฯ ภิยฺโยว ยถาธิคตกามโต อุปริ กาเม กามคุเณ ‘‘ตถาหํ เอทิเส จ โภเค ปฏิลเภยฺย’’นฺติ อภิปตฺถยนฺติ ปจฺจาสีสนฺติ ตชฺชญฺจ วายามํ กโรนฺติฯ

ภิยฺโย กามปตฺถนาย อุทาหรณํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ราชา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ปสยฺหปฺปถวิํ วิเชตฺวาติ อตฺตโน วํสานุคตํ ปถวิํ พลกฺกาเรน อภิวิชิยฯ อาวสนฺโตติ ปสาเสนฺโตฯ โอรํ สมุทฺทสฺสาติ อนวเสสํ สมุทฺทสฺส โอรภาคํ ลภิตฺวาปิ เตน อติตฺตรูโป ปารํ สมุทฺทสฺส ทีปนฺตรมฺปิ ปตฺถเยยฺยฯ

อวีตตณฺหาติ อวิคตตณฺหาฯ อูนาวาติ อปริปุณฺณมโนรถาวฯ กาเมหิ โลกมฺหิ น หตฺถิ ติตฺตีติ ตณฺหาวิปนฺนานํ อิมสฺมิํ โลเก วตฺถุกาเมหิ ติตฺติ นาม นตฺถิฯ

กนฺทนฺติ นนฺติ มตปุริสํ อุทฺทิสฺส ตสฺส คุเณ กิตฺเตนฺตา กนฺทนํ กโรนฺติฯ อโห วตา โน อมราติ จาหูติ อโห วต อมฺหากํ ญาตี อมรา สิยุนฺติ จ กเถนฺติ, คาถาสุขตฺถญฺเหตฺถ วตา-อิติ ทีฆํ กตฺวา วุตฺตํฯ

โส ฑยฺหติ สูเลหิ ตุชฺชมาโนติ โส มตสตฺโต ฉวฑาหเกหิ สมฺมา ฌาเปตุํ สูเลหิ ตุชฺชมาโนฯ ตาณาติ ปริตฺตาณกราฯ

เยนกมฺมนฺติ ยถากมฺมํฯ ธนนฺติ ธนายิตพฺพํ ยํกิญฺจิ วตฺถุฯ ปุน ธนนฺติ หิรญฺญสุวณฺณํ สนฺธาย วทติฯ

‘‘น ทีฆมายุ’’นฺติอาทินา กามคุณสฺส ชราย จ ปฏิการาภาวํ วตฺวา ปุน ตสฺส เอกนฺติกภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปฺปํ หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ผุสนฺตีติ อนิฏฺฐผสฺสํ ผุสนฺติ ปาปุณนฺติ, ตตฺถ อฑฺฒทลิทฺทตา อการณนฺติ ทสฺเสติฯ ผสฺสํ พาโล จ ธีโร จ ตเถว ผุฏฺโฐติ ยถา พาโล อิฏฺฐานิฏฺฐสมฺผสฺสํ ผุฏฺโฐ, ตเถว ธีโร อิฏฺฐานิฏฺฐผสฺสํ ผุฏฺโฐ โหติ, น เอตฺถ พาลปณฺฑิตานํ โกจิ วิเสโสฯ อยํ ปน วิเสโส, พาโล หิ พาลฺยา วธิโตว เสตีติ พาลปุคฺคโล เกนจิ ทุกฺขธมฺเมน ผุฏฺโฐ โสจนฺโต กิลมนฺโต อุรตฺตาฬิํ กนฺทนฺโต พาลภาเวน วธิโต ปีฬิโตว หุตฺวา เสติ สยติฯ อิโต จิโต จ อาวฏฺฏนฺโต วิวฏฺฏนฺโต วิโรเธนฺโต เวธติ ผสฺสผุฏฺโฐติ ธีโร ปน ปณฺฑิโต ทุกฺขสมฺผสฺเสน สมฺผุฏฺโฐ น เวธติ กมฺปนมตฺตมฺปิ ตสฺส น โหตีติฯ

ตสฺมาติ ยสฺมา พาลปณฺฑิตานํ โลกธมฺเม เอทิสี ปวตฺติ, ตสฺมา หิ ปญฺญาว ธเนน เสยฺยา, ยาย โวสานมิธาธิคจฺฉตีติ ปญฺญาว ธนโต ปาสํสตรา, ยาย ปญฺญาย โวสานํ ภวสฺส ปริโยสานภูตํ นิพฺพานํ อธิคจฺฉติฯ อพฺโยสิตตฺตา หีติ อนธิคตนิฏฺฐตฺตาฯ ภวาภเวสูติ มหนฺตามหนฺเตสุ ภเวสุฯ

อุเปติ คพฺภญฺจ ปรญฺจ โลกํ, สํสารมาปชฺช ปรมฺปรายาติ โย ปาปานิ กตฺวา อปราปรํ สํสรณมาปชฺชิตฺวา อุเปติ คพฺภญฺจ ปรญฺจ โลกํ คพฺภเสยฺยาย ปรโลกุปฺปตฺติยา จ น มุจฺจติ, ตสฺส ปาปกมฺมการิโน ปุคฺคลสฺส กิริยํ อภิสทฺทหนฺโต ‘‘อตฺตา จ เม โหตี’’ติ ปตฺติยายนฺโต อญฺโญปิ อปฺปปญฺโญ พาโล ยถา ปฏิปชฺชิตฺวา อุเปติ คพฺภญฺจ ปรญฺจ โลกํ, น ตโต ปริมุจฺจติฯ

โจโร ยถาติ ยถา โจโร ปาปธมฺโม ฆรสนฺธิํ ฉินฺทนฺโต สนฺธิมุเข อารกฺขกปุริเสหิ คหิโต สกมฺมุนา เตน อตฺตโน สนฺธิจฺเฉทกมฺมุนา การณภูเตน กสาทีหิ ตาฬนาทิวเสน หญฺญติ ราชปุริเสหิ พาธิยฺยติ พชฺฌติ จฯ เอวํ ปชาติ เอวมยํ สตฺตโลโก อิธ ปาปานิ กริตฺวา เปจฺจ ปตฺวา เตน กมฺมุนา ปรมฺหิ โลเก นิรยาทีสุ หญฺญติ, ปญฺจวิธพนฺธนกมฺมการณาทิวเสน พาธิยฺยติฯ

เอวเมตาหิ เอกาทสหิ คาถาหิ ยถารหํ จตฺตาโร ธมฺมุทฺเทเส ปกาเสตฺวา อิทานิ กาเมสุ สํสาเร จ อาทีนวํ ทิสฺวา สทฺธาย อตฺตโน ปพฺพชิตภาวํ ปพฺพชิตกิจฺจสฺส จ มตฺถกปฺปตฺติํ วิภาเวนฺโต ‘‘กามา หี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ กามาติ วตฺถุกามา มนาปิยา รูปาทโย ธมฺมา, กิเลสกามา สพฺเพปิ ราคปฺปเภทาฯ อิธ ปน วตฺถุกามา เวทิตพฺพาฯ เต หิ รูปาทิวเสน อเนกปฺปการตาย จิตฺราฯ โลกสฺสาทวเสน อิฏฺฐาการตาย มธุราฯ พาลปุถุชฺชนานํ มนํ รเมนฺตีติ มโนรมาฯ วิรูปรูเปนาติ วิวิธรูเปน, อเนกวิธสภาเวนาติ อตฺโถฯ เต หิ รูปาทิวเสน จิตฺรา, นีลาทิวเสน วิวิธรูปาฯ เอวํ เตน วิรูปรูเปน ตถา ตถา อสฺสาทํ ทสฺเสตฺวา มเถนฺติ จิตฺตํ ปพฺพชฺชาย อภิรมิตุํ น เทนฺตีติ อิมินา อปฺปสฺสาทพหุทุกฺขตาทินา อาทีนวํ กามคุเณสุ ทิสฺวา ตสฺมา ตํนิมิตฺตํ อหํ ปพฺพชิโต อมฺหิฯ

ทุมปฺผลานิ ปกฺกกาเล อปริปกฺกกาเล จ ยตฺถ กตฺถจิ ปรูปกฺกมโต สรสโต วา ปตนฺติ, เอวํ สตฺตา ทหรา จ วุฑฺฒา จ สรีรสฺส เภทา ปตนฺติเยวฯ เอตมฺปิ ทิสฺวาติ เอวํ อนิจฺจตมฺปิ ปญฺญาจกฺขุนา ทิสฺวา, น เกวลํ อปฺปสฺสาทตาทิตาย อาทีนวเมวาติ อธิปฺปาโยฯ อปณฺณกนฺติ อวิรทฺธนกํ สามญฺญเมว สมณภาโวว เสยฺโย อุตฺตริตโรฯ

สทฺธายาติ กมฺมํ กมฺมผลํ พุทฺธสุพุทฺธตํ ธมฺมสุธมฺมตํ สงฺฆสุปฺปฏิปตฺติญฺจ สทฺทหิตฺวาฯ อุเปโต ชินสาสเนติ สตฺถุ สาสเน สมฺมาปฏิปตฺติํ อุปคโตฯ อวญฺฌา มยฺหํ ปพฺพชฺชา อรหตฺตสฺส อธิคตตฺตาฯ ตโต เอว อนโณ ภุญฺชามิ โภชนํ นิกฺกิเลสวเสน สามิภาวโต สามิปริโภเคน ปริภุญฺชนโตฯ

กาเม อาทิตฺตโต ทิสฺวาติ วตฺถุกาเม กิเลสกาเม จ เอกาทสหิ อคฺคีหิ อาทิตฺตภาวโต ทิสฺวาฯ ชาตรูปานิ สตฺถโตติ กตากตปฺปเภทา สพฺพสุวณฺณวิกติโย อนตฺถาวหตาย นิสิตสตฺถโตฯ คพฺภโวกฺกนฺติโต ทุกฺขนฺติ คพฺภโวกฺกนฺติโต ปฏฺฐาย สพฺพสํสารปวตฺติทุกฺขํฯ นิรเยสุ มหพฺภยนฺติ สอุสฺสเทสุ อฏฺฐสุ มหานิรเยสุ ลพฺภมานํ มหาภยญฺจ สพฺพตฺถ ทิสฺวาติ โยชนาฯ

เอตมาทีนวํ ญตฺวาติ เอตํ กามานํ อาทิตฺตตาทิํ สํสาเร อาทีนวํ โทสํ ญตฺวาฯ สํเวคํ อลภิํ ตทาติ ตสฺมิํ สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมสฺส สุตกาเล ภวาทิเก สํเวคํ อลตฺถํฯ วิทฺโธ ตทา สนฺโตติ ตสฺมิํ คหฏฺฐกาเล ราคสลฺลาทีหิ วิทฺโธ สมาโน อิทานิ สตฺถุ สาสนํ อาคมฺม สมฺปตฺโต อาสวกฺขยํ, วิทฺโธ วา จตฺตาริ สจฺจานิ, ปฏิวิทฺโธติ อตฺโถฯ เสสํ อนฺตรนฺตราทีสุ วุตฺตตฺตา สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

เอวํ เถโร รญฺโญ โกรพฺยสฺส ธมฺมํ เทเสตฺวา สตฺถุ สนฺติกเมว คโตฯ สตฺถา จ อปรภาเค อริยคณมชฺเฌ นิสินฺโน เถรํ สทฺธาปพฺพชิตานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปสีติฯ

รฏฺฐปาลตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. มาลุกฺยปุตฺตตฺเถรคาถาวณฺณนา

รูปํ ทิสฺวา สติ มุฏฺฐาติอาทิกา อายสฺมโต มาลุกฺยปุตฺตสฺส คาถาฯ อิมสฺส อายสฺมโต วตฺถุ เหฏฺฐา ฉกฺกนิปาเต (เถรคา. 399 อาทโย) วุตฺตเมวฯ ตา ปน คาถา เถเรน อรหตฺเต ปติฏฺฐิเตน ญาตีนํ ธมฺมเทสนาวเสน ภาสิตาฯ อิธ ปน ปุถุชฺชนกาเล ‘‘สาธุ เม, ภนฺเต, ภควา สํขิตฺเตน ธมฺมํ เทเสตู’’ติ ยาจิเตน สตฺถารา ‘‘ตํ กิํ มญฺญสิ, มาลุกฺยปุตฺต, เย เต จกฺขุวิญฺเญยฺยา รูปา อทิฏฺฐา อทิฏฺฐปุพฺพา, น จ ปสฺสสิ, น จ เต โหติ ปสฺเสยฺยนฺติ, อตฺถิ เต ตตฺถ ฉนฺโท วา ราโค วา เปมํ วา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’ฯ ‘‘เย เต โสตวิญฺเญยฺยา สทฺทา…เป.… ฆาน…ชิวฺหา…กาย…มโนวิญฺเญยฺยา ธมฺมา อวิญฺญาตา อวิญฺญาตปุพฺพา, น จ วิชานาสิ, น จ เต โหติ วิชาเนยฺยนฺติ, อตฺถิ เต ตตฺถ ฉนฺโท วา ราโค วา เปมํ วา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’ฯ ‘‘เอตฺถ จ เต, มาลุกฺยปุตฺต, ทิฏฺฐสุตมุตวิญฺญาตพฺเพสุ ธมฺเมสุ ทิฏฺเฐ ทิฏฺฐมตฺตํ ภวิสฺสติ, สุเต สุตมตฺตํ, มุเต มุตมตฺตํ, วิญฺญาเต วิญฺญาตมตฺตํ ภวิสฺสติฯ ยโต โข เต, มาลุกฺยปุตฺต, ทิฏฺฐสุตมุตวิญฺญาตพฺเพสุ ธมฺเมสุ ทิฏฺเฐ ทิฏฺฐมตฺตํ, สุเต สุตมตฺตํ, มุเต มุตมตฺตํ, วิญฺญาเต วิญฺญาตมตฺตํ ภวิสฺสติ, ตโต ตฺวํ, มาลุกฺยปุตฺต, น เตนฯ ยโต ตฺวํ, มาลุกฺยปุตฺต, น เตน, ตโต ตฺวํ, มาลุกฺยปุตฺต, น ตตฺถฯ ยโต ตฺวํ, มาลุกฺยปุตฺต, น ตตฺถ, ตโต ตฺวํ, มาลุกฺยปุตฺต, เนวิธ น หุรํ น อุภยมนฺตเรน, เอเสวนฺโต ทุกฺขสฺสา’’ติ (สํ. นิ. 4.95)ฯ สํขิตฺเตน ธมฺเม เทสิเต ตสฺส ธมฺมสฺส สาธุกํ อุคฺคหิตภาวํ ปกาเสนฺเตน –

[794]

‘‘รูปํ ทิสฺวา สติ มุฏฺฐา, ปิยํ นิมิตฺตํ มนสิ กโรโต;

สารตฺตจิตฺโต เวเทติ, ตญฺจ อชฺโฌส ติฏฺฐติฯ

[795]

‘‘ตสฺส วฑฺฒนฺติ เวทนา, อเนกา รูปสมฺภวา;

อภิชฺฌา จ วิเหสา จ, จิตฺตมสฺสูปหญฺญติ;

เอวมาจินโต ทุกฺขํ, อารา นิพฺพาน วุจฺจติฯ

[796]

‘‘สทฺทํ สุตฺวา สติ มุฏฺฐา, ปิยํ นิมิตฺตํ มนสิ กโรโต;

สารตฺตจิตฺโต เวเทติ, ตญฺจ อชฺโฌส ติฏฺฐติฯ

[797]