3. เตลกานิตฺเถรคาถาวณฺณนา

จิรรตฺตํ วตาตาปีติอาทิกา อายสฺมโต เตลกานิตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินิตฺวา อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สตฺถุ อภิชาติโต ปุเรตรํเยว สาวตฺถิยํ อญฺญตรสฺมิํ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา เตลกานีติ ลทฺธนาโม วยปฺปตฺโต เหตุสมฺปนฺนตาย กาเม ชิคุจฺฉนฺโต ฆราวาสํ ปหาย ปริพฺพาชกปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา วิวฏฺฏชฺฌาสโย ‘‘โก โส ปารงฺคโต โลเก’’ติอาทินา วิโมกฺขปริเยสนํ จรมาโน เต เต สมณพฺราหฺมเณ อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺหํ ปุจฺฉติ, เต น สมฺปายนฺติฯ โส เตน อนาราธิตจิตฺโต วิจรติฯ อถ อมฺหากํ ภควติ โลเก อุปฺปชฺชิตฺวา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺเก โลกหิตํ กโรนฺเต เอกทิวสํ สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต นจิรสฺเสว อรหตฺเต ปติฏฺฐาติฯ โส เอกทิวสํ ภิกฺขูหิ สทฺธิํ นิสินฺโน อตฺตนา อธิคตวิเสสํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ตทนุสาเรน อตฺตโน ปฏิปตฺติํ อนุสฺสริตฺวา ตํ สพฺพํ ภิกฺขูนํ อาจิกฺขนฺโต –

[747]

‘‘จิรรตฺตํ วตาตาปี, ธมฺมํ อนุวิจินฺตยํ;

สมํ จิตฺตสฺส นาลตฺถํ, ปุจฺฉํ สมณพฺราหฺมเณฯ

[748]

‘‘โก โส ปารงฺคโต โลเก, โก ปตฺโต อมโตคธํ;

กสฺส ธมฺมํ ปฏิจฺฉามิ, ปรมตฺถวิชานนํฯ

[749]

‘‘อนฺโตวงฺกคโต อาสิ, มจฺโฉว ฆสมามิสํ;

พทฺโธ มหินฺทปาเสน, เวปจิตฺยสุโร ยถาฯ

[750]

‘‘อญฺฉามิ นํ น มุญฺจามิ, อสฺมา โสกปริทฺทวา;

โก เม พนฺธํ มุญฺจํ โลเก, สมฺโพธิํ เวทยิสฺสติฯ

[751]

‘‘สมณํ พฺราหฺมณํ วา กํ, อาทิสนฺตํ ปภงฺคุนํ;

กสฺส ธมฺมํ ปฏิจฺฉามิ, ชรามจฺจุปวาหนํฯ

[752]

‘‘วิจิกิจฺฉากงฺขาคนฺถิตํ, สารมฺภพลสญฺญุตํ;

โกธปฺปตฺตมนตฺถทฺธํ, อภิชปฺปปฺปทารณํฯ

[753]

‘‘ตณฺหาธนุสมุฏฺฐานํ, ทฺเว จ ปนฺนรสายุตํ;

ปสฺส โอรสิกํ พาฬฺหํ, เภตฺวาน ยทิ ติฏฺฐติฯ

[754]

‘‘อนุทิฏฺฐีนํ อปฺปหานํ, สงฺกปฺปปรเตชิตํ;

เตน วิทฺโธ ปเวธามิ, ปตฺตํว มาลุเตริตํฯ

[755]

‘‘อชฺฌตฺตํ เม สมุฏฺฐาย, ขิปฺปํ ปจฺจติ มามกํ;

ฉผสฺสายตนี กาโย, ยตฺถ สรติ สพฺพทาฯ

[756]

‘‘ตํ น ปสฺสามิ เตกิจฺฉํ, โย เมตํ สลฺลมุทฺธเร;

นานารชฺเชน สตฺเถน, นาญฺเญน วิจิกิจฺฉิตํฯ

[757]

‘‘โก เม อสตฺโถ อวโณ, สลฺลมพฺภนฺตรปสฺสยํ;

อหิํสํ สพฺพคตฺตานิ, สลฺลํ เม อุทฺธริสฺสติฯ

[758]

‘‘ธมฺมปฺปติ หิ โส เสฏฺโฐ, วิสโทสปฺปวาหโก;

คมฺภีเร ปติตสฺส เม, ถลํ ปาณิญฺจ ทสฺสเยฯ

[759]

‘‘รหเทหมสฺมิ โอคาฬฺโห, อหาริยรชมตฺติเก;

มายาอุสูยสารมฺภ, ถินมิทฺธมปตฺถเฏฯ

[760]

‘‘อุทฺธจฺจเมฆถนิตํ, สํโยชนวลาหกํ;

วาหา วหนฺติ กุทฺทิฏฺฐิํ, สงฺกปฺปา ราคนิสฺสิตาฯ

[761]

‘‘สวนฺติ สพฺพธิ โสตา, ลตา อุพฺภิชฺช ติฏฺฐติ;

เต โสเต โก นิวาเรยฺย, ตํ ลตํ โก หิ เฉจฺฉติฯ

[762]

‘‘เวลํ กโรถ ภทฺทนฺเต, โสตานํ สนฺนิวารณํ;

มา เต มโนมโย โสตา, รุกฺขํว สหสา ลุเวฯ

[763]

‘‘เอวํ เม ภยชาตสฺส, อปารา ปารเมสโต;

ตาโณ ปญฺญาวุโธ สตฺถา, อิสิสงฺฆนิเสวิโตฯ

[764]

‘‘โสปานํ สุคตํ สุทฺธํ, ธมฺมสารมยํ ทฬฺหํ;

ปาทาสิ วุยฺหมานสฺส, มา ภายีติ จ มพฺรวิฯ

[765]

‘‘สติปฏฺฐานปาสาทํ, อารุยฺห ปจฺจเวกฺขิสํ;

ยํ ตํ ปุพฺเพ อมญฺญิสฺสํ, สกฺกายาภิรตํ ปชํฯ

[766]

‘‘ยทา จ มคฺคมทฺทกฺขิํ, นาวาย อภิรูหนํ;

อนธิฏฺฐาย อตฺตานํ, ติตฺถมทฺทกฺขิมุตฺตมํฯ

[767]

‘‘สลฺลํ อตฺตสมุฏฺฐานํ, ภวเนตฺติปฺปภาวิตํ;

เอเตสํ อปฺปวตฺตาย, เทเสสิ มคฺคมุตฺตมํฯ

[768]

‘‘ทีฆรตฺตานุสยิตํ , จิรรตฺตมธิฏฺฐิตํ;

พุทฺโธ เมปานุที คนฺถํ, วิสโทสปฺปวาหโน’’ติฯ – อิมา คาถา อภาสิ;

ตตฺถ จิรรตฺตํ วตาติ จิรกาลํ วตฯ อาตาปีติ วีริยวา วิโมกฺขธมฺมปริเยสเน อารทฺธวีริโยฯ ธมฺมํ อนุวิจินฺตยนฺติ ‘‘กีทิโส นุ โข วิโมกฺขธมฺโม, กถํ วา อธิคนฺตพฺโพ’’ติ วิมุตฺติธมฺมํ อนุวิจินนฺโต คเวสนฺโตฯ สมํ จิตฺตสฺส นาลตฺถํ, ปุจฺฉํ สมณพฺราหฺมเณติ เต เต นานาติตฺถิเย สมณพฺราหฺมเณ วิมุตฺติธมฺมํ ปุจฺฉนฺโต ปกติยา อนุปสนฺตสภาวสฺส จิตฺตสฺส สมํ วูปสมภูตํ วฏฺฏทุกฺขวิสฺสรณํ อริยธมฺมํ นาลตฺถํ นาธิคจฺฉนฺติ อตฺโถฯ

โก โส ปารงฺคโตติอาทิ ปุจฺฉิตาการทสฺสนํฯ ตตฺถ โก โส ปารงฺคโต โลเกติ อิมสฺมิํ โลเก ติตฺถการปฏิญฺเญสุ สมณพฺราหฺมเณสุ โก นุ โข โส สํสารสฺส ปารํ นิพฺพานํ อุปคโตฯ โก ปตฺโต อมโตคธนฺติ นิพฺพานปติฏฺฐํ วิโมกฺขมคฺคํ โก ปตฺโต อธิคโตติ อตฺโถฯ กสฺส ธมฺมํ ปฏิจฺฉามีติ กสฺส สมณสฺส วา พฺราหฺมณสฺส วา โอวาทธมฺมํ ปฏิคฺคณฺหามิ ปฏิปชฺชามิฯ ปรมตฺถวิชานนนฺติ ปรมตฺถสฺส วิชานนํ, อวิปรีตปฺปวตฺตินิวตฺติโย ปเวเทนฺตนฺติ อตฺโถฯ

อนฺโตวงฺกคโต อาสีติ วงฺกํ วุจฺจติ ทิฏฺฐิคตํ มโนวงฺกภาวโต, สพฺเพปิ วา กิเลสา, อนฺโตติ ปน หทยวงฺกสฺส อนฺโต, หทยพฺภนฺตรคตกิเลสวงฺโก วา อโหสีติ อตฺโถฯ มจฺโฉว ฆสมามิสนฺติ อามิสํ ฆสนฺโต ขาทนฺโต มจฺโฉ วิย, คิลพฬิโส มจฺโฉ วิยาติ อธิปฺปาโยฯ พทฺโธ มหินฺทปาเสน, เวปจิตฺยสุโร ยถาติ มหินฺทสฺส สกฺกสฺส ปาเสน พทฺโธ ยถา เวปจิตฺติ อสุรินฺโท อเสริวิหารี มหาทุกฺขปฺปตฺโต, เอวมหํ ปุพฺเพ กิเลสปาเสน พทฺโธ อาสิํ, อเสริวิหารี มหาทุกฺขปฺปตฺโตติ อธิปฺปาโยฯ

อญฺฉามีติ อากฑฺฒามิฯ นนฺติ กิเลสปาสํฯ น มุญฺจามีติ น โมเจมิฯ อสฺมา โสกปริทฺทวาติ อิมสฺมา โสกปริเทววฏฺฏโตฯ

อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถาปาเสน พทฺโธ มิโค สูกโร วา โมจนุปายํ อชานนฺโต ปริปฺผนฺทมาโน ตํ อาวิญฺฉนฺโต พนฺธนํ ทฬฺหํ กโรติ, เอวํ อหํ ปุพฺเพ กิเลสปาเสน ปฏิมุกฺโก โมจนุปายํ อชานนฺโต กายสญฺเจตนาทิวเสน ปริปฺผนฺทมาโน ตํ น โมเจสิํ, อญฺญทตฺถุ ตํ ทฬฺหํ กโรนฺโต โสกาทินา ปรํ กิเลสํ เอว ปาปุณินฺติฯ โก เม พนฺธํ มุญฺจํ โลเก, สมฺโพธิํ เวทยิสฺสตีติ อิมสฺมิํ โลเก เอตํ กิเลสพนฺธเนน พนฺธํ มุญฺจนฺโต สมฺพุชฺฌติ เอเตนาติ ‘‘สมฺโพธี’’ติ ลทฺธนามํ วิโมกฺขมคฺคํ โก เม เวทยิสฺสติ อาจิกฺขิสฺสตีติ อตฺโถฯ ‘‘พนฺธมุญฺจ’’นฺติปิ ปฐนฺติ, พนฺธา, พนฺธสฺส วา โมจกํ สมฺโพธินฺติ โยชนาฯ

อาทิสนฺตนฺติ เทเสนฺตํฯ ปภงฺคุนนฺติ ปภญฺชนํ กิเลสานํ วิทฺธํสนํ , ปภงฺคุนํ วา ธมฺมปฺปวตฺติํ อาทิสนฺตํ กเถนฺตํ ชราย มจฺจุโน จ ปวาหนํ กสฺส ธมฺมํ ปฏิจฺฉามิฯ ‘‘ปฏิปชฺชามี’’ติ วา ปาโฐ, โส เอวตฺโถฯ วิจิกิจฺฉากงฺขาคนฺถิตนฺติ ‘‘อโหสิํ นุ โข อหมตีตมทฺธาน’’นฺติอาทินยปฺปวตฺตาย (ม. นิ. 1.18; สํ. นิ. 2.20) วิจิกิจฺฉาย อาสปฺปนปริสปฺปนาการวุตฺติยา กงฺขาย จ คนฺถิตํฯ สารมฺภพลสญฺญุตนฺติ กรณุตฺตริยกรณลกฺขเณน พลปฺปตฺเตน สารมฺเภน ยุตฺตํฯ โกธปฺปตฺตมนตฺถทฺธนฺติ สพฺพตฺถ โกเธน ยุตฺตมนสา ถทฺธภาวํ คตํ อภิชปฺปปฺปทารณํฯ อิจฺฉิตาลาภาทิวเสน หิ ตณฺหา สตฺตานํ จิตฺตํ ปทาเลนฺตี วิย ปวตฺตติฯ ทูเร ฐิตสฺสาปิ วิชฺฌนุปายตาย ตณฺหาว ธนุ สมุปติฏฺฐติ อุปฺปชฺชติ เอตสฺมาติ ตณฺหาธนุสมุฏฺฐานํ, ทิฏฺฐิสลฺลํฯ ตํ ปน ยสฺมา วีสติวตฺถุกา สกฺกายทิฏฺฐิ, ทสวตฺถุกา มิจฺฉาทิฏฺฐีติ ติํสปฺปเภทํ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ทฺเว จ ปนฺนรสายุต’’นฺติ, ทฺวิกฺขตฺตุํ ปนฺนรสเภทวนฺตนฺติ อตฺโถฯ ปสฺส โอรสิกํ พาฬฺหํ, เภตฺวาน ยทิ ติฏฺฐตีติ ยํ อุรสมฺพนฺธนียตาย โอรสิกํ พาฬฺหํ พลวตรํ เภตฺวาน หทยํ วินิวิชฺฌิตฺวา ตสฺมิํเยว หทเย ติฏฺฐติ, ตํ ปสฺสาติ อตฺตานเมว อาลปติฯ

อนุทิฏฺฐีนํ อปฺปหานนฺติ อนุทิฏฺฐิภูตานํ เสสทิฏฺฐีนํ อปฺปหานการณํฯ ยาว หิ สกฺกายทิฏฺฐิ สนฺตานโต น วิคจฺฉติ, ตาว สสฺสตทิฏฺฐิอาทีนํ อปฺปหานเมวาติฯ สงฺกปฺปปรเตชิตนฺติ สงฺกปฺเปน มิจฺฉาวิตกฺเกน ปเร ปรชเน นิสฺสยลกฺขณํ ปติปติเต เตชิตํ อุสฺสาหิตํฯ เตน วิทฺโธ ปเวธามีติ เตน ทิฏฺฐิสลฺเลน ยถา หทยํ อาหจฺจ ติฏฺฐติ, เอวํ วิทฺโธ ปเวธามิ สงฺกปฺปามิ สสฺสตุจฺเฉทาทิวเสน อิโต จิโต จ ปริวฏฺฏามิฯ

ปตฺตํว มาลุเตริตนฺติ มาลุเตน วายุนา เอริตํ วณฺฏโต มุตฺตํ ทุมปตฺตํ วิยฯ

อชฺฌตฺตํ เม สมุฏฺฐายาติ ยถา โลเก สลฺลํ นาม พาหิรโต อุฏฺฐาย อชฺฌตฺตํ นิมฺมเถตฺวา พาธติ, น เอวมิทํฯ อิทํ ปน อชฺฌตฺตํ เม มม อตฺตภาเว สมุฏฺฐาย โส อตฺตภาวสญฺญิโต ฉผสฺสายตนกาโย ยถา ขิปฺปํ สีฆํ ปจฺจติ, ฑยฺหติฯ ยถา กิํ? อคฺคิ วิย สนิสฺสยฑาหโก ตํเยว มามกํ มม สนฺตกํ อตฺตภาวํ ฑหนฺโต ยตฺถ อุปฺปนฺโน, ตตฺเถว สรติ ปวตฺตติฯ

ตํ น ปสฺสามิ เตกิจฺฉนฺติ ตาทิสาย ติกิจฺฉาย นิยุตฺตตาย เตกิจฺฉํ สลฺลกตฺตํ ภิสกฺกํ ตํ น ปสฺสามิฯ โย เมตํ สลฺลมุทฺธเรติ โย ภิสกฺโก เอตํ ทิฏฺฐิสลฺลํ กิเลสสลฺลญฺจ อุทฺธเรยฺย, อุทฺธรนฺโต จ นานารชฺเชน รชฺชุสทิสสงฺขาตาย เอสนิสลากาย ปเวเสตฺวาน สตฺเถน กนฺติตฺวา นาญฺเญน มนฺตาคทปฺปโยเคน วิจิกิจฺฉิตํ สลฺลํ ติกิจฺฉิตุํ สกฺกาติ อาหริตฺวา โยเชตพฺพํฯ วิจิกิจฺฉิตนฺติ, จ นิทสฺสนมตฺตเมตํฯ สพฺพสฺสปิ กิเลสสลฺลสฺส วเสน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

อสตฺโถติ สตฺถรหิโตฯ อวโณติ วเณน วินาฯ อพฺภนฺตรปสฺสยนฺติ อพฺภนฺตรสงฺขาตํ หทยํ นิสฺสาย ฐิตํฯ อหิํสนฺติ อปีเฬนฺโตฯ ‘‘อหิํสา’’ติ จ ปาโฐ, อหิํสาย อปีฬเนนาติ อตฺโถฯ อยญฺเหตฺถ สงฺเขปตฺโถ – โก นุ โข กิญฺจิ สตฺถํ อคฺคเหตฺวา วณญฺจ อกโรนฺโต ตโต เอว สพฺพคตฺตานิ อพาเธนฺโต มม หทยพฺภนฺตรคตํ ปีฬาชนนโต อนฺโต ตุทนโต อนฺโต รุทฺธนโต จ ปรมตฺเถเนว สลฺลภูตํ กิเลสสลฺลํ อุทฺธริสฺสตีติฯ

เอวํ ทสหิ คาถาหิ ปุพฺเพ อตฺตนา จินฺติตาการํ ทสฺเสตฺวา ปุนปิ ตํ ปการนฺตเรน ทสฺเสตุํ ‘‘ธมฺมปฺปติ หิ โส เสฏฺโฐ’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ธมฺมปฺปตีติ ธมฺมนิมิตฺตํ ธมฺมเหตุฯ หีติ นิปาตมตฺตํฯ โส เสฏฺโฐติ โส ปุคฺคโล อุตฺตโมฯ วิสโทสปฺปวาหโกติ โย มยฺหํ ราคาทิกิเลสสฺส ปวาหโก อุจฺฉินฺนโกฯ คมฺภีเร ปติตสฺส เม, ถลํ ปาณิญฺจ ทสฺสเยติ โก นุ โข อติคมฺภีเร สํสารมโหเฆ ปติตสฺส มยฺหํ ‘‘มา ภายี’’ติ อสฺสาเสนฺโต นิพฺพานถลํ ตํสมฺปาปกํ อริยมคฺคหตฺถญฺจ ทสฺเสยฺยฯ

รหเทหมสฺมิ โอคาฬฺโหติ มหติ สํสารรหเท อหมสฺมิ สสีสํ นิมุชฺชนวเสน โอติณฺโณ อนุปวิฏฺโฐฯ อหาริยรชมตฺติเกติ อปเนตุํ อสกฺกุเณยฺโย ราคาทิรโช มตฺติกา กทฺทโม เอตสฺสาติ อหาริยรชมตฺติโก, รหโทฯ ตสฺมิํ รหทสฺมิํฯ ‘‘อหาริยรชมนฺติเก’’ติ วา ปาโฐ, อนฺติเก ฐิตราคาทีสุ ทุนฺนีหรณียราคาทิรเชติ อตฺโถฯ สนฺตโทสปฏิจฺฉาทนลกฺขณา มายา, ปรสมฺปตฺติอสหนลกฺขณา อุสูยา, กรณุตฺตริยกรณลกฺขโณ สารมฺโภ, จิตฺตาลสิยลกฺขณํ ถินํ, กายาลสิยลกฺขณํ มิทฺธนฺติ อิเม ปาปธมฺมา ปตฺถฏา ยํ รหทํ, ตสฺมิํ มายาอุสูยสารมฺภถินมิทฺธมปตฺถเฏ, มกาโร เจตฺถ ปทสนฺธิกโร วุตฺโตฯ ยถาวุตฺเตหิ อิเมหิ ปาปธมฺเมหิ ปตฺถเฏติ อตฺโถฯ

อุทฺธจฺจเมฆถนิตํ, สํโยชนวลาหกนฺติ วจนวิปลฺลาเสน วุตฺตํ, ภนฺตสภาวํ อุทฺธจฺจํ เมฆถนิตํ เมฆคชฺชิตํ เอเตสนฺติ อุทฺธจฺจเมฆถนิตาฯ ทสวิธา สํโยชนา เอว วลาหกา เอเตสนฺติ สํโยชนวลาหกาฯ วาหา มหาอุทกวาหสทิสา ราคนิสฺสิตา มิจฺฉาสงฺกปฺปา อสุภาทีสุ ฐิตา กุทฺทิฏฺฐิํ มํ วหนฺติ อปายสมุทฺทเมว อุทฺทิสฺส กฑฺฒนฺตีติ อตฺโถฯ

สวนฺติ สพฺพธิ โสตาติ ตณฺหาโสโต, ทิฏฺฐิโสโต, มานโสโต, อวิชฺชาโสโต, กิเลสโสโตติ อิเม ปญฺจปิโสตา จกฺขุทฺวาราทีนํ วเสน สพฺเพสุ รูปาทีสุ อารมฺมเณสุ สวนโต ‘‘รูปตณฺหา…เป.… ธมฺมตณฺหา’’ติอาทินา (วิภ. 204, 232) สพฺพภาเคหิ วา สวนโต สพฺพธิ สวนฺติฯ ลตาติ ปลิเวฐนฏฺเฐน สํสิพฺพนฏฺเฐน ลตา วิยาติ ลตา, ตณฺหาฯ อุพฺภิชฺช ติฏฺฐตีติ ฉหิ ทฺวาเรหิ อุพฺภิชฺชิตฺวา รูปาทีสุ อารมฺมเณสุ ติฏฺฐติฯ เต โสเตติ ตณฺหาทิเก โสเต มม สนฺตาเน สนฺทนฺเต มคฺคเสตุพนฺธเนน โก ปุริสวิเสโส นิวาเรยฺย, ตํ ลตนฺติ ตณฺหาลตํ, มคฺคสตฺเถน โก เฉจฺฉติ ฉินฺทิสฺสติฯ

เวลํ กโรถาติ เตสํ โสตานํ เวลํ เสตุํ กโรถ สนฺนิวารณํฯ ภทฺทนฺเตติ อาลปนาการทสฺสนํฯ

มา เต มโนมโย โสโตติ อุทกโสโต โอฬาริโก, ตสฺส พาลมหาชเนนปิ เสตุํ กตฺวา นิวารณํ สกฺกาฯ อยํ ปน มโนมโย โสโต สุขุโม ทุนฺนิวารโณฯ โส ยถา อุทกโสโต วฑฺฒนฺโต กูเล ฐิตํ รุกฺขํ ปาเตตฺวาว นาเสติ, เอวํ ตุมฺเห อปายตีเร ฐิเต ตตฺถ สหสา ปาเตตฺวา อปายสมุทฺทํ ปาเปนฺโต มา ลุเว มา วินาเสยฺย มา อนยพฺยสนํ ปาเปยฺยาติ อตฺโถฯ

เอวํ อยํ เถโร ปุริมตฺตภาเว ปริมทฺทิตสงฺขารตฺตา ญาณปริปากํ คตตฺตา ปวตฺติทุกฺขํ อุปธาเรนฺโต ยถา วิจิกิจฺฉาทิเก สํกิเลสธมฺเม ปริคฺคณฺหิ, ตมาการํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ชาตสํเวโค กิํกุสลคเวสี สตฺถุ สนฺติกํ คโต ยํ วิเสสํ อธิมุจฺจิ, ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอวํ เม ภยชาตสฺสา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ เอวํ เม ภยชาตสฺสาติ เอวํ วุตฺตปฺปกาเรน สํสาเร ชาตภยสฺส อปารา โอริมตีรโต สปฺปฏิภยโต สํสารวฏฺฏโต ‘‘กถํ นุ โข มุญฺเจยฺย’’นฺติ ปารํ นิพฺพานํ, เอสโต คเวสโต, ตาโณ สเทวกสฺส โลกสฺส ตาณภูโต กิเลสสมุจฺเฉทนี ปญฺญา อาวุโธ เอตสฺสาติ ปญฺญาวุโธฯ ทิฏฺฐธมฺมิกาทิอตฺเถน สตฺตานํ ยถารหํ อนุสาสนโต สตฺถา, อิสิสงฺเฆน อคฺคสาวกาทิอริยปุคฺคลสมูเหน นิเสวิโต ปยิรุปาสิโต อิสิสงฺฆนิเสวิโต, โสปานนฺติ เทสนาญาเณน สุฏฺฐุ กตตฺตา อภิสงฺขตตฺตา สุกตํ, อุปกฺกิเลสวิรหิตโต สุทฺธํ, สทฺธาปญฺญาทิสารภูตํ ธมฺมสารมยํ ปฏิปกฺเขหิ อจลนียโต ทฬฺหํ, วิปสฺสนาสงฺขาตํ โสปานํ มโหเฆน วุยฺหมานสฺส มยฺหํ สตฺถา ปาทาสิ, ททนฺโต จ ‘‘อิมินา เต โสตฺถิ ภวิสฺสตี’’ติ สมสฺสาเสนฺโต มา ภายีติ จ อพฺรวิ, กเถสิฯ

สติปฏฺฐานปาสาทนฺติ เตน วิปสฺสนาโสปาเนน กายานุปสฺสนาทินา ลทฺธพฺพจตุพฺพิธสามญฺญผลวิเสเสน จตุภูมิสมฺปนฺนํ สติปฏฺฐานปาสาทํ อารุหิตฺวา ปจฺจเวกฺขิสํ จตุสจฺจธมฺมํ มคฺคญาเณน ปติอเวกฺขิํ ปฏิวิชฺฌิํฯ ยํ ตํ ปุพฺเพ อมญฺญิสฺสํ, สกฺกายาภิรตํ ปชนฺติ เอวํ ปฏิวิทฺธสจฺโจ ยํ สกฺกาเย ‘‘อหํ มมา’’ติ อภิรตํ ปชํ ติตฺถิยชนํ เตน ปริกปฺปิตอตฺตานญฺจ ปุพฺเพ สารโต อมญฺญิสฺสํฯ ยทา จ มคฺคมทฺทกฺขิํ, นาวาย อภิรูหนนฺติ อริยมคฺคนาวาย อภิรุหนูปายภูตํ ยทา วิปสฺสนามคฺคํ ยาถาวโต อทฺทกฺขิํฯ

ตโต ปฏฺฐาย ตํ ติตฺถิยชนํ อตฺตานญฺจ อนธิฏฺฐาย จิตฺเต อฏฺฐเปตฺวา อคฺคเหตฺวา ติตฺถํ นิพฺพานสงฺขาตสฺส อมตมหาปารสฺส ติตฺถภูตํ อริยมคฺคทสฺสนํ สพฺเพหิ มคฺเคหิ สพฺเพหิ กุสลธมฺเมหิ อุกฺกฏฺฐํ อทฺทกฺขิํ, ยาถาวโต อปสฺสินฺติ อตฺโถฯ

เอวํ อตฺตโน อนุตฺตรํ มคฺคาธิคมํ ปกาเสตฺวา อิทานิ ตสฺส เทสกํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ โถเมนฺโต ‘‘สลฺลํ อตฺตสมุฏฺฐาน’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ สลฺลนฺติ ทิฏฺฐิมานาทิกิเลสสลฺลํฯ อตฺตสมุฏฺฐานนฺติ ‘‘อห’’นฺติ มานฏฺฐานตาย ‘‘อตฺตา’’ติ จ ลทฺธนาเม อตฺตภาเว สมฺภูตํฯ ภวเนตฺติปฺปภาวิตนฺติ ภวตณฺหาสมุฏฺฐิตํ ภวตณฺหาสนฺนิสฺสยํฯ สา หิ ทิฏฺฐิมานาทีนํ สมฺภโวฯ เอเตสํ อปฺปวตฺตายาติ ยถาวุตฺตานํ ปาปธมฺมานํ อปฺปวตฺติยา อนุปฺปาทายฯ เทเสสิ มคฺคมุตฺตมนฺติ อุตฺตมํ เสฏฺฐํ อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ, ตทุปายญฺจ วิปสฺสนามคฺคํ กเถสิฯ

ทีฆรตฺตานุสยิตนฺติ อนมตคฺเค สํสาเร จิรกาลํ สนฺตาเน อนุ อนุ สยิตํ การณลาเภน อุปฺปชฺชนารหภาเวน ถามคตํ, ตโต จ จิรรตฺตํ อธิฏฺฐิตํ สนฺตานํ อชฺฌารุยฺห ฐิตํฯ คนฺถนฺติ อภิชฺฌากายคนฺถาทิํ มม สนฺตาเน คนฺถภูตํ กิเลสวิสโทสํ ปวาหโน พุทฺโธ ภควา อตฺตโน เทสนานุภาเวน อปานุที ปริชหาเปสิ, คนฺเถสุ หิ อนวเสสโต ปหีเนสุ อปฺปหีโน นาม กิเลโส นตฺถีติฯ

เตลกานิตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. รฏฺฐปาลตฺเถรคาถาวณฺณนา

ปสฺส จิตฺตกตนฺติอาทิกา อายสฺมโต รฏฺฐปาลตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยํ กิร ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต อุปฺปตฺติโต ปุเรตรเมว หํสวตีนคเร คหปติมหาสาลกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ปิตุ อจฺจเยน ฆราวาเส ปติฏฺฐิโต รตนโกฏฺฐาคารกมฺมิเกน ทสฺสิตํ อปริมาณํ กุลวํสานุคตํ ธนํ ทิสฺวา ‘‘อิมํ เอตฺตกํ ธนราสิํ มยฺหํ ปิตุอยฺยกปยฺยกาทโย อตฺตนา สทฺธิํ คเหตฺวา คนฺตุํ นาสกฺขิํสุ, มยา ปน คเหตฺวา คนฺตุํ วฏฺฏตี’’ติ จินฺเตตฺวา กปณทฺธิกาทีนํ มหาทานํ อทาสิฯ โส อภิญฺญาลาภิํ เอกํ ตาปสํ อุปฏฺฐหนฺโต เตน เทวโลกาธิปจฺเจ นิโยชิโต ยาวชีวํ ปุญฺญานิ กตฺวา ตโต จุโต เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา ทิพฺพสมฺปตฺติํ อนุภวนฺโต ตตฺถ ยาวตายุกํ ฐตฺวา ตโต จุโต มนุสฺสโลเก ภินฺนํ รฏฺฐํ สนฺธาเรตุํ สมตฺถสฺส กุลสฺส เอกปุตฺตโก หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ

เตน จ สมเยน ปทุมุตฺตโร ภควา โลเก อุปฺปชฺชิตฺวา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺโก เวเนยฺยสตฺเต นิพฺพานมหานครสงฺขาตํ เขมนฺตภูมิํ สมฺปาเปสิฯ อถ โส กุลปุตฺโต อนุกฺกเมน วิญฺญุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ อุปาสเกหิ สทฺธิํ วิหารํ คนฺตฺวา สตฺถารํ ธมฺมํ เทเสนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺโต ปริสปริยนฺเต นิสีทิฯ เตน โข ปน สมเยน สตฺถา เอกํ ภิกฺขุํ สทฺธาปพฺพชิตานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปสิฯ ตํ ทิสฺวา โส ปสนฺนมานโส ตทตฺถาย จิตฺตํ ฐเปตฺวา สตสหสฺสภิกฺขุปริวุตสฺส ภควโต มหตา สกฺกาเรน สตฺตาหํ มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา ปณิธานํ อกาสิฯ สตฺถา ตสฺส อนนฺตราเยน อิชฺฌนภาวํ ทิสฺวา ‘‘อนาคเต โคตมสฺส นาม สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สาสเน สทฺธาปพฺพชิตานํ อคฺโค ภวิสฺสตี’’ติ พฺยากาสิฯ โส สตฺถารํ ภิกฺขุสงฺฆญฺจ วนฺทิตฺวา อุฏฺฐายาสนา ปกฺกามิฯ โส ตตฺถ ยาวตายุกํ ปุญฺญานิ กตฺวา ตโต จวิตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิโต ทฺเวนวุเต กปฺเป ผุสฺสสฺส ภควโต กาเล สตฺถุ เวมาติกภาติเกสุ ตีสุ ราชปุตฺเตสุ สตฺถารํ อุปฏฺฐหนฺเตสุ เตสํ ปุญฺญกิริยาย กิจฺจํ อกาสิฯ

เอวํ ตตฺถ ตตฺถ ภเว ตํ ตํ พหุํ กุสลํ อุปจินิตฺวา สุคตีสุเยว สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท กุรุรฏฺเฐ ถุลฺลโกฏฺฐิกนิคเม รฏฺฐปาลเสฏฺฐิโน เคเห นิพฺพตฺติ, ตสฺส ภินฺนํ รฏฺฐํ สนฺธาเรตุํ สมตฺเถ กุเล นิพฺพตฺตตฺตา รฏฺฐปาโลติ วํสานุคตเมว นามํ อโหสิฯ โส มหตา ปริวาเรน วฑฺฒนฺโต อนุกฺกเมน โยพฺพนปตฺโต มาตาปิตูหิ ปติรูเปน ทาเรน สํโยชิโต มหนฺเต จ ยเส ปติฏฺฐาปิโต ทิพฺพสมฺปตฺติสทิสํ สมฺปตฺติํ ปจฺจนุโภติฯ อถ ภควา กุรุรฏฺเฐ ชนปทจาริกํ จรนฺโต ถุลฺลโกฏฺฐิกํ อนุปาปุณิฯ ตํ สุตฺวา รฏฺฐปาโล กุลปุตฺโต สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตุกาโม สตฺตาหํ ภตฺตจฺเฉทํ กตฺวา กิจฺเฉน กสิเรน มาตาปิตโร อนุชานาเปตฺวา สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ปพฺพชฺชํ ยาจิตฺวา สตฺถุ อาณตฺติยา อญฺญตรสฺส เถรสฺส สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา โยนิโสมนสิกาเรน กมฺมํ กโรนฺโต วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.2.97-111) –