2. ปาราปริยตฺเถรคาถาวณฺณนา

สมณสฺส อหุ จินฺตาติอาทิกา อายสฺมโต ปาราปริยตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินิตฺวา สุคตีสุเยว สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ อญฺญตรสฺส พฺราหฺมณมหาสาลสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ ตสฺส วยปฺปตฺตสฺส โคตฺตวเสน ปาราปริโยตฺเวว สมญฺญา อโหสิฯ โส ตโย เวเท อุคฺคเหตฺวา พฺราหฺมณสิปฺเปสุ นิปฺผตฺติํ คโตฯ เอกทิวสํ สตฺถุ ธมฺมเทสนากาเล เชตวนวิหารํ คนฺตฺวา ปริสปริยนฺเต นิสีทิฯ สตฺถา ตสฺส อชฺฌาสยํ โอโลเกตฺวา อินฺทฺริยภาวนาสุตฺตํ (ม. นิ. 3.453) เทเสสิฯ โส ตํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิฯ ตํ สุตฺตํ อุคฺคเหตฺวา ตทตฺถมนุจินฺเตสิฯ ยถา ปน อนุจินฺเตสิ, สฺวายมตฺโถ คาถาสุ เอว อาวิ ภวิสฺสติฯ โส ตถา อนุวิจินฺเตนฺโต อายตนมุเขน วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปตฺโตฯ อปรภาเค อตฺตนา จินฺติตาการํ ปกาเสนฺโต –

[726]

‘‘สมณสฺส อหุ จินฺตา, ปาราปริยสฺส ภิกฺขุโน;

เอกกสฺส นิสินฺนสฺส, ปวิวิตฺตสฺส ฌายิโนฯ

[727]

‘‘กิมานุปุพฺพํ ปุริโส, กิํ วตํ กิํ สมาจารํ;

อตฺตโน กิจฺจการีสฺส, น จ กญฺจิ วิเหฐเยฯ

[728]

‘‘อินฺทฺริยานิ มนุสฺสานํ, หิตาย อหิตาย จ;

อรกฺขิตานิ อหิตาย, รกฺขิตานิ หิตาย จฯ

[729]

‘‘อินฺทฺริยาเนว สารกฺขํ, อินฺทฺริยานิ จ โคปยํ;

อตฺตโน กิจฺจการีสฺส, น จ กญฺจิ วิเหฐเยฯ

[730]

‘‘จกฺขุนฺทฺริยํ เจ รูเปสุ, คจฺฉนฺตํ อนิวารยํ;

อนาทีนวทสฺสาวี, โส ทุกฺขา น หิ มุจฺจติฯ

[731]

‘‘โสตินฺทฺริยํ เจ สทฺเทสุ, คจฺฉนฺตํ อนิวารยํ;

อนาทีนวทสฺสาวี, โส ทุกฺขา น หิ มุจฺจติฯ

[732]

‘‘อนิสฺสรณทสฺสาวี, คนฺเธ เจ ปฏิเสวติ;

น โส มุจฺจติ ทุกฺขมฺหา, คนฺเธสุ อธิมุจฺฉิโตฯ

[733]

‘‘อมฺพิลํ มธุรคฺคญฺจ, ติตฺตกคฺคมนุสฺสรํ;

รสตณฺหาย คธิโต, หทยํ นาวพุชฺฌติฯ

[734]

‘‘สุภานฺยปฺปฏิกูลานิ , โผฏฺฐพฺพานิ อนุสฺสรํ;

รตฺโต ราคาธิกรณํ, วิวิธํ วินฺทเต ทุขํฯ

[735]

‘‘มนํ เจเตหิ ธมฺเมหิ, โย น สกฺโกติ รกฺขิตุํ;

ตโต นํ ทุกฺขมนฺเวติ, สพฺเพเหเตหิ ปญฺจหิฯ

[736]

‘‘ปุพฺพโลหิตสมฺปุณฺณํ, พหุสฺส กุณปสฺส จ;

นรวีรกตํ วคฺคุํ, สมุคฺคมิว จิตฺติตํฯ

[737]

‘‘กฏุกํ มธุรสฺสาทํ, ปิยนิพนฺธนํ ทุขํ;

ขุรํว มธุนา ลิตฺตํ, อุลฺลิหํ นาวพุชฺฌติฯ

[738]

‘‘อิตฺถิรูเป อิตฺถิสเร, โผฏฺฐพฺเพปิ จ อิตฺถิยา;

อิตฺถิคนฺเธสุ สารตฺโต, วิวิธํ วินฺทเต ทุขํฯ

[739]

‘‘อิตฺถิโสตานิ สพฺพานิ, สนฺทนฺติ ปญฺจ ปญฺจสุ;

เตสมาวรณํ กาตุํ, โย สกฺโกติ วีริยวาฯ

[740]

‘‘โส อตฺถวา โส ธมฺมฏฺโฐ, โส ทกฺโข โส วิจกฺขโณ;

กเรยฺย รมมาโนปิ, กิจฺจํ ธมฺมตฺถสํหิตํฯ

[741]

‘‘อโถ สีทติ สญฺญุตฺตํ, วชฺเช กิจฺจํ นิรตฺถกํ;

น ตํ กิจฺจนฺติ มญฺญิตฺวา, อปฺปมตฺโต วิจกฺขโณฯ

[742]

‘‘ยญฺจ อตฺเถน สญฺญุตฺตํ, ยา จ ธมฺมคตา รติ;

ตํ สมาทาย วตฺเตถ, สา หิ เว อุตฺตมา รติฯ

[743]

‘‘อุจฺจาวเจหุปาเยหิ, ปเรสมภิชิคีสติ;

หนฺตฺวา วธิตฺวา อถ โสจยิตฺวา, อาโลปติ สาหสา โย ปเรสํฯ

[744]

‘‘ตจฺฉนฺโต อาณิยา อาณิํ, นิหนฺติ พลวา ยถา;

อินฺทฺริยานินฺทฺริเยเหว, นิหนฺติ กุสโล ตถาฯ

[745]

‘‘สทฺธํ วีริยํ สมาธิญฺจ, สติปญฺญญฺจ ภาวยํ;

ปญฺจ ปญฺจหิ หนฺตฺวาน, อนีโฆ ยาติ พฺราหฺมโณฯ

[746]

‘‘โส อตฺถวา โส ธมฺมฏฺโฐ, กตฺวา วากฺยานุสาสนิํ;

สพฺเพน สพฺพํ พุทฺธสฺส, โส นโร สุขเมธตี’’ติฯ – อิมา คาถา อภาสิ;

ตตฺถ สมณสฺสาติ ปพฺพชิตสฺสฯ อหูติ อโหสิฯ จินฺตาติ ธมฺมจินฺตา ธมฺมวิจารณาฯ ปาราปริยสฺสาติ ปาราปรโคตฺตสฺสฯ ‘‘ปาราจริยสฺสา’’ติปิ ปฐนฺติฯ ภิกฺขุโนติ สํสาเร ภยํ อิกฺขนสีลสฺสฯ เอกกสฺสาติ อสหายสฺส, เอเตน กายวิเวกํ ทสฺเสติฯ ปวิวิตฺตสฺสาติ ปวิเวกเหตุนา กิเลสานํ วิกฺขมฺภเนน วิเวกํ อารทฺธสฺส, เอเตน จิตฺตวิเวกํ ทสฺเสติฯ เตนาห ‘‘ฌายิโน’’ติฯ ฌายิโนติ ฌายนสีลสฺส, โยนิโสมนสิกาเรสุ ยุตฺตสฺสาติ อตฺโถฯ สพฺพเมตํ เถโร อตฺตานํ ปรํ วิย กตฺวา วทติฯ

‘‘กิมานุปุพฺพ’’นฺติอาทินา ตํ จินฺตนํ ทสฺเสติฯ ตตฺถ ปฐมคาถายํ ตาว กิมานุปุพฺพนฺติ อนุปุพฺพํ อนุกฺกโม, อนุปุพฺพเมว วกฺขมาเนสุ วตสมาจาเรสุ โก อนุกฺกโม, เกน อนุกฺกเมน เต ปฏิปชฺชิตพฺพาติ อตฺโถฯ ปุริโส กิํ วตํ กิํ สมาจารนฺติ อตฺถกาโม ปุริโส สมาทิยิตพฺพฏฺเฐน ‘‘วต’’นฺติ ลทฺธนามํ, กีทิสํ สีลํ สมาจารํ, สมาจรนฺโต, อตฺตโน กิจฺจการี กตฺตพฺพการี อสฺส, กญฺจิ สตฺตํ น จ วิเหฐเย, น พาเธยฺยาติ อตฺโถฯ อตฺตโน กิจฺจํ นาม สมณธมฺโม, สงฺเขปโต สีลสมาธิปญฺญา, ตํ สมฺปาเทนฺตสฺส ปรวิเหฐนาย เลโสปิ นตฺถิ ตาย สติ สมณภาวสฺเสว อภาวโตฯ

ยถาห ภควา – ‘‘น หิ ปพฺพชิโต ปรูปฆาตี, น สมโณ โหติ ปรํ วิเหฐยนฺโต’’ติ (ธ. ป. 184)ฯ เอตฺถ จ วตคฺคหเณน วาริตฺตสีลํ คหิตํ, สมาจารคฺคหเณน สมาจริตพฺพโต จาริตฺตสีเลน สทฺธิํ ฌานวิปสฺสนาทิ, ตสฺมา วาริตฺตสีลํ ปธานํฯ

ตตฺถาปิ จ ยสฺมา อินฺทฺริยสํวเร สิทฺเธ สพฺพํ สีลํ สุรกฺขิตํ, สุโคปิตเมว โหติ, ตสฺมา อินฺทฺริยสํวรสีลํ ตาว ทสฺเสตุกาโม อินฺทฺริยานํ อรกฺขเณ รกฺขเณ จ อาทีนวานิสํเส วิภาเวนฺโต ‘‘อินฺทฺริยานิ มนุสฺสาน’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ อินฺทฺริยานีติ รกฺขิตพฺพธมฺมนิทสฺสนํ, ตสฺมา จกฺขาทีนิ ฉ อินฺทฺริยานีติ วุตฺตํ โหติฯ มนุสฺสานนฺติ รกฺขณโยคฺยปุคฺคลนิทสฺสนํฯ หิตายาติ อตฺถายฯ อหิตายาติ อนตฺถายฯ โหนฺตีติ วจนเสโสฯ กถํ ปน ตานิเยว หิตาย จ อหิตาย โหนฺตีติ อาห ‘‘รกฺขิตานี’’ติอาทิฯ ตสฺสตฺโถ – ยสฺส จกฺขาทีนิ อินฺทฺริยานิ สติกวาเฏน อปิหิตานิ, ตสฺส รูปาทีสุ อภิชฺฌาทิปาปธมฺมปวตฺติยา ทฺวารภาวโต อนตฺถาย ปิหิตานิ, ตทภาวโต อตฺถาย สํวตฺตนฺตีติฯ

อินฺทฺริยาเนว สารกฺขนฺติ ยสฺมา อินฺทฺริยสํวโร ปริปุณฺโณ สีลสมฺปทํ ปริปูเรติ, สีลสมฺปทา ปริปุณฺณา สมาธิสมฺปทํ ปริปูเรติ, สมาธิสมฺปทา ปริปุณฺณา ปญฺญาสมฺปทํ ปริปูเรติ, ตสฺมา อินฺทฺริยารกฺขา อตฺตหิตปฏิปตฺติยาว มูลนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อินฺทฺริยาเนว สารกฺข’’นฺติฯ สติปุพฺพงฺคเมน อารกฺเขน สํรกฺขนฺโต โยนิโสมนสิกาเรน อินฺทฺริยานิ เอว ตาว สมฺมเทว รกฺขนฺโต, ยถา อกุสลโจรา เตหิ เตหิ ทฺวาเรหิ ปวิสิตฺวา จิตฺตสนฺตาเน กุสลํ ภณฺฑํ น วิลุมฺปนฺติ, ตถา ตานิ ปิทหนฺโตติ อตฺโถฯ สารกฺขนฺติ จ สํ-สทฺทสฺส สาภาวํ กตฺวา วุตฺตํ, ‘‘สาราโค’’ติอาทีสุ วิยฯ ‘‘สํรกฺข’’นฺติ จ ปาโฐฯ อินฺทฺริยานิ จ โคปยนฺติ ตสฺเสว ปริยายวจนํ, ปริยายวจเน ปโยชนํ เนตฺติอฏฺฐกถายํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ ‘‘อตฺตโน กิจฺจการีสฺสา’’ติ อิมินา อตฺตหิตปฏิปตฺติํ ทสฺเสติ, ‘‘น จ กญฺจิ วิเหฐเย’’ติ อิมินา ปรหิตปฏิปตฺติํ, อุภเยนาปิ วา อตฺตหิตปฏิปตฺติเมว ทสฺเสติ ปราวิเหฐนสฺสาปิ อตฺตหิตปฏิปตฺติภาวโตฯ อถ วา ปททฺวเยนปิ อตฺตหิตปฏิปตฺติํ ทสฺเสติ ปุถุชฺชนสฺส เสกฺขสฺส จ ปรหิตปฏิปตฺติยาปิ อตฺตหิตปฏิปตฺติภาวโตฯ

เอวํ รกฺขิตานิ อินฺทฺริยานิ หิตาย โหนฺตีติ โวทานปกฺขํ สงฺเขเปเนว ทสฺเสตฺวา, อรกฺขิตานิ อหิตาย โหนฺตีติ สํกิเลสปกฺขํ ปน วิภชิตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘จกฺขุนฺทฺริยํ เจ’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ จกฺขุนฺทฺริยํ เจ รูเปสุ, คจฺฉนฺตํ อนิวารยํฯ

อนาทีนวทสฺสาวีติ โย นีลปีตาทิเภเทสุ อิฏฺฐานิฏฺเฐสุ รูปายตเนสุ คจฺฉนฺตํ ยถารุจิ ปวตฺตนฺตํ จกฺขุนฺทฺริยํ อนิวารยํ, อนิวารยนฺโต อปฺปฏิพาหนฺโต ตถาปวตฺติยํ อาทีนวทสฺสาวี น โหติ เจ, ทิฏฺฐธมฺมิกํ สมฺปรายิกญฺจ อาทีนวํ โทสํ น ปสฺสติ เจ ฯ ‘‘คจฺฉนฺตํ นิวารเย อนิสฺสรณทสฺสาวี’’ติ จ ปาโฐฯ ตตฺถ โย ‘‘ทิฏฺเฐ ทิฏฺฐมตฺตํ ภวิสฺสตี’’ติ (สํ. นิ. 4.95) วุตฺตวิธินา ทิฏฺฐมตฺเตเยว ฐตฺวา สติสมฺปชญฺญวเสน รูปายตเน ปวตฺตมาโน ตตฺถ นิสฺสรณทสฺสาวี นามฯ วุตฺตวิปริยาเยน อนิสฺสรณทสฺสาวี ทฏฺฐพฺโพฯ โส ทุกฺขา น หิ มุจฺจตีติ โส เอวรูโป ปุคฺคโล วฏฺฏทุกฺขโต น มุจฺจเตวฯ เอตฺถ จ จกฺขุนฺทฺริยสฺส อนิวารณํ นาม ยถา เตน ทฺวาเรน อภิชฺฌาทโย ปาปธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ, ตถา ปวตฺตนํ, ตํ ปน อตฺถโต สติสมฺปชญฺญสฺส อนุฏฺฐาปนํ ทฏฺฐพฺพํฯ เสสินฺทฺริเยสุปิ เอเสว นโยฯ อธิมุจฺฉิโตติ อธิมุตฺตตณฺหาย มุจฺฉํ อาปนฺโนฯ อมฺพิลนฺติ อมฺพิลรสํฯ มธุรคฺคนฺติ มธุรรสโกฏฺฐาสํฯ ตถา ติตฺตกคฺคํฯ อนุสฺสรนฺติ อสฺสาทวเสน ตํ ตํ รสํ อนุวิจินฺเตนฺโตฯ คนฺถิโตติ รสตณฺหาย ตสฺมิํ ตสฺมิํ รเส คนฺถิโต พนฺโธฯ ‘‘คธิโต’’ติ จ ปฐนฺติ, เคธํ อาปนฺโนติ อตฺโถฯ หทยํ นาวพุชฺฌตีติ ‘‘ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสามี’’ติ ปพฺพชฺชาทิกฺขเณ อุปฺปนฺนํ จิตฺตํ น ชานาติ น สลฺลกฺเขติ , สาสนสฺส หทยํ อพฺภนฺตรํ อนวชฺชธมฺมานํ สมฺมทฺทนรสตณฺหาย คธิโต นาวพุชฺฌติ น ชานาติ, น ปฏิปชฺชตีติ อตฺโถฯ

สุภานีติ สุนฺทรานิฯ อปฺปฏิกูลานีติ มโนรมานิ, อิฏฺฐานิฯ โผฏฺฐพฺพานีติ อุปาทิณฺณานุปาทิณฺณปฺปเภเท ผสฺเสฯ รตฺโตติ รชฺชนสภาเวน ราเคน รตฺโตฯ ราคาธิกรณนฺติ ราคเหตุฯ วิวิธํ วินฺทเต ทุขนฺติ ราคปริฬาหาทิวเสน ทิฏฺฐธมฺมิกญฺจ นิรยสนฺตาปาทิวเสน อภิสมฺปรายญฺจ นานปฺปการํ ทุกฺขํ ปฏิลภติฯ

มนํ เจเตหีติ มนญฺจ เอเตหิ รูปารมฺมณาทีหิ ธมฺมารมฺมณปฺปเภเทหิ จฯ นนฺติ ปุคฺคลํฯ สพฺเพหีติ สพฺเพหิ ปญฺจหิปิฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – โย ปุคฺคโล มนํ, มโนทฺวารํ, เอเตหิ ยถาวุตฺเตหิ รูปาทีหิ ปญฺจหิ ธมฺเมหิ ธมฺมารมฺมณปฺปเภทโต จฯ ตตฺถ ปวตฺตนกปาปกมฺมนิวารเณน รกฺขิตุํ, โคปิตุํ น สกฺโกติ, ตโต ตสฺส อรกฺขณโต นํ ปุคฺคลํ ตํนิมิตฺตํ ทุกฺขํ อนฺเวติ, อนุคจฺฉติ, อนุคจฺฉนฺตญฺจ เอเตหิ ปญฺจหิปิ รูปารมฺมณาทีหิ ฉฏฺฐารมฺมเณน สทฺธิํ สพฺเพหิปิ อารมฺมณปฺปจฺจยภูเตหิ อนุคจฺฉตีติฯ

เอตฺถ จกฺขุนฺทฺริยํ, โสตินฺทฺริยญฺจ อสมฺปตฺตคฺคาหิภาวโต ‘‘คจฺฉนฺตํ อนิวารย’’นฺติ วุตฺตํ อิตรํ สมฺปตฺตคฺคาหีติ ‘‘คนฺเธ เจ ปฏิเสวตี’’ติอาทินา วุตฺตํฯ ตตฺถาปิ จ รสตณฺหา จ โผฏฺฐพฺพตณฺหา จ สตฺตานํ วิเสสโต พลวตีติ ‘‘รสตณฺหาย คธิโต, โผฏฺฐพฺพานิ อนุสฺสรนฺโตติ’’ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

เอวํ อคุตฺตทฺวารสฺส ปุคฺคลสฺส ฉหิ ทฺวาเรหิ ฉสุปิ อารมฺมเณสุ อสํวรนิมิตฺตํ อุปฺปชฺชนกทุกฺขํ ทสฺเสตฺวา สฺวายมสํวโร ยสฺมา สรีรสภาวานวโพเธน โหติ, ตสฺมา สรีรสภาวํ วิจินนฺโต ‘‘ปุพฺพโลหิตสมฺปุณฺณ’’นฺติอาทินา คาถาทฺวยมาหฯ ตสฺสตฺโถ – สรีรํ นาเมตํ ปุพฺเพน โลหิเตน จ สมฺปุณฺณํ ภริตํ อญฺเญน จ ปิตฺตเสมฺหาทินา พหุนา กุณเปน, ตยิทํ นรวีเรน นเรสุ เฉเกน สิปฺปาจริเยน กตํ วคฺคุ มฏฺฐํ ลาขาปริกมฺมาทินา จิตฺติตํ, อนฺโต ปน คูถาทิอสุจิภริตํ สมุคฺคํ วิย ฉวิมตฺตมโนหรํ พาลชนสมฺโมหํ ทุกฺขสภาวตาย นิรยาทิทุกฺขตาปนโต จ กฏุกํ, ปริกปฺปสมฺภเวน อมูลเกน อสฺสาทมตฺเตน มธุรตาย มธุรสฺสาทํ, ตโต เอว ปิยภาวนิพนฺธเนน ปิยนิพนฺธนํ, ทุสฺสหตาย อปฺปตีตตาย จ ทุขํ, อีทิเส สรีเร อสฺสาทโลเภน มหาทุกฺขํ ปจฺจนุภุยฺยมานํ อนวพุชฺฌนฺโต โลโก มธุรคิทฺโธ ขุรธาราเลหกปุริโส วิย ทฏฺฐพฺโพติฯ

อิทานิ เอเต จกฺขาทีนํ โคจรภูตา รูปาทโย วุตฺตา, เต วิเสสโต ปุริสสฺส อิตฺถิปฏิพทฺธา กมนียาติ ตตฺถ สํวโร กาตพฺโพติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิตฺถิรูเป’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อิตฺถิรูเปติ อิตฺถิยา จตุสมุฏฺฐานิกรูปายตนสงฺขาเต วณฺเณฯ อปิ จ โย โกจิ อิตฺถิยา นิวตฺถสฺส อลงฺการสฺส วา คนฺธวณฺณกาทีนํ วา ปิฬนฺธนมาลานํ วา กายปฏิพทฺโธ วณฺโณ ปุริสสฺส จกฺขุวิญฺญาณสฺส อารมฺมณภาวาย อุปกปฺปติ, สพฺพเมตํ ‘‘อิตฺถิรูป’’นฺเตฺวว เวทิตพฺพํฯ อิตฺถิสเรติ อิตฺถิยา คีตลปิตหสิตรุทิตสทฺเทฯ อปิ จ อิตฺถิยา นิวตฺถวตฺถสฺสปิ อลงฺกตอลงฺการสฺสปิ อิตฺถิปโยคนิปฺผาทิตา เวณุวีณาสงฺขปณวาทีนมฺปิ สทฺทา อิธ อิตฺถิสรคฺคหเณน คหิตาติ เวทิตพฺพาฯ สพฺโพเปโส ปุริสสฺส จิตฺตํ อากฑฺฒตีติฯ ‘‘อิตฺถิรเส’’ติ ปน ปาฬิยา จตุสมุฏฺฐานิกรสายตนวเสน วุตฺตํฯ

อิตฺถิยา กิํการปฏิสฺสาวิตาทิวเสน อสฺสวรโส เจว ปริโภครโส จ อิตฺถิรโสติ เอเกฯ โย ปน อิตฺถิยา โอฏฺฐมํสสมฺมกฺขิตเขฬาทิรโส, โย จ ตาย ปุริสสฺส ทินฺนยาคุภตฺตาทีนํ รโส, สพฺโพเปโส ‘‘อิตฺถิรโส’’ตฺเวว เวทิตพฺโพฯ โผฏฺฐพฺเพปิ จ อิตฺถิยา กายสมฺผสฺโส, อิตฺถิสรีรารูฬฺหานํ วตฺถาลงฺการมาลาทีนํ ผสฺโส ‘‘อิตฺถิโผฏฺฐพฺโพ’’ตฺเวว เวทิตพฺโพฯ เอตฺถ จ เยสํ อิตฺถิรูเป อิตฺถิสเรติ ปาฬิ, เตสํ อปิ-สทฺเทน อิตฺถิรสสงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ อิตฺถิคนฺเธสูติ อิตฺถิยา จตุสมุฏฺฐานิกคนฺธายตเนสุฯ อิตฺถิยา สรีรคนฺโธ นาม ทุคฺคนฺโธฯ เอกจฺจา หิ อิตฺถี อสฺสคนฺธินี โหติ, เอกจฺจา เมณฺฑคนฺธินี, เอกจฺจา เสทคนฺธินี, เอกจฺจา โสณิตคนฺธินี, ตถาปิ ตาสุ อนฺธพาโล รชฺชเตวฯ จกฺกวตฺติโน ปน อิตฺถิรตนสฺส กายโต จนฺทนคนฺโธ วายติ, มุขโต อุปฺปลคนฺโธ, อยํ น สพฺพาสํ โหตีติ, อิตฺถิยา สรีเร อารูฬฺโห อาคนฺตุโก อนุลิมฺปนาทิคนฺโธ ‘‘อิตฺถิคนฺโธ’’ติ เวทิตพฺโพฯ สารตฺโตติ สุฏฺฐุ รตฺโต คธิโต มุจฺฉิโต, อิทํ ปน ปทํ ‘‘อิตฺถิรูเป’’ติอาทีสุปิ โยเชตพฺพํฯ วิวิธํ วินฺทเต ทุขนฺติ อิตฺถิรูปาทีสุ สราคนิมิตฺตํ ทิฏฺฐธมฺมิกํ วธพนฺธนาทิวเสน สมฺปรายิกํ ปญฺจวิธพนฺธนาทิวเสน นานปฺปการํ ทุกฺขํ ปฏิลภติฯ

อิตฺถิโสตานิ สพฺพานีติ อิตฺถิยา รูปาทิอารมฺมณานิ สพฺพานิ อนวเสสานิ ปญฺจ ตณฺหาโสตานิ สนฺทนฺติฯ ปญฺจสูติ ปุริสสฺส ปญฺจสุ ทฺวาเรสุฯ เตสนฺติ เตสํ ปญฺจนฺนํ โสตานํฯ อาวรณนฺติ สํวรณํ, ยถา อสํวโร น อุปฺปชฺชติ, เอวํ สติสมฺปชญฺญํ ปจฺจุปฏฺฐเปตฺวา สํวรํ ปวตฺเตตุํ โย สกฺโกติ, โส วีริยวา อารทฺธวีริโย อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานาย กุสลานํ ธมฺมานํ อุปสมฺปทายาติ อตฺโถฯ

เอวํ รูปาทิโคจเร ปพฺพชิตสฺส ปฏิปตฺติํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ คหฏฺฐสฺส ทสฺเสตุํ ‘‘โส อตฺถวา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ โส อตฺถวา โส ธมฺมฏฺโฐ, โส ทกฺโข โส วิจกฺขโณติ โส ปุคฺคโล อิมสฺมิํ โลเก อตฺถวา, พุทฺธิมา, ธมฺเม ฐิโต, ธมฺเม ทกฺโข, ธมฺเม เฉโก, อนลโส วา วิจกฺขโณ อิติ กตฺตพฺพตาสุ กุสโล นามฯ กเรยฺย รมมาโนปิ, กิจฺจํ ธมฺมตฺถสํหิตนฺติ เคหรติยา รมมาโนปิ ธมฺมตฺถสํหิตํ ธมฺมโต อตฺถโต จ อนเปตเมว ตํ ตํ กตฺตพฺพํฯ

อนุปฺปนฺนานํ โภคานํ อุปฺปาทนํ, อุปฺปนฺนานํ ปริปาลนํ, ปริโภคญฺจ กเรยฺย, อญฺญมญฺญํ, อวิโรเธน, อญฺญมญฺญํ, อพาธเนน, ติวคฺคตฺถํ อนุยุญฺเชยฺยาติ อธิปฺปาโย ฯ อยญฺจ นโย เยสํ สมฺมาปฏิปตฺติอวิโรเธน ติวคฺคตฺถสฺส วเสน วตฺตติ พิมฺพิสารมหาราชาทีนํ วิย, เตสํ วเสน วุตฺโตฯ น เยสํ เกสญฺจิ วเสนาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

อโถ สีทติ สญฺญุตฺตนฺติ ยทิ อิธโลเก สุปสํหิตํ ทิฏฺฐธมฺมิกํ อตฺถํ ปริคฺคเหตฺวา ฐิตํฯ วชฺเช กิจฺจํ นิรตฺถกนฺติ สมฺปรายิกตฺถรหิตํ อนตฺถุปสํหิตํ กิจฺจํ สเจปิ วิสฺสชฺเชยฺย ปริจฺจเชยฺยฯ น ตํ กิจฺจนฺติ มญฺญิตฺวา, อปฺปมตฺโต วิจกฺขโณติ สติอวิปฺปวาเสน อปฺปมตฺโต วิจารณปญฺญาสมฺภเวน วิจกฺขโณ อนตฺถุปสํหิตํ, ตํ กิจฺจํ มยา น กาตพฺพนฺติ มญฺญิตฺวา วิวชฺเชยฺยฯ

วิวชฺเชตฺวา ปน ยญฺจ อตฺเถน สญฺญุตฺตํ, ยา จ ธมฺมคตา รติฯ ตํ สมาทาย วตฺเตถาติ ยํกิญฺจิ ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกปฺปเภเทน อตฺเถน หิเตน สํยุตฺตํ ตทุภยหิตาวหํ, ยา จ อธิกุสลธมฺมคตา สมถวิปสฺสนาสหิตา รติ, ตทุภยํ สมฺมา อาทิยิตฺวา ปริคฺคหํ กตฺวา วตฺเตยฺยฯ ‘‘สพฺพํ รติํ ธมฺมรติ ชินาตี’’ติ (ธ. ป. 354) วจนโต สา หิ เอกํเสน อุตฺตมตฺถสฺส ปาปนโต อุตฺตมา รติ นามฯ

ยํ ปน กามรติสํยุตฺตํ กิจฺจํ นิรตฺถกนฺติ วุตฺตํ, ตสฺสา อนตฺถุปสํหิตภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘อุจฺจาวเจหี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อุจฺจาวเจหีติ มหนฺเตหิ เจว ขุทฺทเกหิ จฯ อุปาเยหีติ นเยหิฯ ปเรสมภิชิคีสตีติ ปเรสํ สนฺตกํ อาหริตุํ อิจฺฉติ, ปเร วา สพฺพถา หาเปติ, ชินาเปติ ปรํ หนฺตฺวา, วธิตฺวา อถ โสจยิตฺวา, อาโลปติ สาหสา โย ปเรสํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – โย ปุคฺคโล กามเหตุ ปเร หนนฺโต, ฆาเตนฺโต, โสเจนฺโต สนฺธิจฺเฉทสนฺธิรุหนปสยฺหาวหาราทีหิ นานุปาเยหิ ปเรสํ สนฺตกํ หริตุํ วายมนฺโต สาหสาการํ กโรติ, อาโลปติ, ชิคีสติ สาปเตยฺยวเสน ปเร หาเปติ, ตสฺส ตํ กิจฺจํ กามรติสนฺนิสฺสิตํ อนตฺถุปสํหิตํ เอกนฺตนิหีนนฺติฯ เอเตน ตปฺปฏิปกฺขโต ธมฺมคตาย รติยา เอกํสโต อุตฺตมภาวํเยว วิภาเวติฯ

อิทานิ ยํ ‘‘เตสมาวรณํ กาตุํ โย สกฺโกตี’’ติ อินฺทฺริยานํ อาวรณํ วุตฺตํ, ตํ อุปาเยน สห วิภาเวนฺโต ‘‘ตจฺฉนฺโต อาณิยา อาณิํ , นิหนฺติ พลวา ยถา’’ติ อาหฯ ยถา พลวา กายพเลน, ญาณพเลน จ สมนฺนาคโต ตจฺฉโก รุกฺขทณฺฑคตํ อาณิํ นีหริตุกาโม ตโต พลวติํ อาณิํ โกเฏนฺโต ตโต นีหรติ, ตถา กุสโล ภิกฺขุ จกฺขาทีนิ อินฺทฺริยานิ วิปสฺสนาพเลน นิหนฺตุกาโม อินฺทฺริเยหิ เอว นิหนฺติฯ

กตเมหิ ปนาติ อาห ‘‘สทฺธ’’นฺติอาทิฯ ตสฺสตฺโถ – อธิโมกฺขลกฺขณํ สทฺธํ, ปคฺคหลกฺขณํ วีริยํ, อวิกฺเขปลกฺขณํ สมาธิํ, อุปฏฺฐานลกฺขณํ สติํ, ทสฺสนลกฺขณํ ปญฺญนฺติ อิมานิปิ วิมุตฺติปริปาจกานิ ปญฺจินฺทฺริยานิ ภาเวนฺโต วฑฺเฒนฺโต เอเตหิ ปญฺจหิ อินฺทฺริเยหิ จกฺขาทีนิ ปญฺจินฺทฺริยานิ อนุนยปฏิฆาทิกิเลสุปฺปตฺติยา ทฺวารภาววิหเนน หนฺตฺวา, อริยมคฺเคน ตทุปนิสฺสเย กิเลเส สมุจฺฉินฺทิตฺวา, ตโต เอว อนีโฆ นิทฺทุกฺโข พฺราหฺมโณ อนุปาทิเสสปรินิพฺพานเมว ยาติ อุปคจฺฉตีติฯ

โส อตฺถวาติ โส ยถาวุตฺโต พฺราหฺมโณ อุตฺตมตฺเถน สมนฺนาคตตฺตา อตฺถวา, ตํ สมฺปาปเก ธมฺเม ฐิตตฺตา ธมฺมฏฺโฐฯ สพฺเพน สพฺพํ อนวเสเสน วิธินา อนวเสสํ พุทฺธสฺส ภควโต วากฺยภูตํ อนุสาสนิํ กตฺวา ยถานุสิฏฺฐํ ปฏิปชฺชิตฺวา ฐิโตฯ ตโต เอว โส นโร อุตฺตมปุริโส นิพฺพานสุขญฺจ เอธติ, พฺรูเหติ, วฑฺเฒตีติฯ

เอวํ เถเรน อตฺตโน จินฺติตาการวิภาวนาวเสน ปฏิปตฺติยา ปกาสิตตฺตา อิทเมว จสฺส อญฺญาพฺยากรณํ ทฏฺฐพฺพํฯ

ปาราปริยตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. เตลกานิตฺเถรคาถาวณฺณนา

จิรรตฺตํ วตาตาปีติอาทิกา อายสฺมโต เตลกานิตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินิตฺวา อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สตฺถุ อภิชาติโต ปุเรตรํเยว สาวตฺถิยํ อญฺญตรสฺมิํ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา เตลกานีติ ลทฺธนาโม วยปฺปตฺโต เหตุสมฺปนฺนตาย กาเม ชิคุจฺฉนฺโต ฆราวาสํ ปหาย ปริพฺพาชกปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา วิวฏฺฏชฺฌาสโย ‘‘โก โส ปารงฺคโต โลเก’’ติอาทินา วิโมกฺขปริเยสนํ จรมาโน เต เต สมณพฺราหฺมเณ อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺหํ ปุจฺฉติ, เต น สมฺปายนฺติฯ โส เตน อนาราธิตจิตฺโต วิจรติฯ อถ อมฺหากํ ภควติ โลเก อุปฺปชฺชิตฺวา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺเก โลกหิตํ กโรนฺเต เอกทิวสํ สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต นจิรสฺเสว อรหตฺเต ปติฏฺฐาติฯ โส เอกทิวสํ ภิกฺขูหิ สทฺธิํ นิสินฺโน อตฺตนา อธิคตวิเสสํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ตทนุสาเรน อตฺตโน ปฏิปตฺติํ อนุสฺสริตฺวา ตํ สพฺพํ ภิกฺขูนํ อาจิกฺขนฺโต –

[747]

‘‘จิรรตฺตํ วตาตาปี, ธมฺมํ อนุวิจินฺตยํ;

สมํ จิตฺตสฺส นาลตฺถํ, ปุจฺฉํ สมณพฺราหฺมเณฯ

[748]

‘‘โก โส ปารงฺคโต โลเก, โก ปตฺโต อมโตคธํ;

กสฺส ธมฺมํ ปฏิจฺฉามิ, ปรมตฺถวิชานนํฯ

[749]

‘‘อนฺโตวงฺกคโต อาสิ, มจฺโฉว ฆสมามิสํ;

พทฺโธ มหินฺทปาเสน, เวปจิตฺยสุโร ยถาฯ

[750]

‘‘อญฺฉามิ นํ น มุญฺจามิ, อสฺมา โสกปริทฺทวา;

โก เม พนฺธํ มุญฺจํ โลเก, สมฺโพธิํ เวทยิสฺสติฯ

[751]

‘‘สมณํ พฺราหฺมณํ วา กํ, อาทิสนฺตํ ปภงฺคุนํ;

กสฺส ธมฺมํ ปฏิจฺฉามิ, ชรามจฺจุปวาหนํฯ

[752]

‘‘วิจิกิจฺฉากงฺขาคนฺถิตํ, สารมฺภพลสญฺญุตํ;

โกธปฺปตฺตมนตฺถทฺธํ, อภิชปฺปปฺปทารณํฯ

[753]

‘‘ตณฺหาธนุสมุฏฺฐานํ, ทฺเว จ ปนฺนรสายุตํ;

ปสฺส โอรสิกํ พาฬฺหํ, เภตฺวาน ยทิ ติฏฺฐติฯ

[754]

‘‘อนุทิฏฺฐีนํ อปฺปหานํ, สงฺกปฺปปรเตชิตํ;

เตน วิทฺโธ ปเวธามิ, ปตฺตํว มาลุเตริตํฯ

[755]

‘‘อชฺฌตฺตํ เม สมุฏฺฐาย, ขิปฺปํ ปจฺจติ มามกํ;

ฉผสฺสายตนี กาโย, ยตฺถ สรติ สพฺพทาฯ

[756]