16. วีสตินิปาโต

1. อธิมุตฺตตฺเถรคาถาวณฺณนา

วีสตินิปาเต ยญฺญตฺถํ วาติอาทิกา อายสฺมโต อปรสฺส อธิมุตฺตตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต อตฺถทสฺสิสฺส ภควโต กาเล วิภวสมฺปนฺเน กุเล นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต สตฺถริ ปรินิพฺพุเต ภิกฺขุสงฺฆํ อุปฏฺฐหนฺโต มหาทานานิ ปวตฺเตสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท อายสฺมโต สํกิจฺจตฺเถรสฺส ภคินิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺติ, อธิมุตฺโตติสฺส นามํ อโหสิฯ โส วยปฺปตฺโต มาตุลตฺเถรสฺส สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต สามเณรภูมิยํเยว ฐิโต อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.4.84-88) –

‘‘นิพฺพุเต โลกนาถมฺหิ, อตฺถทสฺสีนรุตฺตเม;

อุปฏฺฐหิํ ภิกฺขุสงฺฆํ, วิปฺปสนฺเนน เจตสาฯ

‘‘นิมนฺเตตฺวา ภิกฺขุสงฺฆํ, อุชุภูตํ สมาหิตํ;

อุจฺฉุนา มณฺฑปํ กตฺวา, โภเชสิํ สงฺฆมุตฺตมํฯ

‘‘ยํ ยํ โยนุปปชฺชามิ, เทวตฺตํ อถมานุสํ;

สพฺเพ สตฺเต อภิโภมิ, ปุญฺญกมฺมสฺสิทํ ผลํฯ

‘‘อฏฺฐารเส กปฺปสเต, ยํ ทานมททิํ ตทา;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, อุจฺฉุทานสฺสิทํ ผลํฯ

‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

อรหตฺตํ ปน ปตฺวา สมาปตฺติสุเขน วีตินาเมนฺโต อุปสมฺปชฺชิตุกาโม ‘‘มาตรํ อาปุจฺฉิสฺสามี’’ติ มาตุ สนฺติกํ คจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค เทวตาย พลิกมฺมกรณตฺถํ มํสปริเยสนํ จรนฺเตหิ ปญฺจสเตหิ โจเรหิ สมาคจฺฉิฯ โจรา จ ตํ อคฺคเหสุํ ‘‘เทวตาย พลิ ภวิสฺสตี’’ติฯ โส โจเรหิ คหิโตปิ อภีโต อจฺฉมฺภี วิปฺปสนฺนมุโขว อฏฺฐาสิฯ ตํ ทิสฺวา โจรคามณิอจฺฉริยพฺภุตจิตฺตชาโต ปสํสนฺโต –

[705]

‘‘ยญฺญตฺถํ วา ธนตฺถํ วา, เย หนาม มยํ ปุเร;

อวเสสํ ภยํ โหติ, เวธนฺติ วิลปนฺติ จฯ

[706]

‘‘ตสฺส เต นตฺถิ ภีตตฺตํ, ภิยฺโย วณฺโณ ปสีทติ;

กสฺมา น ปริเทเวสิ, เอวรูเป มหพฺภเย’’ติฯ – ทฺเว คาถา อภาสิ;

ตตฺถ ยญฺญตฺถนฺติ ยชนตฺถํ เทวตานํ พลิกมฺมกรณตฺถํ วาฯ วา-สทฺโท วิกปฺปนตฺโถฯ ธนตฺถนฺติ สาปเตยฺยหรณตฺถํฯ เย หนาม มยํ ปุเรติ เย สตฺเต มยํ ปุพฺเพ หนิมฺหฯ อตีตตฺเถ หิ อิทํ วตฺตมานวจนํฯ อวเสติ อวเส อเสริเก กตฺวาฯ ตนฺติ เตสํฯ ‘‘อวเสสนฺติ’’ปิ ปฐนฺติฯ อมฺเหหิ คหิเตสุ ตํ เอกํ ฐเปตฺวา อวเสสานํ; อยเมว วา ปาโฐฯ ภยํ โหตีติ มรณภยํ โหติฯ เยน เต เวธนฺติ วิลปนฺติ,จิตฺตุตฺราเสน เวธนฺติ , ‘‘สามิ, ตุมฺหากํ อิทญฺจิทญฺจ ทสฺสาม, ทาสา ภวิสฺสามา’’ติอาทิกํ วทนฺตา วิลปนฺติฯ

ตสฺส เตติ โย ตฺวํ อมฺเหหิ เทวตาย พลิกมฺมตฺถํ ชีวิตา โวโรเปตุกาเมหิ อุกฺขิตฺตาสิเกหิ สนฺตชฺชิโต, ตสฺส เตฯ ภีตตฺตนฺติ ภีตภาโว, ภยนฺติ อตฺโถฯ ภิยฺโย วณฺโณ ปสีทตีติ ปกติวณฺณโต อุปริปิ เต มุขวณฺโณ วิปฺปสีทติฯ เถรสฺส กิร ตทา ‘‘สเจ อิเม มาเรสฺสนฺติ, อิทาเนวาหํ อนุปาทาย ปรินิพฺพายิสฺสามิ, ทุกฺขภาโร วิคจฺฉิสฺสตี’’ติ อุฬารํ ปีติโสมนสฺสํ อุปฺปชฺชิฯ เอวรูเป มหพฺภเยติ เอทิเส มหติ มรณภเย อุปฏฺฐิเตฯ เหตุอตฺเถ วา เอตํ ภุมฺมวจนํฯ

อิทานิ เถโร โจรคามณิสฺส ปฏิวจนทานมุเขน ธมฺมํ เทเสนฺโต –

[707]

‘‘นตฺถิ เจตสิกํ ทุกฺขํ, อนเปกฺขสฺส คามณิ;

อติกฺกนฺตา ภยา สพฺเพ, ขีณสํโยชนสฺส เวฯ

[708]

‘‘ขีณาย ภวเนตฺติยา, ทิฏฺเฐ ธมฺเม ยถาตเถ;

น ภยํ มรเณ โหติ, ภารนิกฺเขปเน ยถาฯ

[709]

‘‘สุจิณฺณํ พฺรหฺมจริยํ เม, มคฺโค จาปิ สุภาวิโต;

มรเณ เม ภยํ นตฺถิ, โรคานมิว สงฺขเยฯ

[710]

‘‘สุจิณฺณํ พฺรหฺมจริยํ เม, มคฺโค จาปิ สุภาวิโต;

นิรสฺสาทา ภวา ทิฏฺฐา, วิสํ ปิตฺวาว ฉฑฺฑิตํฯ

[711]

‘‘ปารคู อนุปาทาโน, กตกิจฺโจ อนาสโว;

ตุฏฺโฐ อายุกฺขยา โหติ, มุตฺโต อาฆาตนา ยถาฯ

[712]

‘‘อุตฺตมํ ธมฺมตํ ปตฺโต, สพฺพโลเก อนตฺถิโก;

อาทิตฺตาว ฆรา มุตฺโต, มรณสฺมิํ น โสจติฯ

[713]

‘‘ยทตฺถิ สงฺคตํ กิญฺจิ, ภโว วา ยตฺถ ลพฺภติ;

สพฺพํ อนิสฺสรํ เอตํ, อิติ วุตฺตํ มเหสินาฯ

[714]

‘‘โย ตํ ตถา ปชานาติ, ยถา พุทฺเธน เทสิตํ;

น คณฺหาติ ภวํ กิญฺจิ, สุตตฺตํว อโยคุฬํฯ

[715]

‘‘น เม โหติ ‘อโหสิ’นฺติ, ‘ภวิสฺส’นฺติ น โหติ เม;

สงฺขารา วิคมิสฺสนฺติ, ตตฺถ กา ปริเทวนาฯ

[716]

‘‘สุทฺธํ ธมฺมสมุปฺปาทํ, สุทฺธํ สงฺขารสนฺตติํ;

ปสฺสนฺตสฺส ยถาภูตํ, น ภยํ โหติ คามณิฯ

[717]

‘‘ติณกฏฺฐสมํ โลกํ, ยทา ปญฺญาย ปสฺสติ;

มมตฺตํ โส อสํวินฺทํ, ‘นตฺถิ เม’ติ น โสจติฯ

[718]

‘‘อุกฺกณฺฐามิ สรีเรน, ภเวนมฺหิ อนตฺถิโก;

โสยํ ภิชฺชิสฺสติ กาโย, อญฺโญ จ น ภวิสฺสติฯ

[719]

‘‘ยํ โว กิจฺจํ สรีเรน, ตํ กโรถ ยทิจฺฉถ;

น เม ตปฺปจฺจยา ตตฺถ, โทโส เปมญฺจ เหหิตี’’ติฯ –

อิมา คาถา อภาสิฯ

[720]

‘‘ตสฺส ตํ วจนํ สุตฺวา, อพฺภุตํ โลมหํสนํ;

สตฺถานิ นิกฺขิปิตฺวาน, มาณวา เอตทพฺรวุ’’นฺติฯ –

อยํ สงฺคีติกาเรหิ วุตฺตคาถาฯ อิโต อปรา ติสฺโส โจรานํ, เถรสฺส จ วจนปฏิวจนคาถา –

[721]

‘‘กิํ ภทนฺเต กริตฺวาน, โก วา อาจริโย ตว;

กสฺส สาสนมาคมฺม, ลพฺภเต ตํ อโสกตาฯ

[722]

‘‘สพฺพญฺญู สพฺพทสฺสาวี, ชิโน อาจริโย มม;

มหาการุณิโก สตฺถา, สพฺพโลกติกิจฺฉโกฯ

[723]

‘‘เตนายํ เทสิโต ธมฺโม, ขยคามี อนุตฺตโร;

ตสฺส สาสนมาคมฺม, ลพฺภเต ตํ อโสกตาฯ

[724]

‘‘สุตฺวาน โจรา อิสิโน สุภาสิตํ, นิกฺขิปฺป สตฺถานิ จ อาวุธานิ จ;

ตมฺหา จ กมฺมา วิรมิํสุ เอเก, เอเก จ ปพฺพชฺชมโรจยิํสุฯ

[725]

‘‘เต ปพฺพชิตฺวา สุคตสฺส สาสเน, ภาเวตฺว โพชฺฌงฺคพลานิ ปณฺฑิตา;

อุทคฺคจิตฺตา สุมนา กตินฺทฺริยา, ผุสิํสุ นิพฺพานปทํ อสงฺขต’’นฺติฯ –

อิมาปิ สงฺคีติกาเรหิ วุตฺตคาถาฯ

ตตฺถ นตฺถิ เจตสิกํ ทุกฺขํ, อนเปกฺขสฺส, คามณีติ คามณิ, อเปกฺขาย, ตณฺหาย, อภาเวน อนเปกฺขสฺส มาทิสสฺส, โลหิตสภาโว ปุพฺโพ วิย, เจตสิกํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ นตฺถิ, โทมนสฺสาภาวาปเทเสน ภยาภาวํ วทติฯ เตนาห ‘‘อติกฺกนฺตา ภยา สพฺเพ’’ติฯ อติกฺกนฺตา ภยา สพฺเพติ ขีณสํโยชนสฺส อรหโต ปญฺจวีสติ มหาภยา, อญฺเญ จ สพฺเพปิ ภยา เอกํเสน อติกฺกนฺตา อตีตา, อปคตาติ อตฺโถฯ

ทิฏฺเฐ ธมฺเม ยถาตเถติ จตุสจฺจธมฺเม ปริญฺญาปหานสจฺฉิกิริยภาวนาวเสน มคฺคปญฺญาย ยถาภูตํ ทิฏฺเฐฯ มรเณติ มรณเหตุฯ ภารนิกฺเขปเน ยถาติ ยถา โกจิ ปุริโส สีเส ฐิเตน มหตา ครุภาเรน สํสีทนฺโต ตสฺส นิกฺเขปเน, อปนยเน น ภายติ, เอวํ สมฺปทมิทนฺติ อตฺโถฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา –

‘‘ภารา หเว ปญฺจกฺขนฺธา, ภารหาโร จ ปุคฺคโล;

ภาราทานํ ทุขํ โลเก, ภารนิกฺเขปนํ สุข’’นฺติฯ (สํ. นิ. 3.22);

สุจิณฺณนฺติ สุฏฺฐุ จริตํฯ พฺรหฺมจริยนฺติ, สิกฺขตฺตยสงฺคหํ สาสนพฺรหฺมจริยํฯ ตโต เอว มคฺโค จาปิ สุภาวิโต อฏฺฐงฺคิโก อริยมคฺโคปิ สมฺมเทว ภาวิโตฯ โรคานมิว สงฺขเยติ ยถา พหูหิ โรเคหิ อภิภูตสฺส อาตุรสฺส โรคานํ สงฺขเย ปีติโสมนสฺสเมว โหติ, เอวํ ขนฺธโรคสงฺขเย มรเณ มาทิสสฺส ภยํ นตฺถิฯ

นิรสฺสาทา ภวา ทิฏฺฐาติ ตีหิ ทุกฺขตาหิ อภิภูตา, เอกาทสหิ อคฺคีหิ อาทิตฺตา, ตโย ภวา นิรสฺสาทา, อสฺสาทรหิตา, มยา ทิฏฺฐาฯ วิสํ ปิตฺวาว ฉฑฺฑิตนฺติ ปมาทวเสน วิสํ ปิวิตฺวา ตาทิเสน ปโยเคน ฉฑฺฑิตํ วิย มรเณ เม ภยํ นตฺถีติ อตฺโถฯ

มุตฺโต อาฆาตนา ยถาติ ยถา โจเรหิ มารณตฺถํ อาฆาตนํ นีโต เกนจิ อุปาเยน ตโต มุตฺโต หฏฺฐตุฏฺโฐ โหติ, เอวํ สํสารปารํ, นิพฺพานํ, คตตฺตา ปารคู, จตูหิปิ อุปาทาเนหิ อนุปาทาโน, ปริญฺญาทีนํ โสฬสนฺนํ กิจฺจานํ กตตฺตา กตกิจฺโจ กามาสวาทีหิ อนาสโว, อายุกฺขยา อายุกฺขยเหตุ ตุฏฺโฐ โสมนสฺสิโก โหติฯ

อุตฺตมนฺติ เสฏฺฐํฯ ธมฺมตนฺติ, ธมฺมสภาวํฯ อรหตฺเต สิทฺเธ สิชฺฌนเหตุ อิฏฺฐาทีสุ ตาทิภาวํฯ สพฺพโลเกติ สพฺพโลกสฺมิมฺปิ, ทีฆายุกสุขพหุลตาทิวเสน สํยุตฺเตปิ โลเกฯ อนตฺถิโกติ, อนเปกฺโขฯ อาทิตฺตาว ฆรา มุตฺโตติ ยถา โกจิ ปุริโส สมนฺตโต อาทิตฺตโต ปชฺชลิตโต เคหโต นิสฺสโฏ, ตโต นิสฺสรณนิมิตฺตํ น โสจติ, เอวํ ขีณาสโว มรณนิมิตฺตํ น โสจติฯ

ยทตฺถิ สงฺคตํ กิญฺจีติ ยํกิญฺจิ อิมสฺมิํ โลเก อตฺถิ, วิชฺชติ, อุปลพฺภติ สงฺคตํ, สตฺเตหิ สงฺขาเรหิ วา สมาคโม, สโมธานํฯ ‘‘สงฺขต’’นฺติปิ ปาโฐ, ตสฺส ยํกิญฺจิ ปจฺจเยหิ สมจฺจ สมฺภุยฺย กตํ, ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนนฺติ อตฺโถฯ ภโว วา ยตฺถ ลพฺภตีติ ยสฺมิํ สตฺตนิกาเย โย อุปปตฺติภโว ลพฺภติฯ สพฺพํ อนิสฺสรํ เอตนฺติ สพฺพเมตํ อิสฺสรรหิตํ, น เอตฺถ เกนจิ ‘‘เอวํ โหตู’’ติ อิสฺสริยํ วตฺเตตุํ สกฺกาฯ

อิติ วุตฺตํ มเหสินาติ ‘‘สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ เอวํ วุตฺตํ มเหสินา สมฺมาสมฺพุทฺเธนฯ ตสฺมา ‘‘อนิสฺสรํ เอต’’นฺติ ปชานนฺโต มรณสฺมิํ น โสจตีติ โยชนาฯ

น คณฺหาติ ภวํ กิญฺจีติ โย อริยสาวโก ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติอาทินา (ธ. ป. 277) ยถา พุทฺเธน ภควตา เทสิตํ, ตถา ตํ ภวตฺตยํ วิปสฺสนาปญฺญาสหิตาย มคฺคปญฺญาย ปชานาติฯ โส ยถา โกจิ ปุริโส สุขกาโม ทิวสํ สนฺตตฺตํ อโยคุฬํ หตฺเถน น คณฺหาติ, เอวํ กิญฺจิ ขุทฺทกํ วา มหนฺตํ วา ภวํ น คณฺหาติ, น ตตฺถ ตณฺหํ กโรตีติ อตฺโถฯ

น เม โหติ ‘‘อโหสิ’’นฺติ ‘‘อตีตมทฺธานํ อหํ อีทิโส อโหสิ’’นฺติ อตฺตทิฏฺฐิวเสน น เม จิตฺตปฺปวตฺติ อตฺถิ ทิฏฺฐิยา สมฺมเทว อุคฺฆาฏิตตฺตา, ธมฺมสภาวสฺส จ สุทิฏฺฐตฺตาฯ ‘‘ภวิสฺส’’นฺติ น โหติ เมติ ตโต เอว ‘‘อนาคตมทฺธานํ อหํ เอทิโส กถํ นุ โข ภวิสฺสํ ภเวยฺย’’นฺติ เอวมฺปิ เม น โหติฯ สงฺขารา วิคมิสฺสนฺตีติ เอวํ ปน โหติ ‘‘ยถาปจฺจยํ ปวตฺตมานา สงฺขาราว, น เอตฺถ โกจิ อตฺตา วา อตฺตนิยํ วา, เต จ โข วิคมิสฺสนฺติ , วินสฺสิสฺสนฺติ, ขเณ ขเณ ภิชฺชิสฺสนฺตี’’ติฯ ตตฺถ กา ปริเทวนาติ เอวํ ปสฺสนฺตสฺส มาทิสสฺส ตตฺถ สงฺขารคเต กา นาม ปริเทวนาฯ

สุทฺธนฺติ เกวลํ, อตฺตสาเรน อสมฺมิสฺสํฯ ธมฺมสมุปฺปาทนฺติ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมสมุปฺปตฺติํ อวิชฺชาทิปจฺจเยหิ สงฺขาราทิธมฺมมตฺตปฺปวตฺติํฯ สงฺขารสนฺตตินฺติ กิเลสกมฺมวิปากปฺปเภทสงฺขารปพนฺธํฯ ปสฺสนฺตสฺส ยถาภูตนฺติ สห วิปสฺสนาย มคฺคปญฺญาย ยาถาวโต ชานนฺตสฺสฯ

ติณกฏฺฐสมํ โลกนฺติ ยถา อรญฺเญ อปริคฺคเห ติณกฏฺเฐ เกนจิ คยฺหมาเน อปรสฺส ‘‘มยฺหํ สนฺตกํ อยํ คณฺหตี’’ติ น โหติ, เอวํ โส อสามิกตาย ติณกฏฺฐสมํ สงฺขารโลกํ ยทา ปญฺญาย ปสฺสติ, โส ตตฺถ มมตฺตํ อสํวินฺทํ อสํวินฺทนฺโต อลภนฺโต อกโรนฺโตฯ นตฺถิ เมติ ‘‘อหุ วต โสหํ, ตํ เม นตฺถี’’ติ น โสจติฯ

อุกฺกณฺฐามิ สรีเรนาติ อสารเกน อภินุเทน ทุกฺเขน อกตญฺญุนา อสุจิทุคฺคนฺธเชคุจฺฉปฏิกฺกูลสภาเวน อิมินา กาเยน อุกฺกณฺฐามิ อิมํ กายํ นิพฺพินฺทนฺโต เอวํ ติฏฺฐามิฯ ภเวนมฺหิ อนตฺถิโกติ สพฺเพนปิ ภเวน อนตฺถิโก อมฺหิ, น กิญฺจิ ภวํ ปตฺเถมิฯ โสยํ ภิชฺชิสฺสติ กาโยติ อยํ มม กาโย อิทานิ ตุมฺหากํ ปโยเคน อญฺญถา วา อญฺญตฺถ ภิชฺชิสฺสติฯ อญฺโญ จ น ภวิสฺสตีติ อญฺโญ กาโย มยฺหํ อายติํ น ภวิสฺสติ, ปุนพฺภวาภาวโตฯ

ยํ โว กิจฺจํ สรีเรนาติ ยํ ตุมฺหากํ อิมินา สรีเรน ปโยชนํ, ตํ กโรถ ยทิจฺฉถ, อิจฺฉถ เจฯ น เม ตปฺปจฺจยาติ, ตํ นิมิตฺตํ อิมสฺส สรีรสฺส ตุมฺเหหิ ยถิจฺฉิตกิจฺจสฺส กรณเหตุฯ ตตฺถาติ เตสุ กโรนฺเตสุ จ อกโรนฺเตสุ จฯ โทโส เปมญฺจ เหหิตีติ ยถากฺกมํ ปฏิโฆ อนุนโย น ภวิสฺสติ, อตฺตโน ภเว อเปกฺขาย สพฺพโส ปหีนตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ อญฺญปจฺจยา อญฺญตฺถ จ ปฏิฆานุนเยสุ อสนฺเตสุปิ ตปฺปจฺจยา, ‘‘ตตฺถา’’ติ วจนํ ยถาธิคตวเสน วุตฺตํฯ

ตสฺสาติ อธิมุตฺตตฺเถรสฺสฯ ตํ วจนนฺติ ‘‘นตฺถิ เจตสิกํ ทุกฺข’’นฺติอาทิกํ มรเณ ภยาภาวาทิทีปกํ, ตโต เอว อพฺภุตํ โลมหํสนํ วจนํ สุตฺวาฯ มาณวาติ โจราฯ โจรา หิ ‘‘มาณวา’’ติ วุจฺจนฺติ ‘‘มาณเวหิ สห คจฺฉนฺติ กตกมฺเมหิ อกตกมฺเมหิปี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 2.149) วิยฯ

กิํ ภทนฺเต กริตฺวานาติ, ภนฺเต, กิํ นาม ตโปกมฺมํ กตฺวาฯ โก วา ตว อาจริโย กสฺส สาสนํ, โอวาทํ นิสฺสาย อยํ อโสกตา มรณกาเล โสกาภาโว ลพฺภตีติ เอตํ อตฺถํ อพฺรวุํ, ปุจฺฉาวเสน กเถสุํ, ภาสิํสุฯ

ตํ สุตฺวา เถโร เตสํ ปฏิวจนํ เทนฺโต ‘‘สพฺพญฺญู’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ สพฺพญฺญูติ ปโรปเทเสน วินา สพฺพปกาเรน สพฺพธมฺมาวโพธนสมตฺถสฺส อากงฺขาปฏิพทฺธวุตฺติโน อนาวรณญาณสฺส อธิคเมน อตีตาทิเภทํ สพฺพํ ชานาตีติ, สพฺพญฺญูฯ เตเนว สมนฺตจกฺขุนา สพฺพสฺส ทสฺสนโต สพฺพทสฺสาวีฯ ยมฺหิ อนาวรณญาณํ, ตเทว สพฺพญฺญุตญฺญาณํ, นตฺเถว อสาธารณญาณปาฬิยา วิโรโธ วิสยุปฺปตฺติมุเขน อญฺเญหิ อสาธารณภาวทสฺสนตฺถํ เอกสฺเสว ญาณสฺส ทฺวิธา วุตฺตตฺตาฯ

ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ อิติวุตฺตกวณฺณนายํ (อิติวุ. อฏฺฐ. 38) วิตฺถารโต วุตฺตเมวาติ ตตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ ปญฺจนฺนมฺปิ มารานํ วิชยโต ชิโน, หีนาทิวิภาคภินฺเน สพฺพสฺมิํ สตฺตนิกาเย อธิมุตฺตวุตฺติตาย มหติยา กรุณาย สมนฺนาคตตฺตา มหาการุณิโก, ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกปรมตฺเถหิ ยถารหํ เวเนยฺยานํ อนุสาสนโต สตฺถา, ตโต เอว สพฺพโลกสฺส กิเลสโรคติกิจฺฉนโต สพฺพโลกติกิจฺฉโก, สมฺมาสมฺพุทฺโธ อาจริโย มมาติ โยชนาฯ ขยคามีติ นิพฺพานคามีฯ

เอวํ เถเรน สตฺถุ สาสนสฺส จ คุเณ ปกาสิเต ปฏิลทฺธสทฺธา เอกจฺเจ โจรา ปพฺพชิํสุ, เอกจฺเจ อุปาสกตฺตํ ปเวเทสุํฯ ตมตฺถํ ทีเปนฺโต ธมฺมสงฺคาหกา ‘‘สุตฺวาน โจรา’’ติอาทินา ทฺเว คาถา อภาสิํสุฯ ตตฺถ อิสิโนติ อธิสีลสิกฺขาทีนํ เอสนฏฺเฐน อิสิโน, อธิมุตฺตตฺเถรสฺสฯ นิกฺขิปฺปาติ ปหายฯ สตฺถานิ จ อาวุธานิ จาติ อสิอาทิสตฺถานิ เจว ธนุกลาปาทิอาวุธานิ จฯ ตมฺหา จ กมฺมาติ ตโต โจรกมฺมโตฯ

เต ปพฺพชิตฺวา สุคตสฺส สาสเนติ เต โจรา โสภนคมนตาทีหิ สุคตสฺส ภควโต สาสเน ปพฺพชฺชํ อุปคนฺตฺวาฯ ภาวนาวิเสสาธิคตาย โอทคฺยลกฺขณาย ปีติยา สมนฺนาคเมน อุทคฺคจิตฺตาฯ สุมนาติ โสมนสฺสปฺปตฺตาฯ กตินฺทฺริยาติ ภาวิตินฺทฺริยาฯ ผุสิํสูติ อคฺคมคฺคาธิคเมน อสงฺขตํ นิพฺพานํ อธิคจฺฉิํสุฯ อธิมุตฺโต กิร โจเร นิพฺพิเสวเน กตฺวา, เต ตตฺเถว ฐเปตฺวา, มาตุ สนฺติกํ คนฺตฺวา, มาตรํ อาปุจฺฉิตฺวา, ปจฺจาคนฺตฺวา เตหิ สทฺธิํ อุปชฺฌายสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา, ปพฺพาเชตฺวา อุปสมฺปทํ อกาสิฯ อถ เตสํ กมฺมฏฺฐานํ อาจิกฺขิ , เต นจิรสฺเสว อรหตฺเต ปติฏฺฐหิํสุฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ปพฺพชิตฺวา…เป.… อสงฺขต’’นฺติฯ

อธิมุตฺตตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. ปาราปริยตฺเถรคาถาวณฺณนา

สมณสฺส อหุ จินฺตาติอาทิกา อายสฺมโต ปาราปริยตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินิตฺวา สุคตีสุเยว สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ อญฺญตรสฺส พฺราหฺมณมหาสาลสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ ตสฺส วยปฺปตฺตสฺส โคตฺตวเสน ปาราปริโยตฺเวว สมญฺญา อโหสิฯ โส ตโย เวเท อุคฺคเหตฺวา พฺราหฺมณสิปฺเปสุ นิปฺผตฺติํ คโตฯ เอกทิวสํ สตฺถุ ธมฺมเทสนากาเล เชตวนวิหารํ คนฺตฺวา ปริสปริยนฺเต นิสีทิฯ สตฺถา ตสฺส อชฺฌาสยํ โอโลเกตฺวา อินฺทฺริยภาวนาสุตฺตํ (ม. นิ. 3.453) เทเสสิฯ โส ตํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิฯ ตํ สุตฺตํ อุคฺคเหตฺวา ตทตฺถมนุจินฺเตสิฯ ยถา ปน อนุจินฺเตสิ, สฺวายมตฺโถ คาถาสุ เอว อาวิ ภวิสฺสติฯ โส ตถา อนุวิจินฺเตนฺโต อายตนมุเขน วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปตฺโตฯ อปรภาเค อตฺตนา จินฺติตาการํ ปกาเสนฺโต –

[726]

‘‘สมณสฺส อหุ จินฺตา, ปาราปริยสฺส ภิกฺขุโน;

เอกกสฺส นิสินฺนสฺส, ปวิวิตฺตสฺส ฌายิโนฯ

[727]

‘‘กิมานุปุพฺพํ ปุริโส, กิํ วตํ กิํ สมาจารํ;

อตฺตโน กิจฺจการีสฺส, น จ กญฺจิ วิเหฐเยฯ

[728]

‘‘อินฺทฺริยานิ มนุสฺสานํ, หิตาย อหิตาย จ;

อรกฺขิตานิ อหิตาย, รกฺขิตานิ หิตาย จฯ

[729]

‘‘อินฺทฺริยาเนว สารกฺขํ, อินฺทฺริยานิ จ โคปยํ;

อตฺตโน กิจฺจการีสฺส, น จ กญฺจิ วิเหฐเยฯ

[730]

‘‘จกฺขุนฺทฺริยํ เจ รูเปสุ, คจฺฉนฺตํ อนิวารยํ;

อนาทีนวทสฺสาวี, โส ทุกฺขา น หิ มุจฺจติฯ

[731]

‘‘โสตินฺทฺริยํ เจ สทฺเทสุ, คจฺฉนฺตํ อนิวารยํ;

อนาทีนวทสฺสาวี, โส ทุกฺขา น หิ มุจฺจติฯ

[732]

‘‘อนิสฺสรณทสฺสาวี, คนฺเธ เจ ปฏิเสวติ;

น โส มุจฺจติ ทุกฺขมฺหา, คนฺเธสุ อธิมุจฺฉิโตฯ

[733]

‘‘อมฺพิลํ มธุรคฺคญฺจ, ติตฺตกคฺคมนุสฺสรํ;

รสตณฺหาย คธิโต, หทยํ นาวพุชฺฌติฯ

[734]