เมนู

ทาสีคณปุรกฺขตาติ ยถารหํ อลงฺกตปฏิยตฺเตน อตฺตโน ทาสิคเณน ปุรโต กตา ปริวาริตาติ อตฺโถฯ องฺเกน ปุตฺตมาทายาติ ‘‘อปิ นาม ปุตฺตมฺปิ ทิสฺวา เคหสฺสิตสาโต ภเวยฺยา’’ติ ปุตฺตํ อตฺตโน องฺเกน คเหตฺวาฯ

อายนฺตินฺติ อาคจฺฉนฺติํฯ สกปุตฺตสฺส มาตรนฺติ มม โอรสปุตฺตสฺส ชนนิํ, มยฺหํ ปุราณทุติยิกนฺติ อตฺโถฯ สพฺพมิทํ เถโร อตฺตโน กามราคสมุจฺเฉทํ พหุมญฺญนฺโต วทติฯ โยนิโส อุทปชฺชถาติ ‘‘เอวรูปาปิ นาม สมฺปตฺติ ชราพฺยาธิมรเณหิ อภิภุยฺยติ, อโห สงฺขารา อนิจฺจา อธุวา อนสฺสาสิกา’’ติ เอวํ โยนิโสมนสิกาโร อุปฺปชฺชิฯ เสสํ เหฏฺฐา วุตฺตนยเมวฯ

จนฺทนตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. ธมฺมิกตฺเถรคาถาวณฺณนา

ธมฺโม หเวติอาทิกา อายสฺมโต ธมฺมิกตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต สิขิสฺส ภควโต กาเล มิคลุทฺทโก หุตฺวา เอกทิวสํ อรญฺญายตเน เทวปริสาย สตฺถุ ธมฺมํ เทเสนฺตสฺส ‘‘ธมฺโม เอโส วุจฺจตี’’ติ เทสนาย นิมิตฺตํ คณฺหิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท โกสลรฏฺเฐ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา ธมฺมิโกติ ลทฺธนาโม วยปฺปตฺโต เชตวนปฏิคฺคหเณ ลทฺธปฺปสาโท ปพฺพชิตฺวา อญฺญตรสฺมิํ คามกาวาเส อาวาสิโก หุตฺวา วิหรนฺโต อาคนฺตุกานํ ภิกฺขูนํ วตฺตาวตฺเตสุ อุชฺฌานพหุโล อกฺขโม อโหสิฯ เตน ภิกฺขู ตํ วิหารํ ฉฑฺเฑตฺวา ปกฺกมิํสุฯ โส เอกโกว อโหสิฯ วิหารสามิโก อุปาสโก ตํ การณํ สุตฺวา ภควโต ตํ ปวตฺติํ อาโรเจสิฯ สตฺถา ตํ ภิกฺขุํ ปกฺโกเสตฺวา ตมตฺถํ ปุจฺฉิตฺวา เตน ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต – ‘‘นายํ อิทาเนว อกฺขโม, ปุพฺเพปิ อกฺขโม อโหสี’’ติ วตฺวา ภิกฺขูหิ ยาจิโต รุกฺขธมฺมํ (ชา. 1.1.74) กเถตฺวา อุปริ ตสฺส โอวาทํ เทนฺโต –

[303]

‘‘ธมฺโม หเว รกฺขติ ธมฺมจาริํ, ธมฺโม สุจิณฺโณ สุขมาวหาติ;

เอสานิสํโส ธมฺเม สุจิณฺเณ, น ทุคฺคติํ คจฺฉติ ธมฺมจารีฯ

[304]

‘‘น หิ ธมฺโม อธมฺโม จ, อุโภ สมวิปากิโน;

อธมฺโม นิรยํ เนติ, ธมฺโม ปาเปติ สุคฺคติํฯ

[305]

‘‘ตสฺมา หิ ธมฺเมสุ กเรยฺย ฉนฺทํ, อิติ โมทมาโน สุคเตน ตาทินา;

ธมฺเม ฐิตา สุคตวรสฺส สาวกา, นียนฺติ ธีรา สรณวรคฺคคามิโนฯ

[306]

‘‘วิปฺโผฏิโต คณฺฑมูโล, ตณฺหาชาโล สมูหโต;

โส ขีณสํสาโร น จตฺถิ กิญฺจนํ,

จนฺโท ยถา โทสินา ปุณฺณมาสิย’’นฺติฯ – จตสฺโส คาถา อภาสิ;

ตตฺถ ธมฺโมติ โลกิยโลกุตฺตโร สุจริตธมฺโมฯ รกฺขตีติ อปายทุกฺขโต รกฺขติ, สํสารทุกฺขโต จ วิวฏฺฏูปนิสฺสยภูโต รกฺขติเยวฯ ธมฺมจารินฺติ ตํ ธมฺมํ จรนฺตํ ปฏิปชฺชนฺตํฯ สุจิณฺโณติ สุฏฺฐุ จิณฺโณ กมฺมผลานิ สทฺทหิตฺวา สกฺกจฺจํ จิตฺตีกตฺวา อุปจิโตฯ สุขนฺติ โลกิยโลกุตฺตรสุขํฯ ตตฺถ โลกิยํ ตาว กามาวจราทิเภโท ธมฺโม ยถาสกํ สุขํ ทิฏฺเฐ วา ธมฺเม อุปปชฺเช วา อปเร วา ปริยาเย อาวหติ นิปฺผาเทติ, อิตรํ ปน วิวฏฺฏูปนิสฺสเย ฐตฺวา จิณฺโณ ปรมฺปราย อาวหตีติ วตฺตุํ วฏฺฏติ อนุปนิสฺสยสฺส ตทภาวโตฯ เอสานิสํโส ธมฺเม สุจิณฺเณ, น ทุคฺคติํ คจฺฉติ ธมฺมจารีติ ธมฺมจารี ปุคฺคโล ธมฺเม สุจิณฺเณ ตํนิมิตฺตํ ทุคฺคติํ น คจฺฉตีติ เอโส ธมฺเม สุจิณฺเณ อานิสํโส อุทฺรโยติ อตฺโถฯ

ยสฺมา ธมฺเมเนว สุคติคมนํ, อธมฺเมเนว จ ทุคฺคติคมนํ, ตสฺมา ‘‘ธมฺโม อธมฺโม’’ติ อิเม อญฺญมญฺญํ อสํกิณฺณผลาติ ทสฺเสตุํ ‘‘น หิ ธมฺโม’’ติอาทินา ทุติยํ คาถมาหฯ ตตฺถ อธมฺโมติ ธมฺมปฏิปกฺโข ทุจฺจริตํฯ สมวิปากิโนติ สทิสวิปากา สมานผลาฯ

ตสฺมาติ ยสฺมา ธมฺมาธมฺมานํ อยํ ยถาวุตฺโต วิปากเภโท, ตสฺมาฯ ฉนฺทนฺติ กตฺตุกมฺยตาฉนฺทํฯ อิติ โมทมาโน สุคเตน ตาทินาติ อิติ เอวํ วุตฺตปฺปกาเรน โอวาททาเนน สุคเตน สมฺมคฺคเตน สมฺมาปฏิปนฺเนน อิฏฺฐาทีสุ ตาทิภาวปฺปตฺติยา ตาทินามวตา เหตุภูเตน โมทมาโน ตุฏฺฐิํ อาปชฺชมาโน ธมฺเมสุ ฉนฺทํ กเรยฺยาติ โยชนาฯ เอตฺตาวตา วฏฺฏํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ วิวฏฺฏํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ธมฺเม ฐิตา’’ติอาทิมาหฯ ตสฺสตฺโถ – ยสฺมา สุคตสฺส วรสฺส สุคเตสุ จ วรสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สาวกา ตสฺส ธมฺเม ฐิตา ธีรา อติวิย อคฺคภูตสรณคามิโน เตเนว สรณคมนสงฺขาเต ธมฺเม ฐิตภาเวน สกลวฏฺฏทุกฺขโตปิ นียนฺติ นิสฺสรนฺติ, ตสฺมา หิ ธมฺเมสุ กเรยฺย ฉนฺทนฺติฯ

เอวํ สตฺถารา ตีหิ คาถาหิ ธมฺเม เทสิเต เทสนานุสาเรน ยถานิสินฺโนว วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 2.52.44-50) –

‘‘มิคลุทฺโท ปุเร อาสิํ, อรญฺเญ วิปิเน อหํ;

อทฺทสํ วิรชํ พุทฺธํ, เทวสงฺฆปุรกฺขตํฯ

‘‘จตุสจฺจํ ปกาเสนฺตํ, เทเสนฺตํ อมตํ ปทํ;

อสฺโสสิํ มธุรํ ธมฺมํ, สิขิโน โลกพนฺธุโนฯ

‘‘โฆเส จิตฺตํ ปสาเทสิํ, อสมปฺปฏิปุคฺคเล;

ตตฺถ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, อุตฺตริํ ทุตฺตรํ ภวํฯ

‘‘เอกติํเส อิโต กปฺเป, ยํ สญฺญมลภิํ ตทา;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, โฆสสญฺญายิทํ ผลํฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

ตถา อรหตฺเต ปติฏฺฐิโตฯ อรหตฺตํ ปน ปตฺวา อตฺตนา อธิคตํ วิเสสํ สตฺถุ นิเวเทนฺโต จริมคาถาย อญฺญํ พฺยากาสิฯ

ตตฺถ วิปฺโผฏิโตติ วิธุโต, มคฺคญาเณน ปฏินิสฺสฏฺโฐติ อตฺโถฯ คณฺฑมูโลติ อวิชฺชาฯ สา หิ คณฺฑติ สวติฯ ‘‘คณฺโฑติ โข, ภิกฺขุ, ปญฺจนฺเนตํ อุปาทานกฺขนฺธานํ อธิวจน’’นฺติ (สํ. นิ. 4.103; อ. นิ. 6.23; 8.56; 9.15; จูฬนิ. ขคฺควิสาณสุตฺตนิทฺเทส 137) เอวํ สตฺถารา วุตฺตสฺส ทุกฺขมูลโยคโต, กิเลสาสุจิปคฺฆรณโต, อุปฺปาทชราภงฺเคหิ อุทฺธุมาตปกฺกปภิชฺชนโต จ, คณฺฑาภิธานสฺส อุปาทานกฺขนฺธปญฺจกสฺส มูลํ การณํ ตณฺหาชาโล สมูหโตติ ตณฺหาสงฺขาโต ชาโล มคฺเคน สมุคฺฆาฏิโตฯ โส ขีณสํสาโร น จตฺถิ กิญฺจนนฺติ โส อหํ เอวํ ปหีนตณฺหาวิชฺชตาย ปริกฺขีณสํสาโร ปหีนภวมูลตฺตา เอว น จตฺถิ, น จ อุปลพฺภติ ราคาทิกิญฺจนํฯ จนฺโท ยถา โทสินา ปุณฺณมาสิยนฺติ ยถา นาม จนฺโท อพฺภมหิกาทิโทสรหิโต ปุณฺณมาสิยํ ปริปุณฺณกาเล เอวํ อหมฺปิ อรหตฺตาธิคเมน อเปตราคาทิกิญฺจโน ปริปุณฺณธมฺมโกฏฺฐาโส อโหสินฺติฯ

ธมฺมิกตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

11. สปฺปกตฺเถรคาถาวณฺณนา

ยทา พลากาติอาทิกา อายสฺมโต สปฺปกตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต อิโต เอกติํเส กปฺเป มหานุภาโว นาคราชา หุตฺวา นิพฺพตฺโต สมฺภวสฺส นาม ปจฺเจกพุทฺธสฺส อพฺโภกาเส สมาปตฺติยา นิสินฺนสฺส มหนฺตํ ปทุมํ คเหตฺวา อุปริมุทฺธนิ ธาเรนฺโต ปูชํ อกาสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา สปฺปโกติ ลทฺธนาโม วิญฺญุตํ ปตฺโต ภควโต สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา อชกรณิยา นาม นทิยา ตีเร เลณคิริวิหาเร วสนฺโต นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 2.52.78-83) –

‘‘หิมวนฺตสฺสาวิทูเร, โรมโส นาม ปพฺพโต;

พุทฺโธปิ สมฺภโว นาม, อพฺโภกาเส วสี ตทาฯ

‘‘ภวนา นิกฺขมิตฺวาน, ปทุมํ ธารยิํ อหํ;

เอกาหํ ธารยิตฺวาน, ภวนํ ปุนราคมิํฯ

‘‘เอกติํเส อิโต กปฺเป, ยํ พุทฺธมภิปูชยิํ;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

โส อรหตฺตํ ปตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตุํ สาวตฺถิํ อาคโต ญาตีหิ อุปฏฺฐียมาโน ตตฺถ กติปาหํ วสิตฺวา ธมฺมํ เทเสตฺวา ญาตเก สรเณสุ จ สีเลสุ จ ปติฏฺฐาเปตฺวา ยถาวุตฺตฏฺฐานเมว คนฺตุกาโม อโหสิฯ ตํ ญาตกา ‘‘อิเธว, ภนฺเต, วสถ, มยํ ปฏิชคฺคิสฺสามา’’ติ ยาจิํสุฯ โส คมนาการํ ทสฺเสตฺวา ฐิโต อตฺตนา วสิตฏฺฐานกิตฺตนาปเทเสน วิเวกาภิรติํ ปกาเสนฺโต –

[307]

‘‘ยทา พลากา สุจิปณฺฑรจฺฉทา, กาฬสฺส เมฆสฺส ภเยน ตชฺชิตา;

ปเลหิติ อาลยมาลเยสินี, ตทา นที อชกรณี รเมติ มํฯ

[308]

‘‘ยทา พลากา สุวิสุทฺธปณฺฑรา, กาฬสฺส เมฆสฺส ภเยน ตชฺชิตา;

ปริเยสติ เลณมเลณทสฺสินี, ตทา นที อชกรณี รเมติ มํฯ

[309]

‘‘กํ นุ ตตฺถ น รเมนฺติ, ชมฺพุโย อุภโต ตหิํ;

โสเภนฺตี อาปคากูลํ, มม เลณสฺส ปจฺฉโตฯ

[310]