15. โสฬสกนิปาโต

1. อญฺญาสิโกณฺฑญฺญตฺเถรคาถาวณฺณนา

โสฬสกนิปาเต เอส ภิยฺโยติอาทิกา อายสฺมโต อญฺญาสิโกณฺฑญฺญตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล หํสวตีนคเร คหปติมหาสาลกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺวา เอกทิวสํ สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ อตฺตโน สาสเน ปฐมํ ปฏิวิทฺธธมฺมรตฺตญฺญูนํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปนฺตํ ทิสฺวา สยมฺปิ ตํ ฐานนฺตรํ ปตฺเถนฺโต สตสหสฺสภิกฺขุปริวารสฺส สตฺถุโน สตฺตาหํ มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา ปณิธานํ อกาสิฯ สตฺถาปิสฺส อนนฺตรายตํ ทิสฺวา ภาวินิํ สมฺปตฺติํ พฺยากาสิฯ โส ยาวชีวํ ปุญฺญานิ กตฺวา สตฺถริ ปรินิพฺพุเต เจติเย ปติฏฺฐาปิยมาเน อนฺโตเจติเย รตนฆรํ กาเรสิ, เจติยํ ปริวาเรตฺวา สหสฺสรตนคฺฆิยานิ จ กาเรสิฯ

โส เอวํ ปุญฺญานิ กตฺวา, ตโต จวิตฺวา, เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล มหากาโล นาม กุฏุมฺพิโก หุตฺวา อฏฺฐกรีสมตฺเต เขตฺเต สาลิคพฺภํ ผาเลตฺวา, คหิตสาลิตณฺฑุเลหิ อสมฺภินฺนขีรปายาสํ สมฺปาเทตฺวา, ตตฺถ มธุสปฺปิสกฺกราทโย ปกฺขิปิตฺวา, พุทฺธปฺปมุขสฺส สงฺฆสฺส อทาสิฯ สาลิคพฺภํ ผาเลตฺวา คหิตคหิตฏฺฐานํ ปุน ปูรติ, ปุถุกกาเล ปุถุกคฺคํ นาม อทาสิฯ ลายเน ลายนคฺคํ, เวณิกรเณ เวณคฺคํ, กลาปาทิกรเณ กลาปคฺคํ, ขลคฺคํ, ภณฺฑคฺคํ, มินคฺคํ, โกฏฺฐคฺคนฺติ; เอวํ เอกสสฺเส นว วาเร อคฺคทานํ นาม อทาสิฯ ตมฺปิ สสฺสํ อติเรกตรํ สมฺปนฺนํ อโหสิฯ

เอวํ ยาวชีวํ ปุญฺญานิ กตฺวา, ตโต จุโต เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา เทเวสุ จ มนุสฺเสสุ จ สํสรนฺโต, อมฺหากํ ภควโต อุปฺปตฺติโต ปุเรตรเมว กปิลวตฺถุนครสฺส อวิทูเร โทณวตฺถุนามเก พฺราหฺมณคาเม พฺราหฺมณมหาสาลกุเล นิพฺพตฺติฯ ตสฺส โกณฺฑญฺโญติ โคตฺตโต อาคตํ นามํ อโหสิฯ โส วยปฺปตฺโต ตโย เวเท อุคฺคเหตฺวา ลกฺขณมนฺเตสุ จ ปารํ อคมาสิฯ

เตน สมเยน อมฺหากํ โพธิสตฺโต ตุสิตปุรโต จวิตฺวา กปิลวตฺถุปุเร สุทฺโธทนมหาราชสฺส เคเห นิพฺพตฺติฯ ตสฺส นามคฺคหณทิวเส อฏฺฐุตฺตรสเตสุ พฺราหฺมเณสุ อุปนีเตสุ เย อฏฺฐ พฺราหฺมณา ลกฺขณปริคฺคหณตฺถํ มหาตลํ อุปนีตาฯ โส เตสุ สพฺพนวโก หุตฺวา, มหาปุริสสฺส ลกฺขณนิปฺผตฺติํ ทิสฺวา, ‘‘เอกํเสน อยํ พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ นิฏฺฐํ คนฺตฺวา มหาสตฺตสฺส อภินิกฺขมนํ อุทิกฺขนฺโต วิจรติฯ

โพธิสตฺโตปิ โข มหตา ปริวาเรน วฑฺฒมาโน อนุกฺกเมน วุทฺธิปฺปตฺโต ญาณปริปากํ คนฺตฺวา เอกูนติํสติเม วสฺเส มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมนฺโต อโนมานทีตีเร ปพฺพชิตฺวา อนุกฺกเมน อุรุเวลํ คนฺตฺวา ปธานํ ปทหิฯ ตทา โกณฺฑญฺโญ มาณโว มหาสตฺตสฺส ปพฺพชิตภาวํ สุตฺวา, ลกฺขณปริคฺคาหกพฺราหฺมณานํ ปุตฺเตหิ วปฺปมาณวาทีหิ สทฺธิํ อตฺตปญฺจโม ปพฺพชิตฺวา, อนุกฺกเมน โพธิสตฺตสฺส สนฺติกํ อุปสงฺกมิตฺวา, ฉพฺพสฺสานิ ตํ อุปฏฺฐหนฺโต ตสฺส โอฬาริกาหารปริโภเคน นิพฺพินฺโน อปกฺกมิตฺวา อิสิปตนํ อคมาสิฯ อถ โข โพธิสตฺโต โอฬาริกาหารปริโภเคน ลทฺธกายพโล เวสาขปุณฺณมายํ โพธิรุกฺขมูเล อปราชิตปลฺลงฺเก นิสินฺโน ติณฺณํ มารานํ มตฺถกํ มทฺทิตฺวา, อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา, สตฺตสตฺตาหํ โพธิมณฺเฑเยว วีตินาเมตฺวา, ปญฺจวคฺคิยานํ ญาณปริปากํ ญตฺวา, อาสาฬฺหีปุณฺณมายํ อิสิปตนํ คนฺตฺวา, เตสํ ธมฺมจกฺกปวตฺตนสุตฺตนฺตํ (มหาว. 13 อาทโย; สํ. นิ. 5.1081) เทเสสิฯ เทสนาปริโยสาเน โกณฺฑญฺญตฺเถโร อฏฺฐารสหิ พฺรหฺมโกฏีหิ สทฺธิํ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาสิฯ อถ ปญฺจมิยํ ปกฺขสฺส อนตฺตลกฺขณสุตฺตนฺตเทสนาย (มหาว. 20; สํ. นิ. 3.59) อรหตฺตํ สจฺฉากาสิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.1.596-612) –

‘‘ปทุมุตฺตรสมฺพุทฺธํ, โลกเชฏฺฐํ วินายกํ;

พุทฺธภูมิมนุปฺปตฺตํ, ปฐมํ อทฺทสํ อหํฯ

‘‘ยาวตา โพธิยา มูเล, ยกฺขา สพฺเพ สมาคตา;

สมฺพุทฺธํ ปริวาเรตฺวา, วนฺทนฺติ ปญฺชลีกตาฯ

‘‘สพฺเพ เทวา ตุฏฺฐมนา, อากาเส สญฺจรนฺติ เต;

พุทฺโธ อยํ อนุปฺปตฺโต, อนฺธการตโมนุโทฯ

‘‘เตสํ หาสปเรตานํ, มหานาโท อวตฺตถ;

กิเลเส ฌาปยิสฺสาม, สมฺมาสมฺพุทฺธสาสเนฯ

‘‘เทวานํ คิรมญฺญาย, วาจาสภิมุทีริหํ;

หฏฺโฐ หฏฺเฐน จิตฺเตน, อาทิภิกฺขมทาสหํฯ

‘‘มม สงฺกปฺปมญฺญาย, สตฺถา โลเก อนุตฺตโร;

เทวสงฺเฆ นิสีทิตฺวา, อิมา คาถา อภาสถฯ

‘‘สตฺตาหํ อภินิกฺขมฺม, โพธิํ อชฺฌคมํ อหํ;

อิทํ เม ปฐมํ ภตฺตํ, พฺรหฺมจาริสฺส ยาปนํฯ

‘‘ตุสิตา หิ อิธาคนฺตฺวา, โย เม ภิกฺขํ อุปานยิ;

ตมหํ กิตฺตยิสฺสามิ, สุโณถ มม ภาสโตฯ

‘‘ติํสกปฺปสหสฺสานิ, เทวรชฺชํ กริสฺสติ;

สพฺเพ เทเว อภิโภตฺวา, ติทิวํ อาวสิสฺสติฯ

‘‘เทวโลกา จวิตฺวาน, มนุสฺสตฺตํ คมิสฺสติ;

สหสฺสธา จกฺกวตฺตี, ตตฺถ รชฺชํ กริสฺสติฯ

‘‘กปฺปสตสหสฺสมฺหิ, โอกฺกากกุลสมฺภโว;

โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติฯ

‘‘ติทสา โส จวิตฺวาน, มนุสฺสตฺตํ คมิสฺสติ;

อคารา ปพฺพชิตฺวาน, ฉพฺพสฺสานิ วสิสฺสติฯ

‘‘ตโต สตฺตมเก วสฺเส, พุทฺโธ สจฺจํ กเถสฺสติ;

โกณฺฑญฺโญ นาม นาเมน, ปฐมํ สจฺฉิกาหิติฯ

‘‘นิกฺขนฺเตนานุปพฺพชิํ, ปธานํ สุกตํ มยา;

กิเลเส ฌาปนตฺถาย, ปพฺพชิํ, อนคาริยํฯ

‘‘อภิคนฺตฺวาน สพฺพญฺญู, พุทฺโธ โลเก สเทวเก;

อิสินาเม มิคารญฺเญ, อมตเภริมาหนิฯ

‘‘โส ทานิ ปตฺโต อมตํ, สนฺติปทมนุตฺตรํ;

สพฺพาสเว ปริญฺญาย, วิหรามิ อนาสโวฯ

‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

อถ นํ สตฺถา อปรภาเค เชตวนมหาวิหาเร ภิกฺขุสงฺฆมชฺเฌ ปญฺญตฺตวรพุทฺธาสเน นิสินฺโน ปฐมํ ปฏิวิทฺธธมฺมภาวํ ทีเปนฺโต, ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ รตฺตญฺญูนํ ยทิทํ อญฺญาสิโกณฺฑญฺโญ’’ติ (อ. นิ. 1.188) เอตทคฺเค ฐเปสิฯ โส ทฺวีหิ อคฺคสาวเกหิ อตฺตนิ กรียมานํ ปรมนิปจฺจการํ คามนฺตเสนาสเน อากิณฺณวิหารญฺจ ปริหริตุกาโม, วิเวกาภิรติยา วิหริตุกาโม จ อตฺตโน สนฺติกํ อุปคตานํ คหฏฺฐปพฺพชิตานํ ปฏิสนฺถารกรณมฺปิ ปปญฺจํ มญฺญมาโน สตฺถารํ อาปุจฺฉิตฺวา หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา ฉทฺทนฺเตหิ นาเคหิ อุปฏฺฐิยมาโน ฉทฺทนฺตทหตีเร ทฺวาทส วสฺสานิ วสิฯ เอวํ ตตฺถ วสนฺตํ เถรํ เอกทิวสํ สกฺโก เทวราชา อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา ฐิโต เอวมาห – ‘‘สาธุ เม, ภนฺเต, อยฺโย ธมฺมํ เทเสตู’’ติฯ เถโร ตสฺส จตุสจฺจคพฺภํ ติลกฺขณาหตํ สุญฺญตปฏิสํยุตฺตํ นานานยวิจิตฺตํ อมโตคธํ พุทฺธลีลาย ธมฺมํ เทเสสิฯ ตํ สุตฺวา สกฺโก อตฺตโน ปสาทํ ปเวเทนฺโต –

[673]

‘‘เอส ภิยฺโย ปสีทามิ, สุตฺวา ธมฺมํ มหารสํ;

วิราโค เทสิโต ธมฺโม, อนุปาทาย สพฺพโส’’ติฯ – ปฐมํ คาถมาห;

ตตฺถ เอส ภิยฺโย ปสีทามิ, สุตฺวา ธมฺมํ มหารสนฺติ ยทิปิ อเนกวารํ สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ตตฺถ อภิปฺปสนฺโนฯ อิทานิ ปน ตุมฺเหหิ กถิตํ นานานยวิจิตฺตตาย อเสจนกตาย จ มหารสํ ธมฺมํ สุตฺวา เอโส อหํ ตโต ภิยฺโย ปสีทามิฯ วิราโค เทสิโต ธมฺโม, อนุปาทาย สพฺพโสติ สพฺพสํกิเลสโต สพฺพสงฺขารโต จ วิรชฺชนโต วิราคชนนโต วิราโคฯ ตโต เอว รูปาทีสุ กญฺจิ ธมฺมํ อนุปาทาย อคฺคเหตฺวา วิมุตฺติสาธนวเสน ปวตฺตตฺตา สพฺพโส อนุปาทาย เทสิโตฯ

เอวํ สกฺโก เทวราชา เถรสฺส เทสนํ โถเมตฺวา เถรํ อภิวาเทตฺวา สกฏฺฐานเมว คโตฯ อเถกทิวสํ เถโร มิจฺฉาวิตกฺเกหิ อภิภุยฺยมานานํ เอกจฺจานํ ปุถุชฺชนานํ จิตฺตาจารํ ทิสฺวา ตปฺปฏิปกฺขภูตญฺจสฺส อนุกฺกมํ อนุสฺสริตฺวา, อตฺตโน จ สพฺพโส ตโต วินิวตฺติตมานสตํ อาวชฺเชตฺวา ตทตฺถํ ทีเปตฺวา –

[674]

‘‘พหูนิ โลเก จิตฺรานิ, อสฺมิํ ปถวิมณฺฑเล;

มเถนฺติ มญฺเญ สงฺกปฺปํ, สุภํ ราคูปสํหิตํฯ

[675]

‘‘รชมุหตญฺจ วาเตน, ยถา เมโฆปสมฺมเย;

เอวํ สมฺมนฺติ สงฺกปฺปา, ยทา ปญฺญาย ปสฺสตี’’ติฯ – ทฺเว คาถา อภาสิ;

ตตฺถ พหูนิ โลเก จิตฺรานีติ รูปาทิวเสน ตตฺถาปิ นีลปีตาทิวเสน อิตฺถิปุริสาทิวเสน จ อเนกานิ โลเก จิตฺตวิจิตฺตานิ อารมฺมณชาตานิฯ อสฺมิํ ปถวิมณฺฑเลติ ปจฺจกฺขภูตํ มนุสฺสโลกํ สนฺธาย วทติฯ มเถนฺติ มญฺเญ สงฺกปฺปนฺติ ตชฺชํ ปุริสวายามสหิตํ อรณิสหิตํ วิย อคฺคิํ อโยนิโสมนสิการาภิสงฺขาตานิ มิจฺฉาสงฺกปฺปานิ มเถนฺติ มญฺเญ มเถนฺตานิ วิย ติฏฺฐนฺติฯ กีทิสํ? สุภํ ราคูปสํหิตํ, กามวิตกฺกนฺติ อตฺโถฯ โส หิ สุภาการคฺคหเณน ‘‘สุโภ’’ติ โวหรียติฯ

รชมุหตญฺจ วาเตนาติ จ-อิติ นิปาตมตฺตํฯ ยถา คิมฺหานํ ปจฺฉิเม มาเส วาเตน อูหตํ อุฏฺฐิตํ รชํ มหาเมโฆ วสฺสนฺโต อุปสมฺมเย, วูปสเมยฺยฯ เอวํ สมฺมนฺติ สงฺกปฺปา, ยทา ปญฺญาย ปสฺสตีติ ยทา อริยสาวโก ตานิ โลกจิตฺรานิ สมุทยโต, อสฺสาทโต, อาทีนวโต, นิสฺสรณโต จ ยถาภูตํ ปญฺญาย ปสฺสติ, อถ ยถา ตํ รชํ อุหตํ เมเฆน, เอวํ สมฺมนฺติ ปญฺญาย สพฺเพปิ มิจฺฉาสงฺกปฺปาฯ น หิ อุปฺปนฺนาย สมฺมาทิฏฺฐิยา มิจฺฉาสงฺกปฺปา ปติฏฺฐํ ลภนฺติฯ ยถา ปน ปญฺญาย ปสฺสติ, ตํ ทสฺเสนฺโต –

[676]

‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจาติ, ยทา ปญฺญาย ปสฺสติ;

อถ นิพฺพินฺทติ ทุกฺเข, เอส มคฺโค วิสุทฺธิยาฯ

[677]

‘‘สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขาติ…เป.… เอส มคฺโค วิสุทฺธิยาฯ

[678]

‘‘สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตาติ, ยทา ปญฺญาย ปสฺสติ;

อถ นิพฺพินฺทติ ทุกฺเข, เอส มคฺโค วิสุทฺธิยา’’ติฯ –

ติสฺโส คาถา อภาสิฯ

ตตฺถ สพฺเพ สงฺขาราติ ฉฬารมฺมณสงฺคหา สพฺเพ เตภูมกา ปญฺจกฺขนฺธาฯ อนิจฺจาติ ‘‘อาทิมชฺฌอนฺตวนฺตโต, อนิจฺจนฺติกโต, ตาวกาลิกโต, ตตฺถ ตตฺถ ภิชฺชนโต น นิจฺจา’’ติ ยทา วิปสฺสนาปญฺญาย ปสฺสติฯ อถ นิพฺพินฺทติ ทุกฺเขติ อถ อิมสฺมิํ วฏฺฏทุกฺเข นิพฺพินฺทติ, นิพฺพินฺทนฺโต ทุกฺขปริชานนาทิวิธินา สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌติฯ เอส มคฺโค วิสุทฺธิยาติ เอส ยถาวุตฺโต วิปสฺสนาวิธิ ญาณทสฺสนวิสุทฺธิยา, อจฺจนฺตวิสุทฺธิยา จ มคฺโค อธิคมุปาโยฯ

ทุกฺขาติ สปฺปฏิภยโต, อุทยพฺพยสมฺปฏิปีฬนโต, ทุกฺขมโต, สุขปฏิกฺเขปโต จ ทุกฺขาฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ

สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตาติ สพฺเพปิ จตุภูมกา ธมฺมา อนตฺตาฯ อิธ ปน เตภูมกธมฺมาว คเหตพฺพาฯ เต หิ อสารโต, อวสวตฺตนโต, สุญฺญโต, อตฺตปฏิกฺเขปโต จ อนตฺตาติ วิปสฺสิตพฺพาฯ เสสํ ปุริมสทิสเมวฯ

เอวํ วิปสฺสนาวิธิํ ทสฺเสตฺวา เตน วิธินา กตกิจฺจํ อตฺตานํ อญฺญํ วิย กตฺวา ทสฺเสนฺโต –

[679]

‘‘พุทฺธานุพุทฺโธ โย เถโร, โกณฺฑญฺโญ ติพฺพนิกฺกโม;

ปหีนชาติมรโณ, พฺรหฺมจริยสฺส เกวลีฯ

[680]

‘‘โอฆปาโส ทฬฺหขิโล, ปพฺพโต ทุปฺปทาลโย;

เฉตฺวา ขิลญฺจ ปาสญฺจ, เสลํ เภตฺวาน ทุพฺภิทํ;

ติณฺโณ ปารงฺคโต ฌายี, มุตฺโต โส มารพนฺธนา’’ติฯ –

คาถาทฺวยมาหฯ

ตตฺถ พุทฺธานุพุทฺโธติ พุทฺธานํ อนุพุทฺโธ, สมฺมาสมฺพุทฺเธหิ พุชฺฌิตานิ สจฺจานิ เตสํ เทสนานุสาเรน พุชฺฌตีติ อตฺโถฯ ถิเรหิ อเสกฺเขหิ สีลสาราทีหิ สมนฺนาคโตติ, เถโรฯ โกณฺฑญฺโญติ โคตฺตกิตฺตนํฯ ติพฺพนิกฺกโมติ ทฬฺหวีริโย, ถิรปรกฺกโมฯ ชาติมรณานํ ปหีนการณตฺตา ปหีนชาติมรโณฯ

พฺรหฺมจริยสฺส เกวลีติ มคฺคพฺรหฺมจริยสฺส อนวเสสํ, อนวเสสโต วา มคฺคพฺรหฺมจริยสฺส ปาริปูรโก, อถ วา เกวลี นาม กิเลเสหิ อสมฺมิสฺสตาย มคฺคญาณํ ผลญาณญฺจ, ตํ อิมสฺมิํ อตฺถีติ เกวลีฯ ยสฺมา ปน ตทุภยมฺปิ มคฺคพฺรหฺมจริยสฺส วเสน โหติ น อญฺญถา, ตสฺมา ‘‘พฺรหฺมจริยสฺส เกวลี’’ติ วุตฺตํฯ

โอฆปาโสติ ‘‘กาโมโฆ, ภโวโฆ, ทิฏฺโฐโฆ, อวิชฺโชโฆ’’ติ (ธ. ส. 1156; วิภ. 938) เอวํ วุตฺตา จตฺตาโร โอฆา – ‘‘อนฺตลิกฺขจโร ปาโส, ยฺวายํ จรติ มานโส’’ติ (มหาว. 33; สํ. นิ. 1.151) เอวํ วุตฺโต ราคปาโส จฯ ทฬฺหขิโลติ ‘‘สตฺถริ กงฺขติ, ธมฺเม กงฺขติ, สงฺเฆ กงฺขติ, สิกฺขาย กงฺขติ, สพฺรหฺมจารีสุ กุปิโต โหติ อนตฺตมโน อาหตจิตฺโต ขิลชาโต’’ติ (ม. นิ. 1.185; อ. นิ. 5.205) เอวํ วุตฺโต ทฬฺโห ถิโร ปญฺจวิโธ เจโตขิโล จฯ ปจุรชเนหิ ปทาเลตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย ทุปฺปทาลโยฯ ตโต เอว ปพฺพตสทิสตาย ปพฺพโตติ จ สงฺขํ คโตฯ ‘‘ทุกฺเข อญฺญาณ’’นฺติอาทินา (วิภ. 226; สํ. นิ. 2.2) วา นเยน วุตฺโต อญฺญาณปฺปเภโท จฯ อิติ เอตํ สพฺพํ เฉตฺวา ขิลญฺจ ปาสญฺจาติ เอเตสุ จตุพฺพิเธสุ สํกิเลสธมฺเมสุ โย ขิลญฺจ ปาสญฺจ อริยมคฺคญาณาสินา ฉินฺทิตฺวาฯ เสลํ เภตฺวาน ทุพฺภิทนฺติ เยน เกนจิ ญาเณน ฉินฺทิตุํ อสกฺกุเณยฺยํ อญฺญาณเสลํ วชิรูปมญาเณน ฉินฺทิตฺวา, จตฺตาโรปิ โอเฆ ตริตฺวา, เตสํ ปรตีเร นิพฺพาเน ฐิตตฺตา ติณฺโณ ปารงฺคโตฯ อารมฺมณูปนิชฺฌานลกฺขเณน ลกฺขณูปนิชฺฌานลกฺขเณนาติ ทุวิเธนปิ ฌายี; มุตฺโต โส มารพนฺธนาติ โส เอวรูโป ขีณาสโว สพฺพสฺมาปิ กิเลสมารพนฺธนา มุตฺโต วิปฺปมุตฺโต วิสํยุตฺโตติฯ อตฺตานเมว สนฺธาย เถโร วทติฯ

อเถกทิวสํ เถโร, อตฺตโน สทฺธิวิหาริกํ เอกํ ภิกฺขุํ อกลฺยาณมิตฺตสํสคฺเคน กุสีตํ หีนวีริยํ อุทฺธตํ อุนฺนฬํ วิหรนฺตํ ทิสฺวา, อิทฺธิยา ตตฺถ คนฺตฺวา, ตํ ‘‘มา, อาวุโส, เอวํ กริ, อกลฺยาณมิตฺเต ปหาย กลฺยาณมิตฺเต เสวนฺโต สมณธมฺมํ กโรหี’’ติ โอวทิฯ โส เถรสฺส วจนํ นาทิยิฯ เถโร ตสฺส อนาทิยเนน ธมฺมสํเวคปฺปตฺโต ปุคฺคลาธิฏฺฐานาย กถาย มิจฺฉาปฏิปตฺติํ ครหนฺโต สมฺมาปฏิปตฺติํ วิเวกวาสญฺจ ปสํสนฺโต –

[681]

‘‘อุทฺธโต จปโล ภิกฺขุ, มิตฺเต อาคมฺม ปาปเก;

สํสีทติ มโหฆสฺมิํ, อูมิยา ปฏิกุชฺชิโตฯ

[682]

‘‘อนุทฺธโต อจปโล, นิปโก สํวุตินฺทฺริโย;

กลฺยาณมิตฺโต เมธาวี, ทุกฺขสฺสนฺตกโร สิยาฯ

[683]

‘‘กาลปพฺพงฺคสงฺกาโส, กิโส ธมนิสนฺถโต;

มตฺตญฺญู อนฺนปานสฺมิํ, อทีนมนโส นโรฯ

[684]

‘‘ผุฏฺโฐ ฑํเสหิ มกเสหิ, อรญฺญสฺมิํ พฺรหาวเน;

นาโค สงฺคามสีเสว, สโต ตตฺราธิวาสเยฯ

[685-6]

‘‘นาภินนฺทามิ มรณํ…เป.… สมฺปชาโน ปติสฺสโตฯ

[687]

‘‘ปริจิณฺโณ มยา สตฺถา…เป.… ภวเนตฺติ สมูหตาฯ

[688]

‘‘ยสฺส จตฺถาย ปพฺพชิโต, อคารสฺมานคาริยํ;

โส เม อตฺโถ อนุปฺปตฺโต, กิํ เม สทฺธิวิหารินา’’ติฯ –

อิมา คาถา อภาสิฯ

ตตฺถ อุทฺธโตติ อุทฺธจฺจยุตฺโต อสมาหิโต วิกฺขิตฺตจิตฺโตฯ จปโลติ ปตฺตจีวรมณฺฑนาทินา จาปลฺเยน สมนฺนาคโต โลลปกติโกฯ มิตฺเต อาคมฺม ปาปเกติ อกลฺยาณมิตฺเต นิสฺสาย สมณธมฺมํ อกโรนฺโตฯ สํสีทติ มโหฆสฺมิํ, อูมิยา ปฏิกุชฺชิโตติ ยถา มหาสมุทฺเท ปติตปุริโส สมุทฺทวีจีหิ โอตฺถโฏ สีสํ อุกฺขิปิตุํ อลภนฺโต ตตฺเถว สํสีทติ, เอวํ สํสารมโหฆสฺมิํ ปริพฺภมนฺโต โกธุปายาสอูมิยา ปฏิกุชฺชิโต โอตฺถโฏ วิปสฺสนาวเสน ปญฺญาสีสํ อุกฺขิปิตุํ อลภนฺโต ตตฺเถว สํสีทติฯ

นิปโกติ นิปุโณ, อตฺตตฺถปรตฺเถสุ กุสโลฯ สํวุตินฺทฺริโยติ มนจฺฉฏฺฐานํ อินฺทฺริยานํ สํวรเณน ปิหิตินฺทฺริโยฯ กลฺยาณมิตฺโตติ กลฺยาเณหิ มิตฺเตหิ สมนฺนาคโตฯ เมธาวีติ ธมฺโมชปญฺญาย สมงฺคีภูโตฯ ทุกฺขสฺสนฺตกโร สิยาติ โส ตาทิโส สกลสฺสาปิ วฏฺฏทุกฺขสฺส อนฺตกโร ภเวยฺยฯ

กาลปพฺพงฺคสงฺกาโสติอาทิ วิเวกาภิรติกิตฺตนํฯ นาภินนฺทามีติอาทิ ปน กตกิจฺจภาวทสฺสนํฯ ตํ สพฺพํ เหฏฺฐา (เถรคา. อฏฺฐ. 2.607) วุตฺตตฺถเมวฯ

โอสาเน ปน กิํ เม สทฺธิวิหารินาติ อตฺตโน สทฺธิวิหาริกํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ตสฺมา เอทิเสน ทุพฺพเจน อนาทเรน สทฺธิวิหารินา กิํ เม ปโยชนํ เอกวิหาโรเยว มยฺหํ รุจฺจตีติ อตฺโถฯ

เอวํ ปน วตฺวา ฉทฺทนฺตทหเมว คโตฯ ตตฺถ ทฺวาทส วสฺสานิ วสิตฺวา อุปกฏฺเฐ ปรินิพฺพาเน สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ปรินิพฺพานํ อนุชานาเปตฺวา ตตฺเถว คนฺตฺวา ปรินิพฺพายิฯ

อญฺญาสิโกณฺฑญฺญตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. อุทายิตฺเถรคาถาวณฺณนา

มนุสฺสภูตนฺติอาทิกา อายสฺมโต อุทายิตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ ปุญฺญํ อุปจินิตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท กปิลวตฺถุสฺมิํ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา อุทายีติ ลทฺธนาโม วยปฺปตฺโต สตฺถุ ญาติสมาคเม พุทฺธานุภาวํ ทิสฺวา, ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิฯ ตโย หิ อิเม อุทายิตฺเถรา อมจฺจปุตฺโต ปุพฺเพ อาคโต กาฬุทายี, โกวริยปุตฺโต ลาลุทายี, อยํ พฺราหฺมณปุตฺโต มหาอุทายีติฯ สฺวายํ เอกทิวสํ สตฺถารา เสตวารณํ สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิตํ มหาชเนน ปสํสิยมานํ อฏฺฐุปฺปตฺติํ กตฺวา นาโคปมสุตฺตนฺเต (อ. นิ. 6.43) เทสิเต เทสนาปริโยสาเน อตฺตโน ญาณพลานุรูปํ สตฺถุ คุเณ อนุสฺสริตฺวา, พุทฺธารมฺมณาย ปีติยา สมุสฺสาหิตมานโส ‘‘อยํ มหาชโน อิมํ ติรจฺฉานคตํ นาคํ ปสํสติ, น พุทฺธมหานาคํฯ หนฺทาหํ พุทฺธมหาคนฺธหตฺถิโน คุเณ ปากเฏ กริสฺสามี’’ติ สตฺถารํ โถเมนฺโต –

[689]

‘‘มนุสฺสภูตํ สมฺพุทฺธํ, อตฺตทนฺตํ สมาหิตํ;

อิริยมานํ พฺรหฺมปเถ, จิตฺตสฺสูปสเม รตํฯ

[690]

‘‘ยํ มนุสฺสา นมสฺสนฺติ, สพฺพธมฺมาน ปารคุํ;

เทวาปิ ตํ นมสฺสนฺติ, อิติ เม อรหโต สุตํฯ

[691]