14. จุทฺทสกนิปาโต

1. ขทิรวนิยเรวตตฺเถรคาถาวณฺณนา

จุทฺทสกนิปาเต ยทา อหนฺติอาทิกา อายสฺมโต ขทิรวนิยเรวตตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? กามญฺจิมสฺส เถรสฺส คาถา เหฏฺฐา เอกกนิปาเต (เถรคา. อฏฺฐ. 1. ขทิรวนิยตฺเถรคาถาวณฺณนา) อาคตาฯ ตตฺถ ปนสฺส อตฺตโน ภาคิเนยฺเยสุ สติชนนมตฺตํ ทสฺสิตนฺติ ตสฺสา เอกกนิปาเต สงฺคโห กโตฯ อิมา ปน เถรสฺส ปพฺพชิตกาลโต ปฏฺฐาย ยาว ปรินิพฺพานา ปฏิปตฺติปกาสิตา คาถา อิมสฺมิํ จุทฺทสกนิปาเต สงฺคหํ อาโรปิตาฯ ตตฺถ อฏฺฐุปฺปตฺติ เหฏฺฐา วุตฺตาเยวฯ อยํ ปน วิเสโส – เถโร กิร อรหตฺตํ ปตฺวา กาเลน กาลํ สตฺถุ ธมฺมเสนาปติปฺปภูตีนํ มหาเถรานญฺจ อุปฏฺฐานํ คนฺตฺวา กติปาหเมว ตตฺถ วสิตฺวา ขทิรวนเมว ปจฺจาคนฺตฺวา ผลสมาปตฺติสุเขน พฺรหฺมวิหาเรหิ จ วีตินาเมติฯ เอวํ คจฺฉนฺเต กาเล ชิณฺโณ วุฑฺโฒ วโย อนุปฺปตฺโต อโหสิฯ โส เอกทิวสํ พุทฺธุปฏฺฐานํ คจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค สาวตฺถิยา อวิทูเร อรญฺเญ วสิฯ เตน จ สมเยน โจรา นคเร กตกมฺมา อารกฺขมนุสฺเสหิ อนุพนฺธา ปลายนฺตา เถรสฺส สมีเป คหิตภณฺฑํ ฉฑฺเฑตฺวา ปลายิํสุฯ มนุสฺสา อนุธาวนฺตา เถรสฺส สมีเป ภณฺฑํ ทิสฺวา เถรํ พนฺธิตฺวา ‘‘โจโร’’ติ สญฺญาย คเหตฺวา รญฺโญ ทสฺเสสุํ, ‘‘อยํ, เทว, โจโร’’ติฯ ราชา เถรํ มุญฺจาเปตฺวา, ‘‘กิํ, ภนฺเต, ตุมฺเหหิ อิทํ โจริกกมฺมํ กตํ วา, โน วา’’ติ ปุจฺฉิฯ เถโร กิญฺจาปิ ชาติโต ปฏฺฐาย อตฺตนา ตาทิสํ น กตปุพฺพํ, ตํ ปพฺพชิตโต ปฏฺฐาย ปน อกตภาวสฺส, สพฺพโส กิเลสานํ สมุจฺฉินฺนตฺตา ตาทิสสฺส กรเณ อภพฺพตาย ปกาสนตฺถํ สมีเป ฐิตานํ ภิกฺขูนํ รญฺโญ จ ธมฺมํ เทเสนฺโต –

[645]

‘‘ยทา อหํ ปพฺพชิโต, อคารสฺมานคาริยํ;

นาภิชานามิ สงฺกปฺปํ, อนริยํ โทสสํหิตํฯ

[646]

‘‘‘อิเม หญฺญนฺตุ วชฺฌนฺตุ, ทุกฺขํ ปปฺโปนฺตุ ปาณิโน’;

สงฺกปฺปํ นาภิชานามิ, อิมสฺมิํ ทีฆมนฺตเรฯ

[647]

‘‘เมตฺตญฺจ อภิชานามิ, อปฺปมาณํ สุภาวิตํ;

อนุปุพฺพํ ปริจิตํ, ยถา พุทฺเธน เทสิตํฯ

[648]

‘‘สพฺพมิตฺโต สพฺพสโข, สพฺพภูตานุกมฺปโก;

เมตฺตจิตฺตญฺจ ภาเวมิ, อพฺยาปชฺชรโต สทาฯ

[649]

‘‘อสํหีรํ อสํกุปฺปํ, จิตฺตํ อาโมทยามหํ;

พฺรหฺมวิหารํ ภาเวมิ, อกาปุริสเสวิตํฯ

[650]

‘‘อวิตกฺกํ สมาปนฺโน, สมฺมาสมฺพุทฺธสาวโก;

อริเยน ตุณฺหีภาเวน, อุเปโต โหติ ตาวเทฯ

[651]

‘‘ยถาปิ ปพฺพโต เสโล, อจโล สุปฺปติฏฺฐิโต;

เอวํ โมหกฺขยา ภิกฺขุ, ปพฺพโตว น เวธติฯ

[652]

‘‘อนงฺคณสฺส โปสสฺส, นิจฺจํ สุจิคเวสิโน;

วาลคฺคมตฺตํ ปาปสฺส, อพฺภมตฺตํว ขายติฯ

[653]

‘‘นครํ ยถา ปจฺจนฺตํ, คุตฺตํ สนฺตรพาหิรํ;

เอวํ โคเปถ อตฺตานํ, ขโณ โว มา อุปจฺจคาฯ

[654]

‘‘นาภินนฺทามิ มรณํ, นาภินนฺทามิ ชีวิตํ;

กาลญฺจ ปฏิกงฺขามิ, นิพฺพิสํ ภตโก ยถาฯ

[655]

‘‘นาภินนฺทามิ มรณํ, นาภินนฺทามิ ชีวิตํ;

กาลญฺจ ปฏิกงฺขามิ, สมฺปชาโน ปติสฺสโตฯ

[656]

‘‘ปริจิณฺโณ มยา สตฺถา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ;

โอหิโต ครุโก ภาโร, ภวเนตฺติ สมูหตาฯ

[657]

‘‘ยสฺส จตฺถาย ปพฺพชิโต, อคารสฺมานคาริยํ;

โส เม อตฺโถ อนุปฺปตฺโต, สพฺพสํโยชนกฺขโยฯ

[658]

‘‘สมฺปาเทถปฺปมาเทน, เอสา เม อนุสาสนี;

หนฺทาหํ ปรินิพฺพิสฺสํ วิปฺปมุตฺโตมฺหิ สพฺพธี’’ติฯ – อิมา คาถา อภาสิ;

ตตฺถายํ อปุพฺพปทวณฺณนา อิมสฺมิํ ทีฆมนฺตเรติ, ยทา อหํ ปพฺพชิโตมฺหิ, ตโต ปฏฺฐาย อยญฺจ เม จริมกาโล, เอตสฺมิํ ทีฆมนฺตเร กาเล ‘‘อิทํ มยฺหํ โหตู’’ติ อภิชฺฌาวเสน วา, ‘‘อิเม สตฺตา หญฺญนฺตู’’ติอาทินา พฺยาปาทวเสน วา อนริยํ โทสสํหิตํ สงฺกปฺปํ นาภิชานามีติ โยชนาฯ

เมตฺตญฺจ อภิชานามีติ, มิชฺชติ สินิยฺหติ เอตายาติ เมตฺตา, อพฺยาปาโทฯ เมตฺตา เอติสฺสา อตฺถีติ เมตฺตา, เมตฺตาภาวนา เมตฺตาพฺรหฺมวิหาโร, ตํ เมตฺตํฯ จ-สทฺเทน กรุณํ มุทิตํ อุเปกฺขญฺจาติ อิตรพฺรหฺมวิหาเร สงฺคณฺหาติฯ อภิชานามีติ, อภิมุขโต ชานามิฯ อธิคตญฺหิ ฌานํ ปจฺจเวกฺขโต ปจฺจเวกฺขณญาณสฺส อภิมุขํ โหติฯ กีทิสนฺติ อาห ‘‘อปฺปมาณ’’นฺติอาทิฯ ตญฺหิ ยถา พุทฺเธน ภควตา เทสิตํ, ตถา อโนทิสฺสกผรณวเสน อปริมาณสตฺตารมฺมณตาย อปฺปมาณํฯ ปคุณพลวภาวาปาทเนน สุฏฺฐุ ภาวิตตฺตา สุภาวิตํฯ ปฐมํ เมตฺตา, ตโต กรุณา, ตโต มุทิตา, ปจฺฉา อุเปกฺขาติ เอวํ อนุปุพฺพํ อนุกฺกเมน ปริจิตํ อาเสวิตํ, พหุลีกตํ อภิชานามีติ โยชนาฯ

สพฺเพสํ สตฺตานํ มิตฺโต, สพฺเพ วา เต มยฺหํ มิตฺตาติ สพฺพมิตฺโตฯ เมตฺตญฺหิ ภาเวนฺโต สตฺตานํ ปิโย โหติฯ สพฺพสโขติ, เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ สพฺพภูตานุกมฺปโกติ, สพฺพสตฺตานํ อนุคฺคณฺหนโกฯ เมตฺตจิตฺตญฺจ ภาเวมีติ, เมตฺตาย สหิตํ สมฺปยุตฺตํ จิตฺตํ วิเสสโต ภาเวมิ, วฑฺเฒมิ, ปกาเสมิ วา อกเถนฺเตปิ ภาวนาย อุกฺกํสคตภาวโตฯ ‘‘เมตฺตํ จิตฺตญฺจ ภาเวมี’’ติ วา ปาโฐฯ ตสฺสตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺตนโยวฯ อพฺยาปชฺชรโตติ, อพฺยาปชฺเช สตฺตานํ หิตูปสํหาเร อภิรโตฯ สทาติ, สพฺพกาลํ, เตน ตตฺถ สาตจฺจกิริยํ ทสฺเสติฯ

อสํหีรนฺติ น สํหีรํ, อาสนฺนปจฺจตฺถิเกน ราเคน อนากฑฺฒนิยํฯ อสํกุปฺปนฺติ น กุปฺปํ, ทูรปจฺจตฺถิเกน พฺยาปาเทน อโกปิยํ, เอวํภูตํ กตฺวา มม เมตฺตจิตฺตํ อาโมทยามิ อภิปฺปโมทยามิ พฺรหฺมวิหารํ ภาเวมิฯ อกาปุริสเสวิตนฺติ, กาปุริเสหิ นีจชเนหิ อเสวิตํ, อกาปุริเสหิ วา อริเยหิ พุทฺธาทีหิ เสวิตํ พฺรหฺมํ เสฏฺฐํ นิทฺโทสํ เมตฺตาทิวิหารํ ภาเวมิ วฑฺเฒมีติ อตฺโถฯ

เอวํ อตฺตุทฺเทสวเสน ปญฺจหิ คาถาหิ อตฺตโน ปฏิปตฺติํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตํ อญฺญาปเทเสน ทสฺเสนฺโต ‘‘อวิตกฺก’’นฺติอาทินา จตสฺโส คาถา อภาสิฯ ตตฺถ อวิตกฺกํ สมาปนฺโนติ, วิตกฺกวิรหิตํ ทุติยาทิฌานํ สมาปนฺโน, เอเตน เถโร พฺรหฺมวิหารภาวนาย อญฺญาปเทเสน อตฺตนา ทุติยาทิฌานาธิคมมาหฯ ยสฺมา ปนายํ เถโร ตเมว ฌานํ ปาทกํ กตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา เอกาสเนเนว อรหตฺตํ คณฺหิ, ตสฺมา ตมตฺถํ อญฺญาปเทเสเนว ทสฺเสนฺโต ‘‘อวิตกฺกํ สมาปนฺโน’’ติ วตฺวา ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺธสาวโกฯ อริเยน ตุณฺหีภาเวน, อุเปโต โหติ ตาวเท’’ติ อาหฯ ตตฺถ วจีสงฺขาราภาวโต อวิตกฺกาวิจารา สมาปตฺติ ‘‘อริโย ตุณฺหีภาโว’’ติ วทนฺติฯ ‘‘สนฺนิปติตานํ โว, ภิกฺขเว, ทฺวยํ กรณียํ ธมฺมี วา กถา อริโย วา ตุณฺหีภาโว’’ติ (ม. นิ. 1.273) ปน วจนโต ยา กาจิ สมาปตฺติ อริโย ตุณฺหีภาโว นามฯ อิธ ปน จตุตฺถชฺฌานิกา อคฺคผลสมาปตฺติ อธิปฺเปตาฯ

อิทานิ ตสฺสาธิคตตฺตา โลกธมฺเมหิ อกมฺปนียตํ อุปมาย ปกาเสนฺโต ‘‘ยถาปิ ปพฺพโต’’ติ คาถมาหฯ ตตฺถ ยถาปิ ปพฺพโต เสโลติ, ยถา สิลามโย เอกฆนเสโล ปพฺพโต, น ปํสุปพฺพโต น มิสฺสกปพฺพโตติ อตฺโถฯ อจโล สุปฺปติฏฺฐิโตติ, สุฏฺฐุ ปติฏฺฐิตมูโล ปกติวาเตหิ อจโล อกมฺปนีโย โหติ, ตสฺมา อรหตฺตํ นิพฺพานญฺจ เอวํ โมหกฺขยา ภิกฺขุ, ปพฺพโตว น เวธตีติ โมหสฺส อนวเสสปฺปหานา, โมหมูลกตฺตา จ สพฺพากุสลานํ ปหีนสพฺพากุสโล ภิกฺขุ ยถา โส ปพฺพโต ปกติวาเตหิ, เอวํ โลกธมฺเมหิ น เวธติ น กมฺปติ, โมหกฺขโยติ วา ยสฺมา อรหตฺตํ นิพฺพานญฺจ วุจฺจติ , ตสฺมา โมหกฺขยาติ โมหกฺขยสฺส เหตุ นิพฺพานสฺส อรหตฺตสฺส จ อธิคตตฺตา จตูสุ อริยสจฺเจสุ สุปฺปติฏฺฐิโต อสมาปนฺนกาเลปิ ปพฺพโต วิย น เวธติ, ปเคว สมาปนฺนกาเลติ อธิปฺปาโยฯ

อิทานิ ปาปํ นาเมตํ อสุจิสีโล เอว สมาจรติ, น จ สุจิสีโล, สุจิสีลสฺส ปน ตํ อณุมตฺตมฺปิ ภาริยํ หุตฺวา อุปฏฺฐาตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อนงฺคณสฺสา’’ติอาทิคาถมาห ฯ ตสฺสตฺโถ – ราคาทิองฺคณาภาวโต อนงฺคณสฺส สพฺพกาลํ สุจิอนวชฺชธมฺเม เอว คเวสนฺตสฺส สปฺปุริสสฺส วาลคฺคมตฺตํ เกสคฺคมตฺตํ ปาปสฺส เลสมตฺตมฺปิ สกลํ โลกธาตุํ ผริตฺวา ฐิตํ อพฺภมตฺตํ หุตฺวา อุปฏฺฐาติ, ตสฺมา น เอวรูเป กมฺเม มาทิสา อาสงฺกิตพฺพาติ อธิปฺปาโยฯ

ยสฺมา นิกฺกิเลเสสุปิ อนฺธพาลา เอวรูเป อปวาเท สมุฏฺฐาเปนฺติ, ตสฺมา อตฺถกาเมหิ สกฺกจฺจํ อตฺตา รกฺขิตพฺโพติ โอวาทํ เทนฺโต ‘‘นครํ ยถา’’ติอาทิคาถมาหฯ ตสฺสตฺโถ – ยถา ปน ปจฺจนฺตนครวาสีหิ มนุสฺเสหิ ปจฺจนฺตํ นครํ ทฺวารปาการาทีนิ ถิรานิ กโรนฺเตหิ สอนฺตรํ, อุทฺทาปปริขาทีนิ ถิรานิ กโรนฺเตหิ สพาหิรนฺติ สนฺตรพาหิรํ คุตฺตํ กรียติ, เอวํ ตุมฺเหหิปิ สติํ อุปฏฺฐเปตฺวา อชฺฌตฺติกานิ ฉ ทฺวารานิ ปิทหิตฺวา ทฺวารรกฺขิตํ สติํ อวิสฺสชฺเชตฺวา ยถา คยฺหมานานิ พาหิรานิ ฉ อายตนานิ อชฺฌตฺติกานิ อุปฆาตาย สํวตฺตนฺติ, ตถา อคฺคหเณน ตานิปิ ถิรานิ กตฺวา เตสํ อปฺปเวสาย ทฺวารรกฺขิตํ สติํ อปฺปหาย วิจรนฺตา อตฺตานํ โคเปถฯ กสฺมา? ขโณ โว มา อุปจฺจคาฯ โย หิ เอวํ อตฺตานํ น โคเปติ, ตํ ปุคฺคลํ พุทฺธุปฺปาทกฺขโณ, มนุสฺสตฺตภาวกฺขโณ, มชฺฌิมเทเส อุปฺปตฺติกฺขโณ, สมฺมาทิฏฺฐิยา ปฏิลทฺธกฺขโณ, ฉนฺนํ อายตนานํ อเวกลฺลกฺขโณติ สพฺโพปิ อยํ ขโณ อติกฺกมติ, โส ขโณ ตุมฺเห มา อติกฺกมตูติฯ

เอวํ เถโร อิมาย คาถาย สราชิกํ ปริสํ ภิกฺขู จ โอวทิตฺวา ปุน มรเณ ชีวิเต จ อตฺตโน สมจิตฺตตํ กตกิจฺจตญฺจ ปกาเสนฺโต ‘‘นาภินนฺทามิ มรณ’’นฺติอาทิมาหฯ ตํ เหฏฺฐา วุตฺตตฺถเมว (เถรคา. อฏฺฐ. 2.607)ฯ

เอวํ ปน วตฺวา อตฺตโน ปรินิพฺพานกาลํ อุปฏฺฐิตํ ทิสฺวา สงฺเขเปเนว เนสํ โอวาทํ ทตฺวา ปรินิพฺพานํ ปเวเทนฺโต โอสานคาถมาหฯ ตตฺถ สมฺปาเทถปฺปมาเทนาติ สมฺปาเทตพฺพํ ทานสีลาทิํ อปฺปมาเทน สมฺปาเทถ, ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกปเภเท คหฏฺฐวตฺเต สีลานุรกฺขเณ สมถอนุโยเค วิปสฺสนาภาวนาย จ อปฺปมตฺตา โหถฯ เอสา เม อนุสาสนีติ ทานสีลาทีสุ น ปมชฺชถาติ เอสา มม อนุสิฏฺฐิ โอวาโทฯ

เอวํ สิขาปตฺตํ ปรหิตปฏิปตฺติํ ทีเปตฺวา อตฺตหิตปฏิปตฺติยาปิ มตฺถกํ คณฺหนฺโต ‘‘หนฺทาหํ ปรินิพฺพิสฺสํ, วิปฺปมุตฺโตมฺหิ สพฺพธี’’ติ อาหฯ ตตฺถ วิปฺปมุตฺโตมฺหิ สพฺพธีติ สพฺพโส กิเลเสหิ ภเวหิ จ วิปฺปมุตฺโต อมฺหิ, ตสฺมา เอกํเสน ปรินิพฺพายิสฺสามีติฯ

เอวํ ปน วตฺวา อากาเส ปลฺลงฺเกน นิสินฺโน เตโชธาตุํ สมาปชฺชิตฺวา ปชฺชลนฺโต อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายิฯ

ขทิรวนิยเรวตตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. โคทตฺตตฺเถรคาถาวณฺณนา

ยถาปิ ภทฺโทติอาทิกา อายสฺมโต โคทตฺตตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินิตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ สตฺถวาหกุเล นิพฺพตฺโตฯ โคทตฺโตติ นาเมน วยปฺปตฺโต ปิตริ กาลงฺกเต กุฏุมฺพํ สณฺฐเปนฺโต ปญฺจหิ สกฏสเตหิ ภณฺฑํ อาทาย อปราปรํ สญฺจริตฺวา วาณิชฺเชน ชีวิกํ กปฺเปติ ยถาวิภวํ ปุญฺญานิปิ กโรติฯ โส เอกทิวสํ อนฺตรามคฺเค ธุเร ยุตฺตโคเณ วหิตุํ อสกฺโกนฺเต ปติเต มนุสฺเสสุ ตํ วุฏฺฐาเปตุํ อสกฺโกนฺเตสุ สยเมว คนฺตฺวา ตํ นงฺคุฏฺเฐ คาฬฺหํ วิชฺฌิฯ โคโณ ‘‘อยํ อสปฺปุริโส มม พลาพลํ อชานนฺโต คาฬฺหํ วิชฺฌตี’’ติ กุทฺโธ มนุสฺสวาจาย, ‘‘โภ โคทตฺต, อหํ เอตฺตกํ กาลํ อตฺตโน พลํ อนิคุหนฺโต ตุยฺหํ ภารํ วหิํ, อชฺช ปน อสมตฺถภาเวน ปติตํ มํ อติวิย พาธสิ, โหตุ, อิโต จวิตฺวา นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺฐาเน ตํ พาเธตุํ สมตฺโถ ปฏิสตฺตุ ภเวยฺย’’นฺติ ปตฺถนานุรูเปน อกฺโกสิฯ ตํ สุตฺวา โคทตฺโต ‘‘เอวํ นาม สตฺเต พาเธตฺวา กิํ อิมาย ชีวิกายา’’ติ สํเวคชาโต สพฺพํ วิภวํ ปหาย อญฺญตรสฺส มหาเถรสฺส สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปตฺวา สมาปตฺติสุเขน วีตินาเมนฺโต เอกทิวสํ อตฺตโน สนฺติกํ อุปคตานํ คหฏฺฐปพฺพชิตานํ อริยคณานํ โลกธมฺเม อารพฺภ ธมฺมํ กเถนฺโต –

[659]