13. เตรสนิปาโต

1. โสณโกฬิวิสตฺเถรคาถาวณฺณนา

เตรสนิปาเต ยาหุ รฏฺเฐติอาทิกา อายสฺมโต โสณสฺส โกฬิวิสสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปุญฺญานิ อุปจินิฯ อยํ กิร อโนมทสฺสิสฺส ภควโต กาเล มหาวิภโว เสฏฺฐิ หุตฺวา อุปาสเกหิ สทฺธิํ วิหารํ คนฺตฺวา สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ปสนฺนมานโส สตฺถุ จงฺกมนฏฺฐาเน สุธาย ปริกมฺมํ กาเรตฺวา นานาวณฺเณหิ ปุปฺเผหิ สนฺถริตฺวา อุปริ นานาวิราควตฺเถหิ วิตานํ พนฺธาเปสิ, ตถา สตฺถุ ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ ทีฆสาลํ กาเรตฺวา นิยฺยาเทสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล หํสวตีนคเร เสฏฺฐิกุเล นิพฺพตฺติ, สิริวฑฺโฒติสฺส นามํ อโหสิฯ โส วยปฺปตฺโต วิหารํ คนฺตฺวา สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ อารทฺธวีริยานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปนฺตํ ทิสฺวา, สยมฺปิ ตํ ฐานนฺตรํ ปตฺเถนฺโต สตฺตาหํ มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา ปณิธานมกาสิฯ สตฺถาปิ ตสฺส ปตฺถนาย สมิชฺฌนภาวํ ทิสฺวา พฺยากริตฺวา ปกฺกามิฯ

โสปิ ยาวชีวํ กุสลํ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต ปรินิพฺพุเต กสฺสปทสพเล อนุปฺปนฺเน อมฺหากํ ภควติ พาราณสิยํ กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต คงฺคาตีเร ปณฺณสาลํ กริตฺวา เอกํ ปจฺเจกพุทฺธํ เตมาสํ จตูหิ ปจฺจเยหิ สกฺกจฺจํ อุปฏฺฐหิฯ ปจฺเจกพุทฺโธ วุฏฺฐวสฺโส ปริปุณฺณปริกฺขาโร คนฺธมาทนเมว คโตฯ โสปิ กุลปุตฺโต ยาวชีวํ ตตฺถ ปุญฺญานิ กตฺวา ตโต จวิตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อมฺหากํ ภควโต กาเล จมฺปานคเร อุสภเสฏฺฐิสฺส เคเห ปฏิสนฺธิํ คณฺหิฯ ตสฺส ปฏิสนฺธิคฺคหณโต ปฏฺฐาย เสฏฺฐิสฺส มหาโภคกฺขนฺโธ อภิวฑฺฒิฯ ตสฺส ชาตทิวเส สกลนคเร มหาสกฺการสมฺปนฺโน อโหสิ, ตสฺส ปุพฺเพ ปจฺเจกพุทฺธสฺส สตสหสฺสคฺฆนิกรตฺตกมฺพลปริจฺจาเคน สุวณฺณวณฺโณ สุขุมาลตโร จ อตฺตภาโว อโหสิ, เตนสฺส โสโณติ นามํ อกํสุฯ

มหตา ปริวาเรน วฑฺฒติ , ตสฺส หตฺถปาทตลานิ พนฺธุชีวกปุปฺผวณฺณานิ อเหสุํ, สตวิหตกปฺปาสสฺส วิย สมฺผสฺโส ปาทตเลสุ มณิกุณฺฑลาวฏฺฏวณฺณานิ โลมานิ ชายิํสุฯ วยปฺปตฺตสฺส ตสฺส ติณฺณํ อุตูนํ อนุจฺฉวิเก ตโย ปาสาเท กาเรตฺวา นาฏกานิ อุปฏฺฐาเปสุํฯ โส ตตฺถ มหติํ สมฺปตฺติํ อนุภวนฺโต เทวกุมาโร วิย ปฏิวสติฯ

อถ อมฺหากํ สตฺถริ สพฺพญฺญุตํ ปตฺวา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺเก ราชคหํ อุปนิสฺสาย วิหรนฺเต พิมฺพิสารรญฺญา ปกฺโกสาปิโต อสีติยา คามิกสหสฺเสหิ สทฺธิํ ราชคหํ อาคโต, สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ มาตาปิตโร อนุชานาเปตฺวา สาสเน ปพฺพชิตฺวา ลทฺธูปสมฺปโท สตฺถุ สนฺติเก กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา, ชนสํสคฺคปริหรณตฺถํ สีตวเน วสนฺโต ‘‘มม สรีรํ สุขุมาลํ, น จ สกฺกา สุเขเนว สุขํ อธิคนฺตุํ, กายํ กิลเมตฺวา สมณธมฺมํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ ฐานจงฺกมเมว อธิฏฺฐาย, ปธานมนุยุญฺชนฺโต ปาทตเลสุ โผเฏสุ อุฏฺฐหิเตสุปิ เวทนํ อชฺฌุเปกฺขิตฺวา ทฬฺหํ วีริยํ กโรนฺโต อจฺจารทฺธวีริยตาย วิเสสํ นิพฺพตฺเตตุํ อสกฺโกนฺโต, ‘‘เอวํ วายมนฺโตปิ อหํ มคฺคํ วา ผลํ วา นิพฺพตฺเตตุํ น สกฺโกมิ, กิํ เม ปพฺพชฺชาย, หีนายาวตฺติตฺวา โภเค จ ภุญฺชิสฺสามิ, ปุญฺญานิ จ กริสฺสามี’’ติ จินฺเตสิฯ สตฺถา ตสฺส จิตฺตาจารํ ญตฺวา ตตฺถ คนฺตฺวา วีณูปโมวาเทน โอวทิตฺวา วีริยสมตาโยชนวิธิํ ทสฺเสนฺโต กมฺมฏฺฐานํ โสเธตฺวา คิชฺฌกูฏํ คโตฯ โสณตฺเถโรปิ สตฺถุ สมฺมุขา โอวาทํ ลภิตฺวา วีริยสมตํ โยเชตฺวา วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา อรหตฺเต ปติฏฺฐาสิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.5.25-53) –

‘‘อโนมทสฺสิสฺส มุนิโน, โลกเชฏฺฐสฺส ตาทิโน;

สุธาย เลปนํ กตฺวา, จงฺกมํ การยิํ อหํฯ

‘‘นานาวณฺเณหิ ปุปฺเผหิ, จงฺกมํ สนฺถริํ อหํ;

อากาเส วิตานํ กตฺวา, โภชยิํ พุทฺธมุตฺตมํฯ

‘‘อญฺชลิํ ปคฺคเหตฺวาน, อภิวาเทตฺวาน สุพฺพตํ;

ทีฆสาลํ ภควโต, นิยฺยาเทสิมหํ ตทาฯ

‘‘มม สงฺกปฺปมญฺญาย, สตฺถา โลเก อนุตฺตโร;

ปฏิคฺคเหสิ ภควา, อนุกมฺปาย จกฺขุมาฯ

‘‘ปฏิคฺคเหตฺวาน สมฺพุทฺโธ, ทกฺขิเณยฺโย สเทวเก;

ภิกฺขุสงฺเฆ นิสีทิตฺวา, อิมา คาถา อภาสถฯ

‘‘โย โส หฏฺเฐน จิตฺเตน, ทีฆสาลํ อทาสิ เม;

ตมหํ กิตฺตยิสฺสามิ, สุณาถ มม ภาสโตฯ

‘‘อิมสฺส มจฺจุกาลมฺหิ, ปุญฺญกมฺมสมงฺคิโน;

สหสฺสยุตฺตสฺสรโถ, อุปฏฺฐิสฺสติ ตาวเทฯ

‘‘เตน ยาเนนยํ โปโส, เทวโลกํ คมิสฺสติ;

อนุโมทิสฺสเร เทวา, สมฺปตฺเต กุลสมฺภเวฯ

‘‘มหารหํ พฺยมฺหํ เสฏฺฐํ, รตนมตฺติกเลปนํ;

กูฏาคารวรูเปตํ, พฺยมฺหํ อชฺฌาวสิสฺสติฯ

‘‘ติํสกปฺปสหสฺสานิ, เทวโลเก รมิสฺสติ;

ปญฺจวีสติ กปฺปานิ, เทวราชา ภวิสฺสติฯ

‘‘สตฺตสตฺตติกฺขตฺตุญฺจ, จกฺกวตฺตี ภวิสฺสติ;

ยโสธรสนามา เต, สพฺเพปิ เอกนามกาฯ

‘‘ทฺเว สมฺปตฺตี อนุโภตฺวา, วฑฺเฒตฺวา ปุญฺญสญฺจยํ;

อฏฺฐวีสติกปฺปมฺหิ, จกฺกวตฺตี ภวิสฺสติฯ

‘‘ตตฺราปิ พฺยมฺหํ ปวรํ, วิสฺสกมฺเมน มาปิตํ;

ทสสทฺทาวิวิตฺตํ ตํ, ปุรมชฺฌาวสิสฺสติฯ

‘‘อปริเมยฺเย อิโต กปฺเป, ภูมิปาโล มหิทฺธิโก;

โอกฺกาโก นาม นาเมน, ราชา รฏฺเฐ ภวิสฺสติฯ

‘‘โสฬสิตฺถิสหสฺสานํ, สพฺพาสํ ปวรา จ สา;

อภิชาตา ขตฺติยานี, นว ปุตฺเต ชเนสฺสติฯ

‘‘นว ปุตฺเต ชเนตฺวาน, ขตฺติยานี มริสฺสติ;

ตรุณี จ ปิยา กญฺญา, มเหสิตฺตํ กริสฺสติฯ

‘‘โอกฺกากํ โตสยิตฺวาน, วรํ กญฺญา ลภิสฺสติ;

วรํ ลทฺธาน สา กญฺญา, ปุตฺเต ปพฺพาชยิสฺสติฯ

‘‘ปพฺพาชิตา จ เต สพฺเพ, คมิสฺสนฺติ นคุตฺตมํ;

ชาติเภทภยา สพฺเพ, ภคินีหิ วสิสฺสเรฯ

‘‘เอกา จ กญฺญา พฺยาธีหิ, ภวิสฺสติ ปริกฺขตา;

มา โน ชาติ ปภิชฺชีติ, นิขณิสฺสนฺติ ขตฺติยาฯ

‘‘ขตฺติโย นีหริตฺวาน, ตาย สทฺธิํ วสิสฺสติ;

ภวิสฺสติ ตทา เภโท, โอกฺกากกุลสมฺภโวฯ

‘‘เตสํ ปชา ภวิสฺสนฺติ, โกฬิยา นาม ชาติยา;

ตตฺถ มานุสกํ โภคํ, อนุโภสฺสตินปฺปกํฯ

‘‘ตมฺหา กายา จวิตฺวาน, เทวโลกํ คมิสฺสติ;

ตตฺราปิ ปวรํ พฺยมฺหํ, ลภิสฺสติ มโนรมํฯ

‘‘เทวโลกา จวิตฺวาน, สุกฺกมูเลน โจทิโต;

อาคนฺตฺวาน มนุสฺสตฺตํ, โสโณ นาม ภวิสฺสติฯ

‘‘อารทฺธวีริโย ปหิตตฺโต, ปทหํ สตฺถุ สาสเน;

สพฺพาสเว ปริญฺญาย, นิพฺพายิสฺสตินาสโวฯ

‘‘อนนฺตทสฺสี ภควา, โคตโม สกฺยปุงฺคโว;

วิเสสญฺญู มหาวีโร, อคฺคฏฺฐาเน ฐเปสฺสติฯ

‘‘วุฏฺฐมฺหิ เทเว จตุรงฺคุลมฺหิ, ติเณ อนิเลริตองฺคณมฺหิ;

ฐตฺวาน โยคสฺส ปยุตฺตตาทิโน, ตโตตฺตริํ ปารมตา น วิชฺชติฯ

‘‘อุตฺตเม ทมเถ ทนฺโต, จิตฺตํ เม สุปณีหิตํ;

ภาโร เม โอหิโต สพฺโพ, นิพฺพุโตมฺหิ อนาสโวฯ

‘‘องฺคีรโส มหานาโค, อภิชาโตว เกสรี;

ภิกฺขุสงฺเฆ นิสีทิตฺวา, เอตทคฺเค ฐเปสิ มํฯ

‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

อรหตฺตํ ปน ปตฺวา อตฺตโน ปฏิปตฺติํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา อุทานวเสน อญฺญาพฺยากรณวเสน จ –

[632]

‘‘ยาหุ รฏฺเฐ สมุกฺกฏฺโฐ, รญฺโญ องฺคสฺส ปทฺธคู;

สฺวาชฺช ธมฺเมสุ อุกฺกฏฺโฐ, โสโณ ทุกฺขสฺส ปารคูฯ

[633]

‘‘ปญฺจ ฉินฺเท ปญฺจ ชเห, ปญฺจ จุตฺตริ ภาวเย;

ปญฺจสงฺคาติโค ภิกฺขุ, โอฆติณฺโณติ วุจฺจติฯ

[634]

‘‘อุนฺนฬสฺส ปมตฺตสฺส, พาหิราสสฺส ภิกฺขุโน;

สีลํ สมาธิ ปญฺญา จ, ปาริปูริํ น คจฺฉติฯ

[635]

‘‘ยญฺหิ กิจฺจํ อปวิทฺธํ, อกิจฺจํ ปน กรียติ;

อุนฺนฬานํ ปมตฺตานํ, เตสํ วฑฺฒนฺติ อาสวาฯ

[636]

‘‘เยสญฺจ สุสมารทฺธา, นิจฺจํ กายคตา สติ;

อกิจฺจํ เต น เสวนฺติ, กิจฺเจ สาตจฺจการิโน;

สตานํ สมฺปชานานํ, อตฺถํ คจฺฉนฺติ อาสวาฯ

[637]

‘‘อุชุมคฺคมฺหิ อกฺขาเต, คจฺฉถ มา นิวตฺตถ;

อตฺตนา โจทยตฺตานํ, นิพฺพานมภิหารเยฯ

[638]

‘‘อจฺจารทฺธมฺหิ วีริยมฺหิ, สตฺถา โลเก อนุตฺตโร;

วีโณปมํ กริตฺวา เม, ธมฺมํ เทเสติ จกฺขุมา;

ตสฺสาหํ วจนํ สุตฺวา, วิหาสิํ สาสเน รโตฯ

[639]

‘‘สมถํ ปฏิปาเทสิํ, อุตฺตมตฺถสฺส ปตฺติยา;

ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํฯ

[640]

‘‘เนกฺขมฺเม อธิมุตฺตสฺส, ปวิเวกญฺจ เจตโส;

อพฺยาพชฺฌาธิมุตฺตสฺส, อุปาทานกฺขยสฺส จฯ

[641]

‘‘ตณฺหกฺขยาธิมุตฺตสฺส, อสมฺโมหญฺจ เจตโส;

ทิสฺวา อายตนุปฺปาทํ, สมฺมา จิตฺตํ วิมุจฺจติฯ

[642]

‘‘ตสฺส สมฺมา วิมุตฺตสฺส, สนฺตจิตฺตสฺส ภิกฺขุโน;

กตสฺส ปติจโย นตฺถิ, กรณียํ น วิชฺชติฯ

[643]

‘‘เสโล ยถา เอกฆโน, วาเตน น สมีรติ;

เอวํ รูปา รสา สทฺทา, คนฺธา ผสฺสา จ เกวลาฯ

[644]

‘‘อิฏฺฐา ธมฺมา อนิฏฺฐา จ, นปฺปเวเธนฺติ ตาทิโน;

ฐิตํ จิตฺตํ วิสญฺญุตฺตํ, วยญฺจสฺสานุปสฺสตี’’ติฯ – อิมา คาถา อภาสิ;

ตตฺถ ยาหุ รฏฺเฐ สมุกฺกฏฺโฐติ โย อหุ อโหสิ องฺครฏฺเฐ อสีติยา คามิกสหสฺเสหิ โภคสมฺปตฺติยา อิสฺสริยสมฺปตฺติยา จ สมฺมา อติวิย อุกฺกฏฺโฐ เสฏฺโฐฯ รญฺโญ องฺคสฺส ปทฺธคูติ จตูหิ สงฺคหวตฺถูหิ ปริสาย รญฺชนฏฺเฐน รญฺโญ องฺคาธิปติโน พิมฺพิสารสฺส ปริวารภูโต คหปติวิเสโส ตสฺส รฏฺเฐ กุฏุมฺพิโก อหูติ โยเชตพฺพํฯ สฺวาชฺช ธมฺเมสุ อุกฺกฏฺโฐติ โส โสโณ อชฺเชตรหิ โลกุตฺตรธมฺเมสุ อุกฺกฏฺโฐ ชาโต, คิหิกาเลปิ เกหิจิ อุกฺกฏฺโฐเยว หุตฺวา อิทานิ ปพฺพชิตกาเลปิ อุกฺกฏฺโฐเยว โหตีติ อตฺตานเมว ปรํ วิย ทสฺเสติฯ ทุกฺขสฺส ปารคูติ สกลสฺส วฏฺฏทุกฺขสฺส ปารํ ปริยนฺตํ คโต, เอเตน ธมฺเมสุ อุกฺกฏฺโฐติ อวิเสเสน วุตฺตํ อุกฺกฏฺฐภาวํ วิเสเสติ อรหตฺตาธิคมทีปนโตฯ

อิทานิ ยาย ปฏิปตฺติยา ทุกฺขปารคู ชาโต, อญฺญาปเทเสน ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปญฺจ ฉินฺเท’’ติ คาถมาหฯ ตสฺสตฺโถ – อปายกามสุคติสมฺปาปกานิ ปญฺโจรมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ ปุริโส สตฺเถน ปาเท พทฺธรชฺชุกํ วิย เหฏฺฐิเมน มคฺคตฺตเยน ฉินฺเทยฺย, รูปารูปภวสมฺปาปกานิ ปญฺจ อุทฺธมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ ปุริโส คีวาย พทฺธรชฺชุกํ วิย อคฺคมคฺเคน ชเหยฺย, ฉินฺเทยฺย, เตสํ ปน อุทฺธมฺภาคิยสํโยชนานํ ปหานาย ปญฺจ สทฺธาทีนิ อินฺทฺริยานิ อุตฺตริ ภาวเย ภาเวยฺยฯ เอวํภูโต ปน ภิกฺขุ ราคสงฺโค โทสโมหมานทิฏฺฐิสงฺโคติ ปญฺจนฺนํ สงฺคานํ อติกฺกมเนน ปญฺจสงฺคาติโค หุตฺวา, กาโมโฆ, ภโวโฆ, ทิฏฺโฐโฆ, อวิชฺโชโฆติ จตุนฺนํ โอฆานํ ติณฺณตฺตา โอฆติณฺโณติ วุจฺจติฯ

อยญฺจ โอฆตรณปฏิปตฺติสีลาทีนํ ปาริปูริยาว โหติ, สีลาทโย จ มานาทิปฺปหาเนน ปาริปูริํ คจฺฉนฺติ, น อญฺญถาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อุนฺนฬสฺสา’’ติ คาถมาหฯ ตตฺถ อุนฺนฬสฺสาติ อุคฺคตตุจฺฉมานสฺสฯ

มาโน หิ อุนฺนมนาการวุตฺติยา ตุจฺฉภาเวน นโฬ วิยาติ ‘‘นโฬ’’ติ วุจฺจติฯ ปมตฺตสฺสาติ สติโวสฺสคฺเคน ปมาทํ อาปนฺนสฺสฯ พาหิราสสฺสาติ พาหิเรสุ อายตเนสุ อาสาวโต, กาเมสุ อวีตราคสฺสาติ อตฺโถฯ สีลํ สมาธิ ปญฺญา จ, ปาริปูริํ น คจฺฉตีติ ตสฺส สีลาทีนํ ปฏิปกฺขเสวิโน โลกิโยปิ ตาว สีลาทิคุโณ ปาริปูริํ น คจฺฉติ, ปเคว โลกุตฺตโรฯ

ตตฺถ การณมาห ‘‘ยญฺหิ กิจฺจ’’นฺติอาทินาฯ ภิกฺขุโน หิ ปพฺพชิตกาลโต ปฏฺฐาย อปริมาณสีลกฺขนฺธโคปนํ อรญฺญวาโส ธุตงฺคปริหรณํ ภาวนารามตาติ เอวมาทิ กิจฺจํ นามฯ เยหิ ปน อิทํ ยถาวุตฺตํ อตฺตโน กิจฺจํ, ตํ อปวิทฺธํ อกรเณน ฉฑฺฑิตํฯ อกิจฺจนฺติ ปตฺตมณฺฑนํ จีวรกายพนฺธนอํสพทฺธฉตฺตุปาหนตาลวณฺฏธมฺมกรณมณฺฑนนฺติ เอวมาทิ ปริกฺขารมณฺฑนํ ปจฺจยพาหุลิยนฺติ เอวมาทิ ภิกฺขุโน อกิจฺจํ นาม, ตํ กยิรติ, เตสํ มานนฬํ อุกฺขิปิตฺวา จรเณน อุนฺนฬานํ สติโวสฺสคฺเคน ปมตฺตานํ จตฺตาโรปิ อาสวา วฑฺฒนฺติฯ

เยสํ ปน ปญฺญาทิคุโณ วฑฺฒติ, เต ทสฺเสตุํ ‘‘เยส’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ สุสมารทฺธาติ สุฏฺฐุ ปคฺคหิตาฯ กายคตา สตีติ, กายานุปสฺสนาภาวนาฯ อกิจฺจํ เตติ เต เอตํ ปตฺตมณฺฑนาทิอกิจฺจํฯ น เสวนฺตีติ น กโรนฺติฯ กิจฺเจติ, ปพฺพชิตกาลโต ปฏฺฐาย กตฺตพฺเพ อปริมาณสีลกฺขนฺธโคปนาทิเกฯ สาตจฺจการิโนติ สตตการิโน เตสํ สติยา อวิปฺปวาเสน สตานํ สาตฺถกสมฺปชญฺญํ, สปฺปายสมฺปชญฺญํ, โคจรสมฺปชญฺญํ, อสมฺโมหสมฺปชญฺญนฺติ จตูหิ สมฺปชญฺเญหิ สมฺปชานานํ, จตฺตาโรปิ อาสวา อตฺถํ คจฺฉนฺติ ปริกฺขยํ อภาวํ คจฺฉนฺตีติ อตฺโถฯ

อิทานิ อตฺตโน สนฺติเก ฐิตภิกฺขูนํ โอวาทํ เทนฺโต ‘‘อุชุมคฺคมฺหี’’ติ คาถมาหฯ ตตฺถ อุชุมคฺคมฺหิ อกฺขาเตติ อนฺตทฺวยปริวชฺชเนน กายวงฺกาทิปฺปหาเนน จ อุชุเก มชฺฌิมปฏิปทาภูเต อริยมคฺเค สตฺถารา ภาสิเตฯ คจฺฉถาติ ปฏิปชฺชถฯ มา นิวตฺตถาติ อนฺตรา โวสานํ มาปชฺชถฯ

อตฺตนา โจทยตฺตานนฺติ อิธ อตฺถกาโม กุลปุตฺโต อปายภยปจฺจเวกฺขณาทินา อตฺตนาว อตฺตานํ โจเทนฺโตฯ นิพฺพานมภิหารเยติ, อตฺตานํ นิพฺพานํ อภิหเรยฺย อุปเนยฺย, ยถา นํ สจฺฉิกโรติ, ตถา ปฏิปชฺเชยฺยาติ อตฺโถฯ

อิทานิ มยาปิ เอวเมว ปฏิปนฺนนฺติ, อตฺตโน ปฏิปตฺติํ ทสฺเสตุํ ‘‘อจฺจารทฺธมฺหี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อจฺจารทฺธมฺหิ วีริยมฺหีติ วิปสฺสนํ ภาเวนฺเตน มยา สมาธินา วีริยํ สมรสํ อกตฺวา อติวิย วีริเย ปคฺคหิเตฯ อจฺจารทฺธวีริยตา จสฺส เหฏฺฐา วุตฺตาเยวฯ วีโณปมํ กริตฺวา เมติ อายสฺมโต โสณสฺส ‘‘เย โข เกจิ ภควโต สาวกา อารทฺธวีริยา วิหรนฺติฯ อหํ เตสํ อญฺญตโร, อถ จ ปน เม นานุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, ตสฺมาหํ วิพฺภมิสฺสามี’’ติ จิตฺเต อุปฺปนฺเน สตฺถา อิทฺธิยา ตสฺส สมฺมุเข อตฺตานํ ทสฺเสตฺวา ‘‘กสฺมา ตฺวํ, โสณ, ‘วิพฺภมิสฺสามี’ติ จิตฺตํ อุปฺปาเทสิ, กุสโล ตฺวํ ปุพฺเพ อคาริยภูโต วีณาย ตนฺติสฺสเร’’ติ ปุจฺฉิตฺวา เตน ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘ตํ กิํ มญฺญสิ, โสณ? ยทา เต วีณาย ตนฺติโย อจฺจายตา โหนฺติ, อปิ นุ เต วีณา ตสฺมิํ สมเย สรวตี วา โหติ กมฺมญฺญา วาติ? โน เหตํ, ภนฺเต! ตํ กิํ มญฺญสิ, โสณ, ยทา เต วีณาย ตนฺติโย อติสิถิลา โหนฺติ, อปิ นุ เต วีณา ตสฺมิํ สมเย สรวตี วา โหติ กมฺมญฺญา วาติ? โน เหตํ, ภนฺเตฯ ตํ กิํ มญฺญสิ, โสณ, ยทา ปน เต วีณาย ตนฺติโย เนว อจฺจายตา โหนฺติ, นาติสิถิลา สเม คุเณ ปติฏฺฐิตา, อปิ นุ เต วีณา ตสฺมิํ สมเย สรวตี วา โหติ กมฺมญฺญา วาติ? เอวํ, ภนฺเตฯ เอวเมว โข, โสณ, อจฺจารทฺธวีริยํ อุทฺธจฺจาย สํวตฺตติ, อติลีนวีริยํ โกสชฺชาย สํวตฺตติ, ตสฺมาติห ตฺวํ, โสณ, วีริยสมตํ อธิฏฺฐห, อินฺทฺริยานญฺจ สมตํ ปฏิวิชฺฌา’’ติ เอวํ วีณํ อุปมํ กตฺวา ปวตฺติเตน วีโณปโมวาเทน มยฺหํ ธมฺมํ เทเสสิฯ ตสฺสาหํ วจนํ สุตฺวาติ ตสฺส ภควโต วจนํ วีโณปโมวาทํ สุตฺวา อนฺตรา อุปฺปนฺนํ วิพฺภมิตุกามตํ ปหาย สตฺถุ สาสเน รโต อภิรโต วิหริํฯ

วิหรนฺโต จ สมถํ ปฏิปาเทสิํ วีริยสมตํ โยเชนฺโต สทฺธาปญฺญานํ วิย สมาธิวีริยานํ สมรสตํ อุปฺปาเทนฺโต ฌานาธิฏฺฐานํ วิปสฺสนาสมาธิํ สมฺปาเทสิํ วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปสิํฯ ตตฺถ ปโยชนํ อาห ‘‘อุตฺตมตฺถสฺส ปตฺติยา’’ติฯ อุตฺตมตฺถสฺส ปตฺติยาติ อรหตฺตาธิคมายาติ อตฺโถฯ

อิทานิ ยถา ปฏิปนฺนสฺส สมถวิปสฺสนา สมฺปชฺชิํสุ, ตํ อญฺญาปเทเสน ทสฺเสนฺโต ‘‘เนกฺขมฺเม’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ เนกฺขมฺเมติ ปพฺพชฺชาทิเก กามนิสฺสรเณฯ อธิมุตฺตสฺสาติ ตตฺถ นินฺนโปณปพฺภารภาเวน ยุตฺตปฺปยุตฺตสฺส, ปฐมํ ตาว ปพฺพชฺชาภิมุโข หุตฺวา กาเม ปหาย ปพฺพชิตฺวา จ สีลวิโสธนํ อรญฺญวาโส ธุตงฺคปริหรณํ ภาวนาภิโยโคติ เอวมาทีสุ อนวชฺชธมฺเมสุ ยุตฺตปฺปยุตฺตสฺสาติ อตฺโถฯ ปวิเวกญฺจ เจตโสติ เจตโส ปวิเวกญฺจ อธิมุตฺตสฺส เอวํ เนกฺขมฺมาธิมุตฺตสฺส สโต จตุกฺกปญฺจกชฺฌานานํ นิพฺพตฺตเนน วิเวเก ยุตฺตสฺส ปยุตฺตสฺสฯ อพฺยาพชฺฌาธิมุตฺตสฺสาติ อพฺยาพชฺเฌ นิทุกฺขตาย อธิมุตฺตสฺส ฌานสมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวา สมถสุเข ยุตฺตปฺปยุตฺตสฺสฯ อุปาทานกฺขยสฺส จาติ จตุนฺนมฺปิ อุปาทานานํ ขยนฺเต อรหตฺเต อธิมุตฺตสฺสฯ ภุมฺมตฺเถ หิ เอตํ สามิวจนํฯ ตํ ยถาธิคตํ ฌานํ ปาทกํ กตฺวา อรหตฺตาธิคมาย วิปสฺสนํ อนุยุญฺชนฺตสฺสาติ อตฺโถฯ

ตณฺหกฺขยาธิมุตฺตสฺสาติ ตณฺหา ขียติ เอตฺถาติ ตณฺหกฺขโย, นิพฺพานํ, ตสฺมิํ อธิมุตฺตสฺส อุปาทิํ ภยโต, อนุปาทิญฺจ เขมโต ทสฺสเนน นิโรเธ นินฺนโปณปพฺภารสฺสฯ อสมฺโมหญฺจ เจตโสติ อสมฺโมหสมฺปชญฺญวเสน จิตฺตสฺส อสมฺโมหปวตฺติํ สมฺโมหสมุจฺฉินฺทเนน วา จิตฺตสฺส อสมฺโมหภูตํ อริยมคฺคํ อธิมุตฺตสฺสฯ ทิสฺวา อายตนุปฺปาทนฺติ จกฺขาทีนํ อายตนานํ ยถาสกปจฺจเยหิ ขเณ ขเณ อุปฺปาทํ, ตปฺปฏิปกฺขโต นิโรธญฺจ วิปสฺสนาปญฺญาสหิตาย มคฺคปญฺญาย ทิสฺวา ทสฺสนเหตุ สมฺมา จิตฺตํ วิมุจฺจตีติ สมฺมา เหตุนา ญาเยน มคฺคปฏิปาฏิยา สพฺพาสวโต จิตฺตํ วิมุจฺจติฯ

‘‘ตสฺส สมฺมา วิมุตฺตสฺสา’’ติอาทีสุ อยํ สงฺเขปตฺโถ – ตสฺส วุตฺตนเยน สมฺมเทว สพฺพสํกิเลสโต วิมุตฺตสฺส, ตโต เอว อจฺจนฺตุปสเมน สนฺตจิตฺตสฺส ขีณาสวภิกฺขุโน กตสฺส กุสลสฺส อกุสลสฺส วา อุปจโย นตฺถิ มคฺเคเนว สมุคฺฆาติตตฺตา, ปริญฺญาทิเภทํ กรณียํ น วิชฺชติ กตกิจฺจตฺตาฯ เอวํ ภูตสฺส ยถา เอกฆโน เสโล ปพฺพโต ปกติวาเตน น สมีรติ น สํกมฺปติ, เอวํ อิฏฺฐา จ อนิฏฺฐา จ รูปาทโย อารมฺมณธมฺมา ตาทิโน ตาทิภาวปฺปตฺตสฺส ฐิตํ อเนชํ ปหีนสพฺพโสกตาย วิสํยุตฺตํ จิตฺตํ นปฺปเวธนฺติ น จาเลนฺติฯ อสฺส จ อารมฺมณธมฺมสฺส กาเลน กาลํ ผลสมาปตฺติํ สมาปชฺชิตฺวา วิปสฺสนฺโต วยํ นิโรธํ ขเณ ขเณ ภิชฺชนสภาวํ อนุปสฺสตีติ อญฺญํ พฺยากาสิฯ

โสณโกฬิวิสตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

เตรสนิปาตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

14. จุทฺทสกนิปาโต

1. ขทิรวนิยเรวตตฺเถรคาถาวณฺณนา

จุทฺทสกนิปาเต ยทา อหนฺติอาทิกา อายสฺมโต ขทิรวนิยเรวตตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? กามญฺจิมสฺส เถรสฺส คาถา เหฏฺฐา เอกกนิปาเต (เถรคา. อฏฺฐ. 1. ขทิรวนิยตฺเถรคาถาวณฺณนา) อาคตาฯ ตตฺถ ปนสฺส อตฺตโน ภาคิเนยฺเยสุ สติชนนมตฺตํ ทสฺสิตนฺติ ตสฺสา เอกกนิปาเต สงฺคโห กโตฯ อิมา ปน เถรสฺส ปพฺพชิตกาลโต ปฏฺฐาย ยาว ปรินิพฺพานา ปฏิปตฺติปกาสิตา คาถา อิมสฺมิํ จุทฺทสกนิปาเต สงฺคหํ อาโรปิตาฯ ตตฺถ อฏฺฐุปฺปตฺติ เหฏฺฐา วุตฺตาเยวฯ อยํ ปน วิเสโส – เถโร กิร อรหตฺตํ ปตฺวา กาเลน กาลํ สตฺถุ ธมฺมเสนาปติปฺปภูตีนํ มหาเถรานญฺจ อุปฏฺฐานํ คนฺตฺวา กติปาหเมว ตตฺถ วสิตฺวา ขทิรวนเมว ปจฺจาคนฺตฺวา ผลสมาปตฺติสุเขน พฺรหฺมวิหาเรหิ จ วีตินาเมติฯ เอวํ คจฺฉนฺเต กาเล ชิณฺโณ วุฑฺโฒ วโย อนุปฺปตฺโต อโหสิฯ โส เอกทิวสํ พุทฺธุปฏฺฐานํ คจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค สาวตฺถิยา อวิทูเร อรญฺเญ วสิฯ เตน จ สมเยน โจรา นคเร กตกมฺมา อารกฺขมนุสฺเสหิ อนุพนฺธา ปลายนฺตา เถรสฺส สมีเป คหิตภณฺฑํ ฉฑฺเฑตฺวา ปลายิํสุฯ มนุสฺสา อนุธาวนฺตา เถรสฺส สมีเป ภณฺฑํ ทิสฺวา เถรํ พนฺธิตฺวา ‘‘โจโร’’ติ สญฺญาย คเหตฺวา รญฺโญ ทสฺเสสุํ, ‘‘อยํ, เทว, โจโร’’ติฯ ราชา เถรํ มุญฺจาเปตฺวา, ‘‘กิํ, ภนฺเต, ตุมฺเหหิ อิทํ โจริกกมฺมํ กตํ วา, โน วา’’ติ ปุจฺฉิฯ เถโร กิญฺจาปิ ชาติโต ปฏฺฐาย อตฺตนา ตาทิสํ น กตปุพฺพํ, ตํ ปพฺพชิตโต ปฏฺฐาย ปน อกตภาวสฺส, สพฺพโส กิเลสานํ สมุจฺฉินฺนตฺตา ตาทิสสฺส กรเณ อภพฺพตาย ปกาสนตฺถํ สมีเป ฐิตานํ ภิกฺขูนํ รญฺโญ จ ธมฺมํ เทเสนฺโต –

[645]

‘‘ยทา อหํ ปพฺพชิโต, อคารสฺมานคาริยํ;

นาภิชานามิ สงฺกปฺปํ, อนริยํ โทสสํหิตํฯ

[646]

‘‘‘อิเม หญฺญนฺตุ วชฺฌนฺตุ, ทุกฺขํ ปปฺโปนฺตุ ปาณิโน’;

สงฺกปฺปํ นาภิชานามิ, อิมสฺมิํ ทีฆมนฺตเรฯ

[647]