8. ราหุลตฺเถรคาถาวณฺณนา

อุภเยนาติอาทิกา อายสฺมโต ราหุลตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ สิกฺขากามานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปนฺตํ ทิสฺวา สยมฺปิ ตํ ฐานนฺตรํ ปตฺเถตฺวา เสนาสนวิโสธนวิชฺโชตนาทิกํ อุฬารํ ปุญฺญํ กตฺวา ปณิธานมกาสิฯ โส ตโต จวิตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท อมฺหากํ โพธิสตฺตํ ปฏิจฺจ ยโสธราย เทวิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺติตฺวา ราหุโลติ ลทฺธนาโม มหตา ขตฺติยปริวาเรน วฑฺฒิ, ตสฺส ปพฺพชฺชาวิธานํ ขนฺธเก (มหาว. 105) อาคตเมวฯ โส ปพฺพชิตฺวา สตฺถุ สนฺติเก อเนเกหิ สุตฺตปเทหิ สุลทฺโธวาโท ปริปกฺกญาโณ วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.2.68-85) –

‘‘ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต, โลกเชฏฺฐสฺส ตาทิโน;

สตฺตภูมมฺหิ ปาสาเท, อาทาสํ สนฺถริํ อหํฯ

‘‘ขีณาสวสหสฺเสหิ, ปริกิณฺโณ มหามุนิ;

อุปาคมิ คนฺธกุฏิํ, ทฺวิปทินฺโท นราสโภฯ

‘‘วิโรเจนฺโต คนฺธกุฏิํ, เทวเทโว นราสโภ;

ภิกฺขุสงฺเฆ ฐิโต สตฺถา, อิมา คาถา อภาสถฯ

‘‘เยนายํ โชติตา เสยฺยา, อาทาโสว สุสนฺถโต;

ตมหํ กิตฺตยิสฺสามิ, สุณาถ มม ภาสโตฯ

‘‘โสณฺณมยา รูปิมยา, อโถ เวฬุริยามยา;

นิพฺพตฺติสฺสนฺติ ปาสาทา, เย เกจิ มนโส ปิยาฯ

‘‘จตุสฏฺฐิกฺขตฺตุํ เทวินฺโท, เทวรชฺชํ กริสฺสติ;

สหสฺสกฺขตฺตุํ จกฺกวตฺตี, ภวิสฺสติ อนนฺตราฯ

‘‘เอกวีสติกปฺปมฺหิ, วิมโล นาม ขตฺติโย;

จาตุรนฺโต วิชิตาวี, จกฺกวตฺตี ภวิสฺสติฯ

‘‘นครํ เรณุวตี นาม, อิฏฺฐกาหิ สุมาปิตํ;

อายามโต ตีณิ สตํ, จตุรสฺสสมายุตํฯ

‘‘สุทสฺสโน นาม ปาสาโท, วิสฺสกมฺเมน มาปิโต;

กูฏาคารวรูเปโต, สตฺตรตนภูสิโตฯ

‘‘ทสสทฺทาวิวิตฺตํ ตํ, วิชฺชาธรสมากุลํ;

สุทสฺสนํว นครํ, เทวตานํ ภวิสฺสติฯ

‘‘ปภา นิคฺคจฺฉเต ตสฺส, อุคฺคจฺฉนฺเตว สูริเย;

วิโรเจสฺสติ ตํ นิจฺจํ, สมนฺตา อฏฺฐโยชนํฯ

‘‘กปฺปสตสหสฺสมฺหิ, โอกฺกากกุลสมฺภโว;

โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติฯ

‘‘ตุสิตา โส จวิตฺวาน, สุกฺกมูเลน โจทิโต;

โคตมสฺส ภควโต, อตฺรโช โส ภวิสฺสติฯ

‘‘สเจวเสยฺย อคารํ, จกฺกวตฺตี ภเวยฺย โส;

อฏฺฐานเมตํ ยํ ตาที, อคาเร รติมชฺฌคาฯ

‘‘นิกฺขมิตฺวา อคารมฺหา, ปพฺพชิสฺสติ สุพฺพโต;

ราหุโล นาม นาเมน, อรหา โส ภวิสฺสติฯ

‘‘กิกีว อณฺฑํ รกฺเขยฺย, จามรี วิย วาลธิํ;

นิปโก สีลสมฺปนฺโน, มมํ รกฺขิ มหามุนิฯ

‘‘ตสฺสาหํ ธมฺมมญฺญาย, วิหาสิํ สาสเน รโต;

สพฺพาสเว ปริญฺญาย, วิหรามิ อนาสโวฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

อรหตฺตํ ปน ปตฺวา อตฺตโน ปฏิปตฺติํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา อญฺญํ พฺยากโรนฺโต –

[295]

‘‘อุภเยเนว สมฺปนฺโน, ราหุลภทฺโทติ มํ วิทู;

ยญฺจมฺหิ ปุตฺโต พุทฺธสฺส, ยญฺจ ธมฺเมสุ จกฺขุมาฯ

[296]

‘‘ยญฺจ เม อาสวา ขีณา, ยญฺจ นตฺถิ ปุนพฺภโว;

อรหา ทกฺขิเณยฺโยมฺหิ, เตวิชฺโช อมตทฺทโสฯ

[297]

‘‘กามนฺธา ชาลปจฺฉนฺนา, ตณฺหาฉทนฉาทิตา;

ปมตฺตพนฺธุนา พทฺธา, มจฺฉาว กุมินามุเขฯ

[298]

‘‘ตํ กามํ อหมุชฺฌิตฺวา, เฉตฺวา มารสฺส พนฺธนํ;

สมูลํ ตณฺหมพฺพุยฺห, สีติภูโตสฺมิ นิพฺพุโต’’ติฯ –

จตสฺโส คาถา อภาสิฯ

ตตฺถ อุภเยเนว สมฺปนฺโนติ ชาติสมฺปทา, ปฏิปตฺติสมฺปทาติ อุภยสมฺปตฺติยาปิ สมฺปนฺโน สมนฺนาคโตฯ ราหุลภทฺโทติ มํ วิทูติ ‘‘ราหุลภทฺโท’’ติ มํ สพฺรหฺมจาริโน สญฺชานนฺติฯ ตสฺส หิ ชาตสาสนํ สุตฺวา โพธิสตฺเตน ‘‘ราหุ ชาโต, พนฺธนํ ชาต’’นฺติ วุตฺตวจนํ อุปาทาย สุทฺโธทนมหาราชา ‘‘ราหุโล’’ติ นามํ คณฺหิฯ ตตฺถ อาทิโต ปิตรา วุตฺตปริยายเมว คเหตฺวา อาห – ‘‘ราหุลภทฺโทติ มํ วิทู’’ติฯ ภทฺโทติ จ ปสํสาวจนเมตํฯ

อิทานิ ตํ อุภยสมฺปตฺติํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยญฺจมฺหี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ยนฺติ ยสฺมาฯ จ-สทฺโท สมุจฺจยตฺโถฯ อมฺหิ ปุตฺโต พุทฺธสฺสาติ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส โอรสปุตฺโต อมฺหิฯ ธมฺเมสูติ โลกิเยสุ โลกุตฺตเรสุ จ ธมฺเมสุ, จตุสจฺจธมฺเมสูติ อตฺโถฯ จกฺขุมาติ มคฺคปญฺญาจกฺขุนา จกฺขุมา จ อมฺหีติ โยเชตพฺพํฯ

ปุน อปราปเรหิปิ ปริยาเยหิ อตฺตนิ อุภยสมฺปตฺติํ ทสฺเสตุํ – ‘‘ยญฺจ เม อาสวา ขีณา’’ติ คาถมาหฯ ตตฺถ ทกฺขิเณยฺโยติ ทกฺขิณารโหฯ อมตทฺทโสติ นิพฺพานสฺส ทสฺสาวีฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

อิทานิ ยาย วิชฺชาสมฺปตฺติยา จ วิมุตฺติสมฺปตฺติยา จ อภาเวน สตฺตกาโย กุมิเน พนฺธมจฺฉา วิย สํสาเร ปริวตฺตติ, ตํ อุภยสมฺปตฺติํ อตฺตนิ ทสฺเสตุํ ‘‘กามนฺธา’’ติ คาถาทฺวยมาหฯ ตตฺถ กาเมหิ กาเมสุ วา อนฺธาติ กามนฺธาฯ ‘‘ฉนฺโท ราโค’’ติอาทิวิภาเคหิ (จูฬนิ. อชิตมาณวปุจฺฉานิทฺเทส 8) กิเลสกาเมหิ รูปาทีสุ วตฺถุกาเมสุ อนาทีนวทสฺสิตาย อนฺธีกตาฯ ชาลปจฺฉนฺนาติ สกลํ ภวตฺตยํ อชฺโฌตฺถริตฺวา ฐิเตน วิสตฺติกาชาเลน ปการโต ฉนฺนา ปลิคุณฺฐิตาฯ ตณฺหาฉทนฉาทิตาติ ตโต เอว ตณฺหาสงฺขาเตน ฉทเนน ฉาทิตา นิวุตา สพฺพโส ปฏิกุชฺชิตาฯ

ปมตฺตพนฺธุนา พทฺธา, มจฺฉาว กุมินามุเขติ กุมินามุเข มจฺฉพนฺธานํ มจฺฉปสิพฺพกมุเข พทฺธา มจฺฉา วิย ปมตฺตพนฺธุนา มาเรน เยน กามพนฺธเนน พทฺธา อิเม สตฺตา ตโต น นิคจฺฉนฺติ อนฺโตพนฺธนคตาว โหนฺติฯ

ตํ ตถารูปํ กามํ พนฺธนภูตํ อุชฺฌิตฺวา ปุพฺพภาคปฏิปตฺติยา ปหาย กิเลสมารสฺส พนฺธนํ เฉตฺวา, ปุน อริยมคฺคสตฺเถน อนวเสสโต สมุจฺฉินฺทิตฺวา ตโต เอว อวิชฺชาสงฺขาเตน มูเลน สมูลํ, กามตณฺหาทิกํ ตณฺหํ อพฺพุยฺห อุทฺธริตฺวา สพฺพกิเลสทรถปริฬาหาภาวโต, สีติภูโต สอุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา นิพฺพุโต, อหํ อสฺมิ โหมีติ อตฺโถฯ

ราหุลตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. จนฺทนตฺเถรคาถาวณฺณนา

ชาตรูเปนาติอาทิกา อายสฺมโต จนฺทนตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต อิโต เอกติํเส กปฺเป พุทฺธสุญฺเญ โลเก รุกฺขเทวตา หุตฺวา นิพฺพตฺโต สุทสฺสนํ นาม ปจฺเจกพุทฺธํ ปพฺพตนฺตเร วสนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส กุฏชปุปฺเผหิ ปูชํ อกาสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ วิภวสมฺปนฺเน กุเล นิพฺพตฺติตฺวา จนฺทโนติ ลทฺธนาโม วยปฺปตฺโต ฆราวาสํ วสนฺโต สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา โสตาปนฺโน อโหสิฯ โส เอกํ ปุตฺตํ ลภิตฺวา ฆราวาสํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา อรญฺเญ วิหรนฺโต สตฺถารํ วนฺทิตุํ สาวตฺถิํ อาคโต สุสาเน วสติฯ ตสฺส อาคตภาวํ สุตฺวา ปุราณทุติยิกา อลงฺกตปฏิยตฺตา ทารกํ อาทาย มหตา ปริวาเรน เถรสฺส สนฺติกํ คจฺฉติ – ‘‘อิตฺถิกุตฺตาทีหิ นํ ปโลเภตฺวา อุปฺปพฺพาเชสฺสามี’’ติฯ เถโร ตํ อาคจฺฉนฺติํ ทูรโตว ทิสฺวา ‘‘อิทานิสฺสา อวิสโย ภวิสฺสามี’’ติ ยถารทฺธํ วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา ฉฬภิญฺโญ อโหสิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 2.52.37-43) –