4. จูฬปนฺถกตฺเถรคาถาวณฺณนา

ทนฺธา มยฺหํ คตีติอาทิกา อายสฺมโต จูฬปนฺถกตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? ยเทตฺถ อฏฺฐุปฺปตฺติวเสน วตฺตพฺพํ, ตํ อฏฺฐกนิปาเต มหาปนฺถกวตฺถุสฺมิํ (เถรคา. อฏฺฐ. 2.มหาปนฺถกตฺเถรคาถาวณฺณนา) วุตฺตเมวฯ อยํ ปน วิเสโส – มหาปนฺถกตฺเถโร อรหตฺตํ ปตฺวา อคฺคผลสุเขน วีตินาเมนฺโต จินฺเตสิ – ‘‘กถํ นุ โข สกฺกา จูฬปนฺถกมฺปิ อิมสฺมิํ สุเข ปติฏฺฐเปตุ’’นฺติ? โส อตฺตโน อยฺยกํ ธนเสฏฺฐิํ อุปสงฺกมิตฺวา อาห – ‘‘สเจ, มหาเสฏฺฐิ, อนุชานาถ , อหํ จูฬปนฺถกํ ปพฺพาเชยฺย’’นฺติฯ ‘‘ปพฺพาเชถ, ภนฺเต’’ติฯ เถโร ตํ ปพฺพาเชสิฯ โส ทสสุ สีเลสุ ปติฏฺฐิโต ภาตุ สนฺติเก –

‘‘ปทุมํ ยถา โกกนทํ สุคนฺธํ, ปาโต สิยา ผุลฺลมวีตคนฺธํ;

องฺคีรสํ ปสฺส วิโรจมานํ, ตปนฺตมาทิจฺจมิวนฺตลิกฺเข’’ติฯ (สํ. นิ. 1.123; อ. นิ. 5.195) –

คาถํ อุคฺคณฺหนฺโต จตูหิ มาเสหิ คเหตุํ นาสกฺขิ, คหิตคหิตํ ปทํ หทเย น ติฏฺฐติฯ อถ นํ มหาปนฺถโก อาห – ‘‘ปนฺถก, ตฺวํ อิมสฺมิํ สาสเน อภพฺโพ, จตูหิ มาเสหิ เอกคาถมฺปิ คเหตุํ น สกฺโกสิฯ ปพฺพชิตกิจฺจํ ปน ตฺวํ กถํ มตฺถกํ ปาเปสฺสสิ? นิกฺขม อิโต’’ติฯ โส เถเรน ปณามิโต ทฺวารโกฏฺฐกสมีเป โรทมาโน อฏฺฐาสิฯ

เตน จ สมเยน สตฺถา ชีวกมฺพวเน วิหรติฯ อถ ชีวโก ปุริสํ เปเสสิ, ‘‘ปญฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธิํ สตฺถารํ นิมนฺเตหี’’ติฯ เตน จ สมเยน อายสฺมา มหาปนฺถโก ภตฺตุทฺเทสโก โหติฯ โส ‘‘ปญฺจนฺนํ ภิกฺขุสตานํ ภิกฺขํ ปฏิจฺฉถ, ภนฺเต’’ติ วุตฺโต ‘‘จูฬปนฺถกํ ฐเปตฺวา เสสานํ ปฏิจฺฉามี’’ติ อาหฯ ตํ สุตฺวา จูฬปนฺถโก ภิยฺโยโสมตฺตาย โทมนสฺสปฺปตฺโต อโหสิฯ สตฺถา ตสฺส จิตฺตกฺเขทํ ญตฺวา, ‘‘จูฬปนฺถโก มยา กเตน อุปาเยน พุชฺฌิสฺสตี’’ติ ตสฺส อวิทูเร ฐาเน อตฺตานํ ทสฺเสตฺวา ‘‘กิํ, ปนฺถก, โรทสี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘ภาตา มํ, ภนฺเต, ปณาเมตี’’ติ อาหฯ ‘‘ปนฺถก, มา จินฺตยิ, มม สาสเน ตุยฺหํ ปพฺพชฺชา, เอหิ, อิมํ คเหตฺวา ‘รโชหรณํ, รโชหรณ’นฺติ มนสิ กโรหี’’ติ อิทฺธิยา สุทฺธํ โจฬกฺขณฺฑํ อภิสงฺขริตฺวา อทาสิฯ

โส สตฺถารา ทินฺนํ โจฬกฺขณฺฑํ ‘‘รโชหรณํ, รโชหรณ’’นฺติ หตฺเถน ปริมชฺชนฺโต นิสีทิฯ ตสฺส ตํ ปริมชฺชนฺตสฺส กิลิฏฺฐธาตุกํ ชาตํ, ปุน ปริมชฺชนฺตสฺส อุกฺขลิปริปุญฺฉนสทิสํ ชาตํฯ โส ญาณสฺส ปริปกฺกตฺตา เอวํ จินฺเตสิ – ‘‘อิทํ โจฬกฺขณฺฑํ ปกติยา ปริสุทฺธํ, อิมํ อุปาทิณฺณกสรีรํ นิสฺสาย กิลิฏฺฐํ อญฺญถา ชาตํ, ตสฺมา อนิจฺจํ ยถาเปตํ, เอวํ จิตฺตมฺปี’’ติ ขยวยํ ปฏฺฐเปตฺวา ตสฺมิํเยว นิมิตฺเต ฌานานิ นิพฺพตฺเตตฺวา ฌานปาทกํ วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.2.35-54) –

‘‘ปทุมุตฺตโร นาม ชิโน, อาหุตีนํ ปฏิคฺคโห;

คณมฺหา วูปกฏฺโฐ โส, หิมวนฺเต วสี ตทาฯ

‘‘อหมฺปิ หิมวนฺตมฺหิ, วสามิ อสฺสเม ตทา;

อจิราคตํ มหาวีรํ, อุเปสิํ โลกนายกํฯ

‘‘ปุปฺผจฺฉตฺตํ คเหตฺวาน, อุปคจฺฉิํ นราสภํ;

สมาธิํ สมาปชฺชนฺตํ, อนฺตรายมกาสหํฯ

‘‘อุโภ หตฺเถหิ ปคฺคยฺห, ปุปฺผจฺฉตฺตํ อทาสหํ;

ปฏิคฺคเหสิ ภควา, ปทุมุตฺตโร มหามุนิฯ

‘‘สพฺเพ เทวา อตฺตมนา, หิมวนฺตํ อุเปนฺติ เต;

สาธุการํ ปวตฺเตสุํ, อนุโมทิสฺสติ จกฺขุมาฯ

‘‘อิทํ วตฺวาน เต เทวา, อุปคจฺฉุํ นรุตฺตมํ;

อากาเส ธารยนฺตสฺส, ปทุมจฺฉตฺตมุตฺตมํฯ

‘‘สตปตฺตฉตฺตํ ปคฺคยฺห, อทาสิ ตาปโส มม;

ตมหํ กิตฺตยิสฺสามิ, สุณาถ มม ภาสโตฯ

‘‘ปญฺจวีสติกปฺปานิ, เทวรชฺชํ กริสฺสติ;

จตุตฺติํสติกฺขตฺตุญฺจ, จกฺกวตฺตี ภวิสฺสติฯ

‘‘ยํ ยํ โยนิํ สํสรติ, เทวตฺตํ อถ มานุสํ;

อพฺโภกาเส ปติฏฺฐนฺตํ, ปทุมํ ธารยิสฺสติฯ

‘‘กปฺปสตสหสฺสมฺหิ , โอกฺกากกุลสมฺภโว;

โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติฯ

‘‘ปกาสิเต ปาวจเน, มนุสฺสตฺตํ ลภิสฺสติ;

มโนมยมฺหิ กายมฺหิ, อุตฺตโม โส ภวิสฺสติฯ

‘‘ทฺเว ภาตโร ภวิสฺสนฺติ, อุโภปิ ปนฺถกวฺหยา;

อนุโภตฺวา อุตฺตมตฺถํ, โชตยิสฺสนฺติ สาสนํฯ

‘‘โสหํ อฏฺฐารสวสฺโส, ปพฺพชิํ อนคาริยํ;

วิเสสาหํ น วินฺทามิ, สกฺยปุตฺตสฺส สาสเนฯ

‘‘ทนฺธา มยฺหํ คตี อาสิ, ปริภูโต ปุเร อหุํ;

ภาตา จ มํ ปณาเมสิ, คจฺฉ ทานิ สกํ ฆรํฯ

‘‘โสหํ ปณามิโต สนฺโต, สงฺฆารามสฺส โกฏฺฐเก;

ทุมฺมโน ตตฺถ อฏฺฐาสิํ, สามญฺญสฺมิํ อเปกฺขวาฯ

‘‘ภควา ตตฺถ อาคจฺฉิ, สีสํ มยฺหํ ปรามสิ;

พาหาย มํ คเหตฺวาน, สงฺฆารามํ ปเวสยิฯ

‘‘อนุกมฺปาย เม สตฺถา, อทาสิ ปาทปุญฺฉนิํ;

เอวํ สุทฺธํ อธิฏฺเฐหิ, เอกมนฺตมธิฏฺฐหํฯ

‘‘หตฺเถหิ ตมหํ คยฺห, สริํ โกกนทํ อหํ;

ตตฺถ จิตฺตํ วิมุจฺจิ เม, อรหตฺตํ อปาปุณิํฯ

‘‘มโนมเยสุ กาเยสุ, สพฺพตฺถ ปารมิํ คโต;

สพฺพาสเว ปริญฺญาย, วิหรามิ อนาสโวฯ

‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

อรหตฺตมคฺเคเนวสฺส เตปิฏกํ ปญฺจาภิญฺญา จ อาคมิํสุฯ สตฺถา เอเกน อูเนหิ ปญฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธิํ คนฺตฺวา ชีวกสฺส นิเวสเน ปญฺญตฺเต อาสเน นิสีทิฯ จูฬปนฺถโก ปน อตฺตโน ภิกฺขาย อปฺปฏิจฺฉิตตฺตา เอว น คโตฯ ชีวโก ยาคุํ ทาตุํ อารภิ, สตฺถา ปตฺตํ หตฺเถน ปิทหิฯ ‘‘กสฺมา, ภนฺเต, น คณฺหถา’’ติ วุตฺเต – ‘‘วิหาเร เอโก ภิกฺขุ อตฺถิ, ชีวกา’’ติฯ

โส ปุริสํ ปหิณิ, ‘‘คจฺฉ, ภเณ, วิหาเร นิสินฺนํ อยฺยํ คเหตฺวา เอหี’’ติฯ จูฬปนฺถกตฺเถโรปิ รูเปน กิริยาย จ เอกมฺปิ เอเกน อสทิสํ ภิกฺขุสหสฺสํ นิมฺมินิตฺวา นิสีทิฯ โส ปุริโส วิหาเร ภิกฺขูนํ พหุภาวํ ทิสฺวา คนฺตฺวา ชีวกสฺส กเถสิ – ‘‘อิมสฺมา ภิกฺขุสงฺฆา วิหาเร ภิกฺขุสงฺโฆ พหุตโร, ปกฺโกสิตพฺพํ อยฺยํ น ชานามี’’ติฯ ชีวโก สตฺถารํ ปฏิปุจฺฉิ – ‘‘โกนาโม, ภนฺเต, วิหาเร นิสินฺโน ภิกฺขู’’ติ? ‘‘จูฬปนฺถโก นาม, ชีวกา’’ติฯ ‘‘คจฺฉ , ภเณ, ‘จูฬปนฺถโก นาม กตโร’ติ ปุจฺฉิตฺวา ตํ อาเนหี’’ติฯ โส วิหารํ คนฺตฺวา ‘‘จูฬปนฺถโก นาม กตโร, ภนฺเต’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อหํ จูฬปนฺถโก’’,‘‘อหํ จูฬปนฺถโก’’ติ เอกปหาเรเนว ภิกฺขุสหสฺสมฺปิ กเถสิฯ โส ปุนาคนฺตฺวา ตํ ปวตฺติํ ชีวกสฺส อาโรเจสิฯ ชีวโก ปฏิวิทฺธสจฺจตฺตา ‘‘อิทฺธิมา มญฺเญ, อยฺโย’’ติ นยโต ญตฺวา ‘‘คจฺฉ, ภเณ, ปฐมํ กถนกมยฺยเมว ‘ตุมฺเห สตฺถา ปกฺโกสตี’ติ วตฺวา จีวรกณฺเณ คณฺหา’’ติ อาหฯ โส วิหารํ คนฺตฺวา ตถา อกาสิ, ตาวเทว นิมฺมิตภิกฺขู อนฺตรธายิํสุฯ โส เถรํ คเหตฺวา อคมาสิฯ

สตฺถา ตสฺมิํ ขเณ ยาคุญฺจ ขชฺชกาทิเภทญฺจ ปฏิคฺคณฺหิฯ ทสพเล ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา วิหารํ คเต ธมฺมสภายํ กถา อุทปาทิ – ‘‘อโห พุทฺธานํ อานุภาโว, ยตฺร หิ นาม จตฺตาโร มาเส เอกคาถํ คเหตุํ อสกฺโกนฺตมฺปิ ลหุเกน ขเณเนว เอวํ มหิทฺธิกํ อกํสู’’ติฯ สตฺถา เตสํ ภิกฺขูนํ กถาสลฺลาปํ สุตฺวา อาคนฺตฺวา พุทฺธาสเน นิสชฺช, ‘‘กิํ วเทถ, ภิกฺขเว’’ติ ปุจฺฉิตฺวา, ‘‘อิมํ นาม, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต, ‘‘ภิกฺขเว, จูฬปนฺถเกน อิทานิ มยฺหํ โอวาเท ฐตฺวา โลกุตฺตรทายชฺชํ ลทฺธํ, ปุพฺเพ ปน โลกิยทายชฺช’’นฺติ วตฺวา เตหิ ยาจิโต จูฬเสฏฺฐิชาตกํ (ชา. 1.1.4) กเถสิฯ อปรภาเค ตํ สตฺถา อริยคณปริวุโต ธมฺมาสเน นิสินฺโน มโนมยํ กายํ อภินิมฺมินนฺตานํ ภิกฺขูนํ เจโตวิวฏฺฏกุสลานญฺจ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปสิฯ โส อปเรน สมเยน ภิกฺขูหิ ‘‘ตถา ทนฺธธาตุเกน กถํ ตยา สจฺจานิ ปฏิวิทฺธานี’’ติ ปุฏฺโฐ ภาตุ ปณามนโต ปฏฺฐาย อตฺตโน ปฏิปตฺติํ ปกาเสนฺโต –

[557]

‘‘ทนฺธา มยฺหํ คตี อาสิ, ปริภูโต ปุเร อหํ;

ภาตา จ มํ ปณาเมสิ, คจฺฉ ทานิ ตุวํ ฆรํฯ

[558]

‘‘โสหํ ปณามิโต สนฺโต, สงฺฆารามสฺส โกฏฺฐเก;

ทุมฺมโน ตตฺถ อฏฺฐาสิํ, สาสนสฺมิํ อเปกฺขวาฯ

[559]

‘‘ภควา ตตฺถ อาคจฺฉิ, สีสํ มยฺหํ ปรามสิ;

พาหาย มํ คเหตฺวาน, สงฺฆารามํ ปเวสยิฯ

[560]

‘‘อนุกมฺปาย เม สตฺถา, ปาทาสิ ปาทปุญฺฉนิํ;

เอตํ สุทฺธํ อธิฏฺเฐหิ, เอกมนฺตํ สฺวธิฏฺฐิตํฯ

[561]

‘‘ตสฺสาหํ วจนํ สุตฺวา, วิหาสิํ สาสเน รโต;

สมาธิํ ปฏิปาเทสิํ, อุตฺตมตฺถสฺส ปตฺติยาฯ

[562]

‘‘ปุพฺเพนิวาสํ ชานามิ, ทิพฺพจกฺขุ วิโสธิตํ;

ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํฯ

[563]

‘‘สหสฺสกฺขตฺตุมตฺตานํ, นิมฺมินิตฺวาน ปนฺถโก;

นิสีทมฺพวเน รมฺเม, ยาว กาลปฺปเวทนาฯ

[564]

‘‘ตโต เม สตฺถา ปาเหสิ, ทูตํ กาลปฺปเวทกํ;

ปเวทิตมฺหิ กาลมฺหิ, เวหาสาทุปสงฺกมิํฯ

[565]

‘‘วนฺทิตฺวา สตฺถุโน ปาเท, เอกมนฺตํ นิสีทหํ;

นิสินฺนํ มํ วิทิตฺวาน, อตฺถ สตฺถา ปฏิคฺคหิฯ

[566]

‘‘อายาโค สพฺพโลกสฺส, อาหุตีนํ ปฏิคฺคโห;

ปุญฺญกฺเขตฺตํ มนุสฺสานํ, ปฏิคฺคณฺหิตฺถ ทกฺขิณ’’นฺติฯ –

อิมา คาถา อภาสิฯ

ตตฺถ ทนฺธาติ, มนฺทา, จตุปฺปทิกํ คาถํ จตูหิ มาเสหิ คเหตุํ อสมตฺถภาเวน ทุพฺพลาฯ คตีติ ญาณคติฯ อาสีติ, อโหสิฯ ปริภูโตติ, ตโต เอว ‘‘มุฏฺฐสฺสติ อสมฺปชาโน’’ติ หีฬิโตฯ ปุเรติ, ปุพฺเพ ปุถุชฺชนกาเลฯ

ภาตา จาติ สมุจฺจยตฺโถ จ-สทฺโท, น เกวลํ ปริภูโตว, อถ โข ภาตาปิ มํ ปณาเมสิ, ‘‘ปนฺถก, ตฺวํ ทุปฺปญฺโญ อเหตุโก มญฺเญ, ตสฺมา ปพฺพชิตกิจฺจํ มตฺถกํ ปาเปตุํ อสมตฺโถ , น อิมสฺส สาสนสฺส อนุจฺฉวิโก, คจฺฉ ทานิ ตุยฺหํ อยฺยกฆร’’นฺติ นิกฺกฑฺเฒสิฯ ภาตาติ, ภาตราฯ

โกฏฺฐเกติ, ทฺวารโกฏฺฐกสมีเปฯ ทุมฺมโนติ, โทมนสฺสิโตฯ สาสนสฺมิํ อเปกฺขวาติ, สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สาสเน สาเปกฺโข อวิพฺภมิตุกาโมฯ

ภควา ตตฺถ อาคจฺฉีติ, มหากรุณาสญฺโจทิตมานโส มํ อนุคฺคณฺหนฺโต ภควา ยตฺถาหํ ฐิโต, ตตฺถ อาคจฺฉิฯ อาคนฺตฺวา จ, ‘‘ปนฺถก, อหํ เต สตฺถา, น มหาปนฺถโก, มํ อุทฺทิสฺส ตว ปพฺพชฺชา’’ติ สมสฺสาเสนฺโต สีสํ มยฺหํ ปรามสิ ชาลาพนฺธนมุทุตลุนปีณวรายตงฺคุลิสมุปโสภิเตน วิกสิตปทุมสสฺสิรีเกน จกฺกงฺกิเตน หตฺถตเลน ‘‘อิทานิเยว มม ปุตฺโต ภวิสฺสตี’’ติ ทีเปนฺโต มยฺหํ สีสํ ปรามสิฯ พาหาย มํ คเหตฺวานาติ, ‘‘กสฺมา ตฺวํ, อิธ ติฏฺฐสี’’ติ จนฺทนคนฺธคนฺธินา อตฺตโน หตฺเถน มํ ภุเช คเหตฺวา อนฺโตสงฺฆารามํ ปเวเสสิฯ ปาทาสิ ปาทปุญฺฉนินฺติ ปาทปุญฺฉนิํ กตฺวา ปาทาสิ ‘‘รโชหรณนฺติ มนสิ กโรหี’’ติ อทาสีติ อตฺโถฯ ‘‘อทาสี’’ติ ‘‘ปาทปุญฺฉนิ’’นฺติ จ ปฐนฺติฯ เกจิ ปน ‘‘ปาทปุญฺฉนิ’’นฺติ ปาทปุญฺฉนโจฬกฺขณฺฑํ ปาทาสี’’ติ วทนฺติฯ ตทยุตฺตํ อิทฺธิยา อภิสงฺขริตฺวา โจฬกฺขณฺฑสฺส ทินฺนตฺตาฯ เอตํ สุทฺธํ อธิฏฺเฐหิ, เอกมนฺตํ สฺวธิฏฺฐิตนฺติ, เอตํ สุทฺธํ โจฬกฺขณฺฑํ ‘‘รโชหรณํ, รโชหรณ’’นฺติ มนสิกาเรน สฺวธิฏฺฐิตํ กตฺวา เอกมนฺตํ เอกมนฺเต วิวิตฺเต คนฺธกุฏิปมุเข นิสินฺโน อธิฏฺเฐหิ ตถา จิตฺตํ สมาหิตํ กตฺวา ปวตฺเตหิฯ

ตสฺสาหํ วจนํ สุตฺวาติ, ตสฺส ภควโต วจนํ โอวาทํ อหํ สุตฺวา ตสฺมิํ สาสเน โอวาเท รโต อภิรโต หุตฺวา วิหาสิํ ยถานุสิฏฺฐํ ปฏิปชฺชิํฯ ปฏิปชฺชนฺโต จ สมาธิํ ปฏิปาเทสิํ, อุตฺตมตฺถสฺส ปตฺติยาติ, อุตฺตมตฺโถ นาม อรหตฺตํ, ตสฺส อธิคมาย กสิณปริกมฺมวเสน รูปชฺฌานานิ นิพฺพตฺเตตฺวา ฌานปาทกํ วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา มคฺคปฏิปาฏิยา อคฺคมคฺคสมาธิํ สมฺปาเทสินฺติ อตฺโถฯ เอตฺถ หิ สมาธีติ อุปจารสมาธิโต ปฏฺฐาย ยาว จตุตฺถมคฺคสมาธิ, ตาว สมาธิสามญฺเญน คหิโต, อคฺคผลสมาธิ ปน อุตฺตมตฺถคฺคหเณน, สาติสยํ เจวายํ สมาธิกุสโล, ตสฺมา ‘‘สมาธิํ ปฏิปาเทสิ’’นฺติ อาหฯ

สมาธิกุสลตาย หิ อยมายสฺมา เจโตวิวฏฺฏกุสโล นาม ชาโต, มหาปนฺถกตฺเถโร ปน วิปสฺสนากุสลตาย สญฺญาวิวฏฺฏกุสโล นามฯ เอโก เจตฺถ สมาธิลกฺขเณ เฉโก, เอโก วิปสฺสนาลกฺขเณ, เอโก สมาธิคาฬฺโห, เอโก วิปสฺสนาคาฬฺโห เอโก องฺคสํขิตฺเต เฉโก, เอโก อารมฺมณสํขิตฺเต, เอโก องฺคววตฺถาเน, เอโก อารมฺมณววตฺถาเนติ วณฺเณนฺติฯ อปิจ จูฬปนฺถกตฺเถโร สาติสยํ จตุนฺนํ รูปาวจรชฺฌานานํ ลาภิตาย เจโตวิวฏฺฏกุสโล วุตฺโต, มหาปนฺถกตฺเถโร สาติสยํ จตุนฺนํ อรูปาวจรชฺฌานานํ ลาภิตาย สญฺญาวิวฏฺฏกุสโลฯ ปฐโม วา รูปาวจรชฺฌานลาภี หุตฺวา ฌานงฺเคหิ วุฏฺฐาย อรหตฺตํ ปตฺโตติ เจโตวิวฏฺฏกุสโล, อิตโร อรูปาวจรชฺฌานลาภี หุตฺวา ฌานงฺเคหิ วุฏฺฐาย อรหตฺตํ ปตฺโตติ สญฺญาวิวฏฺฏกุสโลฯ มโนมยํ ปน กายํ นิพฺพตฺเตนฺโต อญฺเญ ตโย วา จตฺตาโร วา นิพฺพตฺตนฺติ, น พหุเก, เอกสทิเสเยว จ กตฺวา นิพฺพตฺเตนฺติ, เอกวิธเมว กมฺมํ กุรุมาเนฯ อยํ ปน เถโร เอกาวชฺชเนน สมณสหสฺสํ มาเปสิ, ทฺเวปิ น กาเยน เอกสทิเส อกาสิ, น เอกวิธํ กมฺมํ กุรุมาเนฯ ตสฺมา มโนมยํ กายํ อภินิมฺมินนฺตานํ อคฺโค นาม ชาโตฯ

อิทานิ อตฺตโน อธิคตวิเสสํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปุพฺเพนิวาสํ ชานามี’’ติอาทิมาหฯ กามญฺจายํ เถโร ฉฬภิญฺโญ, ยา ปน อภิญฺญา อาสวกฺขยญาณาธิคมสฺส พหูปการา, ตํ ทสฺสนตฺถํ ‘‘ปุพฺเพนิวาสํ ชานามิ, ทิพฺพจกฺขุ วิโสธิต’’นฺติ วตฺวา ‘‘ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา’’ติ วุตฺตํฯ ปุพฺเพนิวาสยถากมฺมุปคอนาคตํสญาณานิ หิ วิปสฺสนาจารสฺส พหูปการานิ, น ตถา อิตรญาณานิฯ

สหสฺสกฺขตฺตุนฺติ สหสฺสํฯ ‘‘สหสฺสวาร’’นฺติ เกจิ วทนฺติฯ เอกาวชฺชเนน ปน เถโร สหสฺเส มโนมเย กาเย นิมฺมินิ, น วาเรนฯ เต จ โข อญฺญมญฺญมสทิเส วิวิธญฺจ กมฺมํ กโรนฺเตฯ ‘‘กิํ ปน สาวกานมฺปิ เอวรูปํ อิทฺธินิมฺมานํ สมฺภวตี’’ติ? น สมฺภวติ สพฺเพสํ, อภินีหารสมฺปตฺติยา ปน อยเมว เถโร เอวมกาสิ, ตถา เหส อิมินา องฺเคน เอตทคฺเค ฐปิโตฯ ปนฺถโก นิสีทีติ อตฺตานเมว ปรํ วิย วทติฯ

อมฺพวเนติ, อมฺพวเน ชีวเกน กตวิหาเรฯ เวหาสาทุปสงฺกมินฺติ เวหาสาติ กรเณ นิสฺสกฺกวจนํ, เวหาเสนาติ อตฺโถ, ท-กาโร ปทสนฺธิกโรฯ อถาติ, มม นิสชฺชาย ปจฺฉาฯ ปฏิคฺคหีติ ทกฺขิโณทกํ ปฏิคฺคณฺหิฯ อายาโค สพฺพโลกสฺสาติ, สพฺพสฺส สเทวกสฺส โลกสฺส อคฺคทกฺขิเณยฺยตาย เทยฺยธมฺมํ อาเนตฺวา ยชิตพฺพฏฺฐานภูโตฯ อาหุตีนํ ปฏิคฺคโหติ, มหาผลภาวกรเณน ทกฺขิณาหุตีนํ ปฏิคฺคณฺหโกฯ ปฏิคฺคณฺหิตฺถ ทกฺขิณนฺติ ชีวเกน อุปนีตํ ยาคุขชฺชาทิเภทํ ทกฺขิณํ ปฏิคฺคเหสิฯ

อถ โข ภควา กตภตฺตกิจฺโจ อายสฺมนฺตํ จูฬปนฺถกํ อาณาเปสิ – ‘‘อนุโมทนํ กโรหี’’ติฯ โส สิเนรุํ คเหตฺวา มหาสมุทฺทํ มนฺเถนฺโต วิย ปภินฺนปฏิสมฺภิทาปฺปตฺตตาย เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ สงฺโขเภนฺโต สตฺถุ อชฺฌาสยํ คณฺหนฺโต อนุโมทนํ อกาสิฯ ตถา อุปนิสฺสยสมฺปนฺโนปิ จายมายสฺมา ตถารูปาย กมฺมปิโลติกาย ปริพาธิโต จตุปฺปทิกํ คาถํ จตูหิปิ มาเสหิ คเหตุํ นาสกฺขิฯ ตํ ปนสฺส อุปนิสฺสยสมฺปตฺติํ โอโลเกตฺวา สตฺถา ปุพฺพจริยานุรูปํ โยนิโสมนสิกาเร นิโยเชสิฯ ตถา หิ ภควา ตทา ชีวกสฺส นิเวสเน นิสินฺโน เอว ‘‘จูฬปนฺถกสฺส จิตฺตํ สมาหิตํ, วีถิปฏิปนฺนา วิปสฺสนา’’ติ ญตฺวา ยถานิสินฺโนว อตฺตานํ ทสฺเสตฺวา, ‘‘ปนฺถก, ยทิปายํ ปิโลติกา สํกิลิฏฺฐา รชานุกิณฺณา, อิโต ปน อญฺโญ เอว อริยสฺส วินเย สํกิเลโส รโช จาติ ทสฺเสนฺโต –

‘‘ราโค รโช น จ ปน เรณุ วุจฺจติ, ราคสฺเสตํ อธิวจนํ รโชติ;

เอตํ รชํ วิปฺปชหิตฺวา ภิกฺขโว, วิหรนฺติ เต วีตรชสฺส สาสเนฯ

‘‘โทโส รโช…เป.… สาสเนฯ

‘‘โมโห รโช…เป.… วีตรชสฺส สาสเน’’ติฯ –

อิมา ติสฺโส โอภาสคาถา อภาสิฯ คาถาปริโยสาเน จูฬปนฺถโก อภิญฺญาปฏิสมฺภิทาปริวารํ อรหตฺตํ ปาปุณีติฯ

จูฬปนฺถกตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. กปฺปตฺเถรคาถาวณฺณนา

นานากุลมลสมฺปุณฺโณติอาทิกา อายสฺมโต กปฺปตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต สิทฺธตฺถสฺส ภควโต กาเล วิภวสมฺปนฺเน กุเล นิพฺพตฺติตฺวา ปิตุ อจฺจเยน วิญฺญุตํ ปตฺโต นานาวิราควณฺณวิจิตฺเตหิ วตฺเถหิ อเนกวิเธหิ อาภรเณหิ นานาวิเธหิ มณิรตเนหิ พหุวิเธหิ ปุปฺผทามมาลาทีหิ จ กปฺปรุกฺขํ นาม อลงฺกริตฺวา เตน สตฺถุ ถูปํ ปูเชสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท มคธรฏฺเฐ มณฺฑลิกราชกุเล นิพฺพตฺติตฺวา ปิตุ อจฺจเยน รชฺเช ปติฏฺฐิโต กาเมสุ อติวิย รตฺโต คิทฺโธ หุตฺวา วิหรติฯ ตํ สตฺถา มหากรุณาสมาปตฺติโต วุฏฺฐาย โลกํ โวโลเกนฺโต ญาณชาเล ปญฺญายมานํ ทิสฺวา, ‘‘กิํ นุ โข ภวิสฺสตี’’ติ อาวชฺเชนฺโต, ‘‘เอส มม สนฺติเก อสุภกถํ สุตฺวา กาเมสุ วิรตฺตจิตฺโต หุตฺวา ปพฺพชิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิสฺสตี’’ติ ญตฺวา อากาเสน ตตฺถ คนฺตฺวา –

[567]

‘‘นานากุลมลสมฺปุณฺโณ , มหาอุกฺการสมฺภโว;

จนฺทนิกํว ปริปกฺกํ, มหาคณฺโฑ มหาวโณฯ

[568]

‘‘ปุพฺพรุหิรสมฺปุณฺโณ, คูถกูเปน คาฬฺหิโต;

อาโปปคฺฆรโณ กาโย, สทา สนฺทติ ปูติกํฯ

[569]

‘‘สฏฺฐิกณฺฑรสมฺพนฺโธ, มํสเลปนเลปิโต;

จมฺมกญฺจุกสนฺนทฺโธ, ปูติกาโย นิรตฺถโกฯ

[570]

‘‘อฏฺฐิสงฺฆาตฆฏิโต, นฺหารุสุตฺตนิพนฺธโน;

เนเกสํ สํคตีภาวา, กปฺเปติ อิริยาปถํฯ

[571]

‘‘ธุวปฺปยาโต มรณาย, มจฺจุราชสฺส สนฺติเก;

อิเธว ฉฑฺฑยิตฺวาน, เยนกามงฺคโม นโรฯ

[572]

‘‘อวิชฺชาย นิวุโต กาโย, จตุคนฺเถน คนฺถิโต;

โอฆสํสีทโน กาโย, อนุสยาชาลโมตฺถโตฯ

[573]

‘‘ปญฺจนีวรเณ ยุตฺโต, วิตกฺเกน สมปฺปิโต;

ตณฺหามูเลนานุคโต, โมหจฺฉาทนฉาทิโตฯ

[574]