เมนู

ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกปรมตฺเถหิ ยถารหํ เวเนยฺยานํ อนุสาสนโต สตฺถารํ, จตุเวสารชฺชวิสารทตาย กุโตจิปิ ภยาภาวโต อกุโตภยํ, เอวรูปํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ ยํ ยสฺมา อทฺทสาสิํ, ตสฺมา สฺวาคตํ วต เม อาสีติ โยชนาฯ

อิทานิ สตฺถุ ทสฺสเนน อตฺตนา ลทฺธคุณํ ทสฺเสนฺโต จตุตฺถํ คาถมาหฯ ตสฺสตฺโถ – กญฺชิยปุณฺณลาพุ วิย ตกฺกภริตจาฏิ วิย วสาปีตปิโลติกา วิย จ สํกิเลสวตฺถูหิ อนมตคฺเค สํสาเร จิรกาลํ สํกิลิฏฺฐํฯ คทฺทุลพนฺธิตํ วิย ถมฺเภ สารเมยํ สกฺกายถมฺเภ ทิฏฺฐิสนฺทาเนน, ทิฏฺฐิพนฺธเนน พนฺธิตํ พทฺธํ, ตโต วิโมเจนฺโต จ อภิชฺฌาทีหิ สพฺพคนฺเถ หิ มํ เสนกํ อริยมคฺคหตฺเถน, วิโมจยิ วต โส ภควา มยฺหํ สตฺถาติ ภควติ อภิปฺปสาทํ ปเวเทติฯ

เสนกตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. สมฺภูตตฺเถรคาถาวณฺณนา

โย ทนฺธกาเลติอาทิกา อายสฺมโต สมฺภูตตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปุญฺญานิ กโรนฺโต พุทฺธสุญฺเญ โลเก จนฺทภาคาย นทิยา ตีเร กินฺนรโยนิยํ นิพฺพตฺโตฯ เอกทิวสํ อญฺญตรํ ปจฺเจกพุทฺธํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส วนฺทิตฺวา กตญฺชลี อชฺชุนปุปฺเผหิ ปูชํ อกาสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา สมฺภูโตติ ลทฺธนาโม วยปฺปตฺโต ภควโต ปรินิพฺพานสฺส ปจฺฉา ธมฺมภณฺฑาคาริกสฺส สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา สมณธมฺมํ กโรนฺโต วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 2.52.28-36) –

‘‘จนฺทภาคานทีตีเร, อโหสิํ กินฺนโร ตทา;

อทฺทสํ วิรชํ พุทฺธํ, สยมฺภุํ อปราชิตํฯ

‘‘ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, เวทชาโต กตญฺชลี;

คเหตฺวา อชฺชุนํ ปุปฺผํ, สยมฺภุํ อภิปูชยิํฯ

‘‘เตน กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;

ชหิตฺวา กินฺนรํ เทหํ, ตาวติํสมคจฺฉหํฯ

‘‘ฉตฺติสกฺขตฺตุํ เทวินฺโท, เทวรชฺชมการยิํ;

ทสกฺขตฺตุํ จกฺกวตฺตี, มหารชฺชมการยิํฯ

‘‘ปเทสรชฺชํ วิปุลํ, คณนาโต อสงฺขิยํ;

สุเขตฺเต วปฺปิตํ พีชํ, สยมฺภุมฺหิ อโห มมฯ

‘‘กุสลํ วิชฺชเต มยฺหํ, ปพฺพชิํ อนคาริยํ;

ปูชารโห อหํ อชฺช, สกฺยปุตฺตสฺส สาสเนฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

อรหตฺตํ ปน ปตฺวา วิมุตฺติสุเขน วิหรนฺโต วสฺสสตปรินิพฺพุเต ภควติ เวสาลิเกสุ วชฺชิปุตฺตเกสุ ทส วตฺถูนิ ปคฺคยฺห ฐิเตสุ กากณฺฑกปุตฺเตน ยสตฺเถเรน อุสฺสาหิเตหิ สตฺตสเตหิ ขีณาสเวหิ ตํ ทิฏฺฐิํ ภินฺทิตฺวา สทฺธมฺมํ ปคฺคณฺหนฺเตหิ ธมฺมวินยสงฺคเห กเต เตสํ วชฺชิปุตฺตกานํ อุทฺธมฺมอุพฺพินยทีปเน ธมฺมสํเวเคน เถโร –

[291]

‘‘โย ทนฺธกาเล ตรติ, ตรณีเย จ ทนฺธเย;

อโยนิสํวิธาเนน, พาโล ทุกฺขํ นิคจฺฉติฯ

[292]

‘‘ตสฺสตฺถา ปริหายนฺติ, กาฬปกฺเขว จนฺทิมา;

อายสกฺยญฺจ ปปฺโปติ, มิตฺเตหิ จ วิรุชฺฌติฯ

[293]

‘‘โย ทนฺธกาเล ทนฺเธติ, ตรณีเย จ ตารเย;

โยนิโส สํวิธาเนน, สุขํ ปปฺโปติ ปณฺฑิโตฯ

[294]

‘‘ตสฺสตฺถา ปริปูเรนฺติ, สุกฺกปกฺเขว จนฺทิมา;

ยโส กิตฺติญฺจ ปปฺโปติ, มิตฺเตหิ น วิรุชฺฌตี’’ติฯ –

อิมา คาถา ภณนฺโต อญฺญํ พฺยากาสิฯ

ตตฺถ โย ทนฺธกาเล ตรตีติ กิสฺมิญฺจิ กตฺตพฺพวตฺถุสฺมิํ – ‘‘กปฺปติ นุ โข, น นุ โข กปฺปตี’’ติ วินยกุกฺกุจฺเจ อุปฺปนฺเน ยาว วิยตฺตํ วินยธรํ ปุจฺฉิตฺวา ตํ กุกฺกุจฺจํ น วิโนเทติ, ตาว ทนฺธกาเล ตสฺส กิจฺจสฺส ทนฺธายิตพฺพสมเย ตรติ มทฺทิตฺวา วีติกฺกมํ กโรติฯ

ตรณีเย จ ทนฺธเยติ คหฏฺฐสฺส ตาว สรณคมนสีลสมาทานาทิเก, ปพฺพชิตสฺส วตฺตปฏิวตฺตกรณาทิเก สมถวิปสฺสนานุโยเค จ ตริตพฺเพ สมฺปตฺเต สีฆํ ตํ กิจฺจํ อนนุยุญฺชิตฺวา – ‘‘อาคมนมาเส ปกฺเข วา กริสฺสามี’’ติ ทนฺธาเยยฺย, ตํ กิจฺจํ อกโรนฺโตว กาลํ วีตินาเมยฺยฯ อโยนิสํวิธาเนนาติ เอวํ ทนฺธายิตพฺเพ ตรนฺโต ตริตพฺเพ จ ทนฺธายนฺโต อนุปายสํวิธาเนน อุปายสํวิธานาภาเวน พาโล, มนฺทพุทฺธิโก ปุคฺคโล, สมฺปติ อายติญฺจ ทุกฺขํ อนตฺถํ ปาปุณาติฯ

ตสฺสตฺถา ปริหายนฺตีติ ตสฺส ตถารูปสฺส ปุคฺคลสฺส ทิฏฺฐธมฺมิกาทิเภทา อตฺถา กาฬปกฺเข จนฺทิมา วิย, ปริหายนฺติ ทิวเส ทิวเส ปริกฺขยํ ปริยาทานํ คจฺฉนฺติฯ ‘‘อสุโก ปุคฺคโล อสฺสทฺโธ อปฺปสนฺโน กุสีโต หีนวีริโย’’ติอาทินาฯ อายสกฺยํ วิญฺญูหิ ครหิตพฺพตํ ปปฺโปติ ปาปุณาติฯ มิตฺเตหิ จ วิรุชฺฌตีติ ‘‘เอวํ ปฏิปชฺช, มา เอวํ ปฏิปชฺชา’’ติ โอวาททายเกหิ กลฺยาณมิตฺเตหิ ‘‘อวจนียา มย’’นฺติ โอวาทสฺส อนาทาเนเนว วิรุทฺโธ นาม โหติฯ

เสสคาถาทฺวยสฺส วุตฺตวิปริยาเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ เกจิ ปเนตฺถ – ‘‘ตรติ ทนฺธเย’’ติปทานํ อตฺถภาเวน ภาวนาจิตฺตสฺส ปคฺคหนิคฺคเห อุทฺธรนฺติฯ ตํ ปจฺฉิมคาถาสุ ยุชฺชติฯ ปุริมา หิ ทฺเว คาถา ปพฺพชิตกาลโต ปฏฺฐาย จริตพฺพํ สมณธมฺมํ อกตฺวา กุกฺกุจฺจปกตตาย ทส วตฺถูนิ ทีเปตฺวา สงฺเฆน นิกฺกฑฺฒิเต วชฺชิปุตฺตเก สนฺธาย เถเรน วุตฺตาฯ ปจฺฉิมา ปน อตฺตสทิเส สมฺมา ปฏิปนฺเน สกตฺถํ นิปฺผาเทตฺวา ฐิเตติฯ

สมฺภูตตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. ราหุลตฺเถรคาถาวณฺณนา

อุภเยนาติอาทิกา อายสฺมโต ราหุลตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ สิกฺขากามานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปนฺตํ ทิสฺวา สยมฺปิ ตํ ฐานนฺตรํ ปตฺเถตฺวา เสนาสนวิโสธนวิชฺโชตนาทิกํ อุฬารํ ปุญฺญํ กตฺวา ปณิธานมกาสิฯ โส ตโต จวิตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท อมฺหากํ โพธิสตฺตํ ปฏิจฺจ ยโสธราย เทวิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺติตฺวา ราหุโลติ ลทฺธนาโม มหตา ขตฺติยปริวาเรน วฑฺฒิ, ตสฺส ปพฺพชฺชาวิธานํ ขนฺธเก (มหาว. 105) อาคตเมวฯ โส ปพฺพชิตฺวา สตฺถุ สนฺติเก อเนเกหิ สุตฺตปเทหิ สุลทฺโธวาโท ปริปกฺกญาโณ วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.2.68-85) –

‘‘ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต, โลกเชฏฺฐสฺส ตาทิโน;

สตฺตภูมมฺหิ ปาสาเท, อาทาสํ สนฺถริํ อหํฯ

‘‘ขีณาสวสหสฺเสหิ, ปริกิณฺโณ มหามุนิ;

อุปาคมิ คนฺธกุฏิํ, ทฺวิปทินฺโท นราสโภฯ

‘‘วิโรเจนฺโต คนฺธกุฏิํ, เทวเทโว นราสโภ;

ภิกฺขุสงฺเฆ ฐิโต สตฺถา, อิมา คาถา อภาสถฯ

‘‘เยนายํ โชติตา เสยฺยา, อาทาโสว สุสนฺถโต;

ตมหํ กิตฺตยิสฺสามิ, สุณาถ มม ภาสโตฯ

‘‘โสณฺณมยา รูปิมยา, อโถ เวฬุริยามยา;

นิพฺพตฺติสฺสนฺติ ปาสาทา, เย เกจิ มนโส ปิยาฯ

‘‘จตุสฏฺฐิกฺขตฺตุํ เทวินฺโท, เทวรชฺชํ กริสฺสติ;

สหสฺสกฺขตฺตุํ จกฺกวตฺตี, ภวิสฺสติ อนนฺตราฯ

‘‘เอกวีสติกปฺปมฺหิ, วิมโล นาม ขตฺติโย;

จาตุรนฺโต วิชิตาวี, จกฺกวตฺตี ภวิสฺสติฯ

‘‘นครํ เรณุวตี นาม, อิฏฺฐกาหิ สุมาปิตํ;

อายามโต ตีณิ สตํ, จตุรสฺสสมายุตํฯ

‘‘สุทสฺสโน นาม ปาสาโท, วิสฺสกมฺเมน มาปิโต;

กูฏาคารวรูเปโต, สตฺตรตนภูสิโตฯ