3. มหากปฺปินตฺเถรคาถาวณฺณนา

อนาคตํ โย ปฏิกจฺจ ปสฺสตีติอาทิกา อายสฺมโต มหากปฺปินตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยํ กิร ปทุมุตฺตรพุทฺธกาเล หํสวตีนคเร กุลฆเร นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ ภิกฺขุโอวาทกานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปนฺตํ ทิสฺวา ตชฺชํ อธิการกมฺมํ กตฺวา ตํ ฐานนฺตรํ ปตฺเถสิฯ

โส ตตฺถ ยาวชีวํ กุสลํ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธกาเล พาราณสิยํ กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต ปุริสสหสฺสคณเชฏฺฐโก หุตฺวา คพฺภสหสฺสปฏิมณฺฑิตํ มหนฺตํ ปริเวณํ การาเปสิฯ เต สพฺเพปิ ชนา ยาวชีวํ กุสลํ กตฺวา ตํ อุปาสกํ เชฏฺฐกํ กตฺวา สปุตฺตทารา เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา เอกํ พุทฺธนฺตรํ เทวมนุสฺเสสุ สํสริํสุฯ เตสุ คณเชฏฺฐโก อมฺหากํ สตฺถุ นิพฺพตฺติโต ปุเรตรเมว ปจฺจนฺตเทเส กุกฺกุฏนามเก นคเร ราชเคเห นิพฺพตฺติ, ตสฺส กปฺปิโนติ นามํ อโหสิฯ เสสปุริสา ตสฺมิํเยว นคเร อมจฺจกุเล นิพฺพตฺติํสุฯ กปฺปินกุมาโร ปิตุ อจฺจเยน ฉตฺตํ อุสฺสาเปตฺวา มหากปฺปินราชา นาม ชาโตฯ โส สุตวิตฺตกตาย ปาโตว จตูหิ ทฺวาเรหิ สีฆํ ทูเต เปเสสิ – ‘‘ยตฺถ พหุสฺสุเต ปสฺสถ, ตโต นิวตฺติตฺวา มยฺหํ อาโรเจถา’’ติฯ

เตน จ สมเยน อมฺหากํ สตฺถา โลเก อุปฺปชฺชิตฺวา สาวตฺถิํ อุปนิสฺสาย วิหรติฯ ตสฺมิํ กาเล สาวตฺถิวาสิโน วาณิชา สาวตฺถิยํ อุฏฺฐานกภณฺฑํ คเหตฺวา ตํ นครํ คนฺตฺวา ภณฺฑํ ปฏิสาเมตฺวา ‘‘ราชานํ ปสฺสิสฺสามา’’ติ ปณฺณาการหตฺถา รญฺโญ อาโรจาเปสุํฯ เต ราชา ปกฺโกสาเปตฺวา นิยฺยาทิตปณฺณากาเร วนฺทิตฺวา ฐิเต ‘‘กุโต อาคตตฺถา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘สาวตฺถิโต, เทวา’’ติฯ ‘‘กจฺจิ โว รฏฺฐํ สุภิกฺขํ, ธมฺมิโก ราชา’’ติ? ‘‘อาม, เทวา’’ติฯ ‘‘กีทิโส ธมฺโม ตุมฺหากํ เทเส อิทานิ ปวตฺตตี’’ติ? ‘‘ตํ, เทว, น สกฺกา อุจฺฉิฏฺฐมุเขหิ กเถตุ’’นฺติฯ ราชา สุวณฺณภิงฺคาเรน อุทกํ ทาเปสิฯ

เต มุขํ วิกฺขาเลตฺวา ทสพลาภิมุขา อญฺชลิํ ปคฺคเหตฺวา, ‘‘เทว, อมฺหากํ เทเส พุทฺธรตนํ นาม อุปฺปนฺน’’นฺติ อาหํสุฯ รญฺโญ ‘‘พุทฺโธ’’ติ วจเน สุตมตฺเตเยว สกลสรีรํ ผรมานา ปีติ อุปฺปชฺชิฯ ตโต ‘‘พุทฺโธติ, ตาตา, วเทถา’’ติ อาหฯ ‘‘พุทฺโธติ, เทว, วทามา’’ติฯ เอวํ ติกฺขตฺตุํ วทาเปตฺวา ‘‘พุทฺโธติ ปทํ อปริมาณ’’นฺติ ตสฺมิํเยว ปเท ปสนฺโน สตสหสฺสํ ทตฺวา ‘‘อปรํ วเทถา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘เทว, โลเก ธมฺมรตนํ นาม อุปฺปนฺน’’นฺติฯ ตมฺปิ สุตฺวา ตเถว สตสหสฺสํ ทตฺวา ‘‘อปรํ วเทถา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘เทว, สงฺฆรตนํ นาม อุปฺปนฺน’’นฺติฯ ตมฺปิ สุตฺวา ตเถว สตสหสฺสํ ทตฺวา ‘‘พุทฺธสฺส ภควโต สนฺติเก ปพฺพชิสฺสามี’’ติ ตโตว นิกฺขมิฯ อมจฺจาปิ ตเถว นิกฺขมิํสุฯ โส อมจฺจสหสฺเสน สทฺธิํ คงฺคาตีรํ ปตฺวา ‘‘สเจ สตฺถา สมฺมาสมฺพุทฺโธ, อิเมสํ อสฺสานํ ขุรมตฺตมฺปิ มา เตเมตู’’ติ สจฺจาธิฏฺฐานํ กตฺวา อุทกปิฏฺเฐเนว ปูรํ คงฺคานทิํ อติกฺกมิตฺวา อปรมฺปิ อฑฺฒโยชนวิตฺถารํ นทิํ ตเถว อติกฺกมิตฺวา ตติยํ จนฺทภาคํ นาม มหานทิํ ปตฺวา ตมฺปิ ตาย เอว สจฺจกิริยาย อติกฺกมิฯ

สตฺถาปิ ตํทิวสํ ปจฺจูสสมยํเยว มหากรุณาสมาปตฺติโต วุฏฺฐาย โลกํ โวโลเกนฺโต ‘‘อชฺช มหากปฺปิโน ติโยชนสติกํ รชฺชํ ปหาย อมจฺจสหสฺสปริวาโร มม สนฺติเก ปพฺพชิตุํ อาคมิสฺสตี’’ติ ทิสฺวา ‘‘มยา เตสํ ปจฺจุคฺคมนํ กาตุํ ยุตฺต’’นฺติ ปาโตว สรีรปฏิชคฺคนํ กตฺวา ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต สาวตฺถิยํ ปิณฺฑาย จริตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต สยเมว อากาเสน คนฺตฺวา จนฺทภาคาย นทิยา ตีเร เตสํ อุตฺตรณติตฺถสฺสาภิมุขฏฺฐาเน มหานิคฺโรธมูเล ปลฺลงฺเกน นิสินฺโน ฉพฺพณฺณพุทฺธรสฺมิโย วิสฺสชฺเชสิฯ เต เตน ติตฺเถน อุตฺตรนฺตา พุทฺธรสฺมิโย อิโต จิโต จ วิธาวนฺติโย โอโลเกนฺโต ภควนฺตํ ทิสฺวา ‘‘ยํ สตฺถารํ อุทฺทิสฺส มยํ อาคตา, อทฺธา โส เอโส’’ติ ทสฺสเนเนว นิฏฺฐํ คนฺตฺวา ทิฏฺฐฏฺฐานโต ปฏฺฐาย โอนมิตฺวา ปรมนิปจฺจาการํ กโรนฺตา ภควนฺตํ อุปสงฺกมิํสุฯ ราชา ภควโต โคปฺผเกสุ คเหตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ สทฺธิํ อมจฺจสหสฺเสนฯ สตฺถา เตสํ ธมฺมํ เทเสสิฯ เทสนาปริโยสาเน สทฺธิํ ปริสาย อรหตฺเต ปติฏฺฐาสิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 2.54.66-107) –

‘‘ปทุมุตฺตโร นาม ชิโน, สพฺพธมฺมาน ปารคู;

อุทิโต อชฏากาเส, รวีว สรทมฺพเรฯ

‘‘วจนาภาย โพเธติ, เวเนยฺยปทุมานิ โส;

กิเลสปงฺกํ โสเสติ, มติรํสีหิ นายโกฯ

‘‘ติตฺถิยานํ ยเส หนฺติ, ขชฺโชตาภา ยถา รวิ;

สจฺจตฺถาภํ ปกาเสติ, รตนํว ทิวากโรฯ

‘‘คุณานํ อายติภูโต, รตนานํว สาคโร;

ปชฺชุนฺโนริว ภูตานิ, ธมฺมเมเฆน วสฺสติฯ

‘‘อกฺขทสฺโส ตทา อาสิํ, นคเร หํสสวฺหเย;

อุเปจฺจ ธมฺมมสฺโสสิํ, ชลชุตฺตมนามิโนฯ

‘‘โอวาทกสฺส ภิกฺขูนํ, สาวกสฺส กตาวิโน;

คุณํ ปกาสยนฺตสฺส, ตปฺปยนฺตสฺส เม มนํฯ

‘‘สุตฺวา ปตีโต สุมโน, นิมนฺเตตฺวา ตถาคตํ;

สสิสฺสํ โภชยิตฺวาน, ตํ ฐานมภิปตฺถยิํฯ

‘‘ตทา หํสสมภาโค, หํสทุนฺทุภินิสฺสโน;

ปสฺสเถตํ มหามตฺตํ, วินิจฺฉยวิสารทํฯ

‘‘ปติตํ ปาทมูเล เม, สมุคฺคตตนูรุหํ;

ชีมูตวณฺณํ ปีณํสํ, ปสนฺนนยนานนํฯ

‘‘ปริวาเรน มหตา, ราชยุตฺตํ มหายสํ;

เอโส กตาวิโน ฐานํ, ปตฺเถติ มุทิตาสโยฯ

‘‘อิมินา ปณิปาเตน, จาเคน ปณิธีหิ จ;

กปฺปสตสหสฺสานิ, นุปปชฺชติ ทุคฺคติํฯ

‘‘เทเวสุ เทวโสภคฺคํ, มนุสฺเสสุ มหนฺตตํ;

อนุโภตฺวาน เสเสน, นิพฺพานํ ปาปุณิสฺสติฯ

‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, โอกฺกากกุลสมฺภโว;

โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติฯ

‘‘ตสฺส ธมฺเมสุ ทายาโท, โอรโส ธมฺมนิมฺมิโต;

กปฺปิโน นาม นาเมน, เหสฺสติ สตฺถุ สาวโกฯ

‘‘ตโตหํ สุกตํ การํ, กตฺวาน ชินสาสเน;

ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตุสิตํ อคมาสหํฯ

‘‘เทวมานุสรชฺชานิ, สตโส อนุสาสิย;

พาราณสิยมาสนฺเน, ชาโต เกณิยชาติยํฯ

‘‘สหสฺสปริวาเรน, สปชาปติโก อหํ;

ปญฺจปจฺเจกพุทฺธานํ, สตานิ สมุปฏฺฐหิํฯ

‘‘เตมาสํ โภชยิตฺวาน, ปจฺฉาทมฺห ติจีวรํ;

ตโต จุตา มยํ สพฺเพ, อหุมฺห ติทสูปคาฯ

‘‘ปุโน สพฺเพ มนุสฺสตฺตํ, อคมิมฺห ตโต จุตา;

กุกฺกุฏมฺหิ ปุเร ชาตา, หิมวนฺตสฺส ปสฺสโตฯ

‘‘กปฺปิโน นามหํ อาสิํ, ราชปุตฺโต มหายโส;

เสสามจฺจกุเล ชาตา, มเมว ปริวารยุํฯ

‘‘มหารชฺชสุขํ ปตฺโต, สพฺพกามสมิทฺธิมา;

วาณิเชหิ สมกฺขาตํ, พุทฺธุปฺปาทมหํ สุณิํฯ

‘‘พุทฺโธ โลเก สมุปฺปนฺโน, อสโม เอกปุคฺคโล;

โส ปกาเสติ สทฺธมฺมํ, อมตํ สุขมุตฺตมํฯ

‘‘สุยุตฺตา ตสฺส สิสฺสา จ, สุมุตฺตา จ อนาสวา;

สุตฺวา เนสํ สุวจนํ, สกฺกริตฺวาน วาณิเชฯ

‘‘ปหาย รชฺชํ สามจฺโจ, นิกฺขมิํ พุทฺธมามโก;

นทิํ ทิสฺวา มหาจนฺทํ, ปูริตํ สมติตฺติกํฯ

‘‘อปฺปติฏฺฐํ อนาลมฺพํ, ทุตฺตรํ สีฆวาหินิํ;

คุณํ สริตฺวา พุทฺธสฺส, โสตฺถินา สมติกฺกมิํฯ

‘‘ภวโสตํ สเจ พุทฺโธ, ติณฺโณ โลกนฺตคู วิทู;

เอเตน สจฺจวชฺเชน, คมนํ เม สมิชฺฌตุฯ

‘‘ยทิ สนฺติคโม มคฺโค, โมกฺโข จจฺจนฺติกํ สุขํ;

เอเตน สจฺจวชฺเชน, คมนํ เม สมิชฺฌตุฯ

‘‘สงฺโฆ เจ ติณฺณกนฺตาโร, ปุญฺญกฺเขตฺโต อนุตฺตโร;

เอเตน สจฺจวชฺเชน, คมนํ เม สมิชฺฌตุฯ

‘‘สห กเต สจฺจวเร, มคฺคา อปคตํ ชลํ;

ตโต สุเขน อุตฺติณฺโณ, นทีตีเร มโนรเมฯ

‘‘นิสินฺนํ อทฺทสํ พุทฺธํ, อุเทนฺตํว ปภงฺกรํ;

ชลนฺตํ เหมเสลํว, ทีปรุกฺขํว โชติตํฯ

‘‘สสิํว ตาราสหิตํ, สาวเกหิ ปุรกฺขตํ;

วาสวํ วิย วสฺสนฺตํ, เทสนาชลทนฺตรํฯ

‘‘วนฺทิตฺวาน สหามจฺโจ, เอกมนฺตมุปาวิสิํ;

ตโต โน อาสยํ ญตฺวา, พุทฺโธ ธมฺมมเทสยิฯ

‘‘สุตฺวาน ธมฺมํ วิมลํ, อโวจุมฺห มยํ ชินํ;

ปพฺพาเชหิ มหาวีร, นิพฺพินฺทามฺห มยํ ภเวฯ

‘‘สฺวกฺขาโต ภิกฺขเว ธมฺโม, ทุกฺขนฺตกรณาย โว;

จรถ พฺรหฺมจริยํ, อิจฺจาห มุนิสตฺตโมฯ

‘‘สห วาจาย สพฺเพปิ, ภิกฺขุเวสธรา มยํ;

อหุมฺห อุปสมฺปนฺนา, โสตาปนฺนา จ สาสเนฯ

‘‘ตโต เชตวนํ คนฺตฺวา, อนุสาสิ วินายโก;

อนุสิฏฺโฐ ชิเนนาหํ, อรหตฺตมปาปุณิํฯ

‘‘ตโต ภิกฺขุสหสฺสานิ, อนุสาสิมหํ ตทา;

มมานุสาสนกรา, เตปิ อาสุํ อนาสวาฯ

‘‘ชิโน ตสฺมิํ คุเณ ตุฏฺโฐ, เอตทคฺเค ฐเปสิ มํ;

ภิกฺขุโอวาทกานคฺโค, กปฺปิโนติ มหาชเนฯ

‘‘สตสหสฺเส กตํ กมฺมํ, ผลํ ทสฺเสสิ เม อิธ;

ปมุตฺโต สรเวโคว, กิเลเส ฌาปยิํ มมฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

อรหตฺตํ ปตฺวา ปน เต สพฺเพว สตฺถารํ ปพฺพชฺชํ ยาจิํสุฯ สตฺถา เต ‘‘เอถ, ภิกฺขโว’’ติ อาหฯ สา เอว เตสํ ปพฺพชฺชา อุปสมฺปทา จ อโหสิฯ สตฺถา ตํ ภิกฺขุสหสฺสํ อาทาย อากาเสน เชตวนํ อคมาสิฯ อเถกทิวสํ ภควา ตสฺสนฺเตวาสิเก ภิกฺขู อาห – ‘‘กจฺจิ, ภิกฺขเว, กปฺปิโน ภิกฺขูนํ ธมฺมํ เทเสตี’’ติ? ‘‘น, ภควา, เทเสติ ฯ อปฺโปสฺสุกฺโก ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารมนุยุตฺโต วิหรติ, โอวาทมตฺตมฺปิ น เทตี’’ติฯ สตฺถา เถรํ ปกฺโกสาเปตฺวา – ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ, กปฺปิน, อนฺเตวาสิกานํ โอวาทมตฺตมฺปิ น เทสี’’ติ? ‘‘สจฺจํ, ภควา’’ติฯ ‘‘พฺราหฺมณ, มา เอวํ กริ, อชฺช ปฏฺฐาย อุปคตานํ ธมฺมํ เทเสหี’’ติฯ ‘‘สาธุ, ภนฺเต’’ติ เถโร สตฺถุ วจนํ สิรสา สมฺปฏิจฺฉิตฺวา เอโกวาเทเนว สมณสหสฺสํ อรหตฺเต ปติฏฺฐาเปสิฯ เตน นํ สตฺถา ปฏิปาฏิยา อตฺตโน สาวเก เถเร ฐานนฺตเร ฐเปนฺโต ภิกฺขุโอวาทกานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปสิฯ อเถกทิวสํ เถโร ภิกฺขุนิโย โอวทนฺโต –

[547]

‘‘อนาคตํ โย ปฏิกจฺจ ปสฺสติ, หิตญฺจ อตฺถํ อหิตญฺจ ตํ ทฺวยํ;

วิทฺเทสิโน ตสฺส หิเตสิโน วา, รนฺธํ น ปสฺสนฺติ สเมกฺขมานาฯ

[548]

‘‘อานาปานสตี ยสฺส, ปริปุณฺณา สุภาวิตา;

อนุปุพฺพํ ปริจิตา, ยถา พุทฺเธน เทสิตา;

โสมํ โลกํ ปภาเสติ, อพฺภา มุตฺโตว จนฺทิมาฯ

[549]

‘‘โอทาตํ วต เม จิตฺตํ, อปฺปมาณํ สุภาวิตํ;

นิพฺพิทฺธํ ปคฺคหีตญฺจ, สพฺพา โอภาสเต ทิสาฯ

[550]

‘‘ชีวเต วาปิ สปฺปญฺโญ, อปิ วิตฺตปริกฺขโย;

ปญฺญาย จ อลาเภน, วิตฺตวาปิ น ชีวติฯ

[551]

‘‘ปญฺญา สุตวินิจฺฉินี, ปญฺญา กิตฺติสิโลกวทฺธนี;

ปญฺญาสหิโต นโร อิธ, อปิ ทุกฺเขสุ สุขานิ วินฺทติฯ

[552]

‘‘นายํ อชฺชตโน ธมฺโม, นจฺเฉโร นปิ อพฺภุโต;

ยตฺถ ชาเยถ มีเยถ, ตตฺถ กิํ วิย อพฺภุตํฯ

[553]

‘‘อนนฺตรญฺหิ ชาตสฺส, ชีวิตา มรณํ ธุวํ;

ชาตา ชาตา มรนฺตีธ, เอวํ ธมฺมา หิ ปาณิโนฯ

[554]

‘‘น เหตทตฺถาย มตสฺส โหติ, ยํ ชีวิตตฺถํ ปรโปริสานํ;

มตมฺหิ รุณฺณํ น ยโส น โลกฺยํ, น วณฺณิตํ สมณพฺราหฺมเณหิฯ

[555]

‘‘จกฺขุํ สรีรํ อุปหนฺติ เตน, นิหียติ วณฺณพลํ มตี จ;

อานนฺทิโน ตสฺส ทิสา ภวนฺติ, หิเตสิโน นาสฺส สุขี ภวนฺติฯ

[556]

‘‘ตสฺมา หิ อิจฺเฉยฺย กุเล วสนฺเต, เมธาวิโน เจว พหุสฺสุเต จ;

เยสญฺหิ ปญฺญาวิภเวน กิจฺจํ, ตรนฺติ นาวาย นทิํว ปุณฺณ’’นฺติฯ –

อิมา คาถา อภาสิฯ

ตตฺถ อนาคตนฺติ น อาคตํ, อวินฺทนฺติ, อตฺโถฯ ปฏิกจฺจาติ ปุเตตรํเยวฯ ปสฺสตีติ โอโลเกติฯ อตฺถนฺติ กิจฺจํฯ ตํ ทฺวยนฺติ หิตาหิตํฯ วิทฺเทสิโนติ อมิตฺตาฯ หิเตสิโนติ มิตฺตาฯ รนฺธนฺติ ฉิทฺทํฯ สเมกฺขมานาติ คเวสนฺตาฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – โย ปุคฺคโล อตฺตโน หิตาวหํ อหิตาวหํ ตทุภยญฺจ อตฺถํ กิจฺจํ อนาคตํ อสมฺปตฺตํ ปุเรตรํเยว ปญฺญาจกฺขุนา อหํ วิย ปสฺสติ วีมํสติ วิจาเรติ, ตสฺส อมิตฺตา วา อหิตชฺฌาสเยน มิตฺตา วา หิตชฺฌาสเยน รนฺธํ คเวสนฺตา น ปสฺสนฺติ, ตาทิโส ปญฺญวา ปุคฺคโล อจฺฉิทฺทวุตฺติ, ตสฺมา ตุมฺเหหิ ตถารูเปหิ ภวิตพฺพนฺติฯ

อิทานิ อานาปานสติภาวนาย คุณํ ทสฺเสนฺโต ตตฺถ ตานิ โยเชตุํ ‘‘อานาปานสตี ยสฺสา’’ติ ทุติยํ คาถมาหฯ

ตตฺถ อานนฺติ อสฺสาโสฯ อปานนฺติ ปสฺสาโสฯ อสฺสาสปสฺสาสนิมิตฺตารมฺมณา สติ อานาปานสติฯ สติสีเสน เจตฺถ ตํสมฺปยุตฺตสมาธิภาวนา อธิปฺเปตาฯ ยสฺสาติ, ยสฺส โยคิโนฯ ปริปุณฺณา สุภาวิตาติ จตุนฺนํ สติปฏฺฐานานํ โสฬสนฺนญฺจ อาการานํ ปาริปูริยา สพฺพโส ปุณฺณา สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ วิชฺชาวิมุตฺตีนญฺจ ปาริปูริยา สุฏฺฐุ ภาวิตา วฑฺฒิตาฯ อนุปุพฺพํ ปริจิตา, ยถา พุทฺเธน เทสิตาติ ‘‘โส สโตว อสฺสสตี’’ติอาทินา (ที. นิ. 2.374; ม. นิ. 1.107) ยถา ภควตา เทสิตา, ตถา อนุปุพฺพํ อนุกฺกเมน ปริจิตา อาเสวิตา ภาวิตาฯ โสมํ โลกํ ปภาเสติ, อพฺภา มุตฺโตว จนฺทิมาติ โส โยคาวจโร ยถา อพฺภาทิอุปกฺกิเลสา วิมุตฺโต จนฺโท จนฺทาโลเกน อิมํ โอกาสโลกํ ปภาเสติ, เอวํ อวิชฺชาทิอุปกฺกิเลสวิมุตฺโต ญาณาโลเกน อตฺตสนฺตานปติตํ ปรสนฺตานปติตญฺจ สงฺขารโลกํ ปภาเสติ ปกาเสติฯ ตสฺมา ตุมฺเหหิ อานาปานสติภาวนา ภาเวตพฺพาติ อธิปฺปาโยฯ

อิทานิ อตฺตานํ นิทสฺสนํ กตฺวา ภาวนาภิโยคสฺส สผลตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘โอทาตํ วต เม จิตฺต’’นฺติ ตติยํ คาถมาหฯ ตสฺสตฺโถ – นีวรณมลวิคมโต โอทาตํ สุทฺธํ วต มม จิตฺตํฯ ยถา ปมาณกรา ราคาทโย ปหีนา, อปฺปมาณญฺจ นิพฺพานํ ปจฺจกฺขํ กตํ อโหสิ, ตถา ภาวิตตฺตา อปฺปมาณํ สุภาวิตํ, ตโต เอว จตุสจฺจํ นิพฺพิทฺธํ ปฏิวิชฺฌิตํ, สกลสํกิเลสปกฺขโต ปคฺคหิตญฺจ หุตฺวา ทุกฺขาทิกา ปุพฺพนฺตาทิกา จ ทิสา โอภาสเต ตตฺถ วิติณฺณกงฺขตฺตา สพฺพธมฺเมสุ วิคตสมฺโมหตฺตา จฯ ตสฺมา ตุมฺเหหิปิ เอวํ จิตฺตํ ภาเวตพฺพนฺติ ทสฺเสติฯ

ยถา ภาวนามยา ปญฺญา จิตฺตมลวิโสธนาทินา ปุริสสฺส พหุปการา, เอวํ อิตราปีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ชีวเต วาปิ สปฺปญฺโญ’’ติ จตุตฺถคาถมาหฯ ตสฺสตฺโถ – ปริกฺขีณธโนปิ สปฺปญฺญชาติโก อิตรีตรสนฺโตเสน สนฺตุฏฺโฐ อนวชฺชาย ชีวิกาย ชีวติเยวฯ ตสฺส หิ ชีวิตํ ชีวิตํ นามฯ เตนาห ภควา – ‘‘ปญฺญาชีวิํ ชีวิตมาหุ เสฏฺฐ’’นฺติ (สํ. นิ. 1.73, 246; สุ. นิ. 184)ฯ

ทุมฺเมธปุคฺคโล ปน ปญฺญาย อลาเภน ทิฏฺฐธมฺมิกํ สมฺปรายิกญฺจ อตฺถํ วิราเธนฺโต วิตฺตวาปิ น ชีวติ, ครหาทิปฺปตฺติยา ชีวนฺโต นาม น ตสฺส โหติ, อนุปายญฺญุตาย วา ยถาธิคตํ ธนํ นาเสนฺโต ชีวิตมฺปิ สนฺธาเรตุํ น สกฺโกติเยว, ตสฺมา ปาริหาริยปญฺญาปิ ตุมฺเหหิ อปฺปมตฺเตหิ สมฺปาเทตพฺพาติ อธิปฺปาโยฯ

อิทานิ ปญฺญาย อานิสํเส ทสฺเสตุํ ‘‘ปญฺญา สุตวินิจฺฉินี’’ติ ปญฺจมํ คาถมาหฯ ตตฺถ ปญฺญา สุตวินิจฺฉินีติ ปญฺญา นาเมสา สุตสฺส วินิจฺฉยินี, ยถาสุเต โสตปถมาคเต อตฺเถ ‘‘อยํ อกุสโล, อยํ กุสโล, อยํ สาวชฺโช, อยํ อนวชฺโช’’ติอาทินา วินิจฺฉยชนนีฯ กิตฺติสิโลกวทฺธนีติ กิตฺติยา สมฺมุขา ปสํสาย สิโลกสฺส ปตฺถฏยสภาวสฺส วทฺธนี, ปญฺญวโตเยว หิ กิตฺติอาทโย วิญฺญูนํ ปาสํสภาวโตฯ ปญฺญาสหิโตติ ปาริหาริยปญฺญาย, วิปสฺสนาปญฺญาย จ ยุตฺโตฯ อปิ ทุกฺเขสุ สุขานิ วินฺทตีติ เอกนฺตทุกฺขสภาเวสุ ขนฺธายตนาทีสุ สมฺมาปฏิปตฺติยา ยถาภูตสภาวาวโพเธน นิรามิสานิปิ สุขานิ ปฏิลภติฯ

อิทานิ ตาสํ ภิกฺขุนีนํ อนิจฺจตาปฏิสํยุตฺตํ ธีรภาวาวหํ ธมฺมํ กเถนฺโต ‘‘นายํ อชฺชตโน ธมฺโม’’ติอาทินา เสสคาถา อภาสิฯ ตตฺรายํ สงฺเขปตฺโถ – ยฺวายํ สตฺตานํ ชายนมียนสภาโว, อยํ ธมฺโม อชฺชตโน อธุนาคโต น โหติ, อภิณฺหปวตฺติกตาย น อจฺฉริโย, อพฺภุตปุพฺพตาภาวโต นาปิ อพฺภุโตฯ ตสฺมา ยตฺถ ชาเยถ มีเยถ, ยสฺมิํ โลเก สตฺโต ชาเยยฺย, โส เอกํเสน มีเยถ, ตตฺถ กิํ วิย? กิํ นาม อพฺภุตํ สิยา? สภาวิกตฺตา มรณสฺส – น หิ ขณิกมรณสฺส กิญฺจิ การณํ อตฺถิฯ ยโต อนนฺตรญฺหิ ชาตสฺส, ชีวิตา มรณํ ธุวํ ชาตสฺส ชาติสมนนฺตรํ ชีวิตโต มรณํ เอกนฺติกํ อุปฺปนฺนานํ ขนฺธานํ เอกํเสน ภิชฺชนโตฯ โย ปเนตฺถ ชีวตีติ โลกโวหาโร, โส ตทุปาทานสฺส อเนกปจฺจยายตฺตตาย อเนกนฺติโก, ยสฺมา เอตเทวํ, ตสฺมา ชาตา มรนฺตีธ, เอวํธมฺมา หิ ปาณิโนติ อยํ สตฺตานํ ปกติ, ยทิทํ ชาตานํ มรณนฺติ ชาติยา มรณานุพนฺธนตํ อาหฯ

อิทานิ ยสฺมา ตาสุ ภิกฺขุนีสุ กาจิ โสกพนฺธิตจิตฺตาปิ อตฺถิ, ตสฺมา ตาสํ โสกวิโนทนํ กาตุํ ‘‘น เหตทตฺถายาติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ น เหตทตฺถาย มตสฺส โหตีติ ยํ มตสฺส ชีวิตตฺถํ ชีวิตนิมิตฺตํ ปรโปริสานํ ปรปุคฺคลานํ รุณฺณํ, เอตํ ตสฺส มตสฺส สตฺตสฺส ชีวิตตฺถํ ตาว ติฏฺฐตุ, กสฺสจิปิ อตฺถาย น โหติ, เย ปน รุทนฺติ, เตสมฺปิ มตมฺหิ มตปุคฺคลนิมิตฺตํ รุณฺณํ, น ยโส น โลกฺยํ ยสาวหํ วิสุทฺธาวหญฺจ น โหติ ฯ น วณฺณิตํ สมณพฺราหฺมเณหีติ วิญฺญุปฺปสฏฺฐมฺปิ น โหติ, อถ โข วิญฺญุครหิตเมวาติ อตฺโถฯ

น เกวลเมเตว เย รุทโต อาทีนวา, อถ โข อิเมปีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘จกฺขุํ สรีรํ อุปหนฺตี’’ติ คาถํ วตฺวา ตโต ปรํ โสกาทิอนตฺถปฏิพาหนตฺถํ กลฺยาณมิตฺตปยิรุปาสนายํ ตา นิโยเชนฺโต ‘‘ตสฺมา’’ติอาทินา โอสานคาถมาหฯ ตตฺถ ตสฺมาติ ยสฺมา รุณฺณํ รุทนฺตสฺส ปุคฺคลสฺส จกฺขุํ สรีรญฺจ อุปหนฺติ วิพาธติ, เตน รุณฺเณน วณฺโณ พลํ มติ จ นิหียติ ปริหายติ, ตสฺส รุทนฺตสฺส ปุคฺคลสฺส ทิสา สปตฺตา อานนฺทิโน ปโมทวนฺโต ปีติวนฺโต ภวนฺติฯ หิเตสิโน มิตฺตา ทุกฺขี ทุกฺขิตา ภวนฺติ ตสฺมา ธมฺโมชปญฺญาย สมนฺนาคตตฺตา เมธาวิโน ทิฏฺฐธมฺมิกาทิอตฺถสนฺนิสฺสิตสฺส พาหุสจฺจสฺส ปาริปูริยา พหุสฺสุเต, อตฺตโน กุเล วสนฺเต อิจฺเฉยฺย ปาฏิกงฺเขยฺย กุลูปเก กเรยฺยฯ เยสนฺติ เยสํ เมธาวีนํ พหุสฺสุตานํ ปณฺฑิตานํ ปญฺญาวิภเวน ปญฺญาพเลน ยถา มโหฆสฺส ปุณฺณํ นทิํ นาวาย ตรนฺติ, เอวํ กุลปุตฺตา อตฺตโน อตฺถกิจฺจํ ตรนฺติ ปารํ ปาปุณนฺติฯ เต อิจฺเฉยฺย กุเล วสนฺเตติ โยชนาฯ

เอวํ เถโร ตาสํ ภิกฺขุนีนํ ธมฺมํ กเถตฺวา วิสฺสชฺเชสิฯ ตา เถรสฺส โอวาเท ฐตฺวา โสกํ วิโนเทตฺวา โยนิโส ปฏิปชฺชนฺติโย สทตฺถํ ปริปูเรสุํฯ

มหากปฺปินตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. จูฬปนฺถกตฺเถรคาถาวณฺณนา

ทนฺธา มยฺหํ คตีติอาทิกา อายสฺมโต จูฬปนฺถกตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? ยเทตฺถ อฏฺฐุปฺปตฺติวเสน วตฺตพฺพํ, ตํ อฏฺฐกนิปาเต มหาปนฺถกวตฺถุสฺมิํ (เถรคา. อฏฺฐ. 2.มหาปนฺถกตฺเถรคาถาวณฺณนา) วุตฺตเมวฯ อยํ ปน วิเสโส – มหาปนฺถกตฺเถโร อรหตฺตํ ปตฺวา อคฺคผลสุเขน วีตินาเมนฺโต จินฺเตสิ – ‘‘กถํ นุ โข สกฺกา จูฬปนฺถกมฺปิ อิมสฺมิํ สุเข ปติฏฺฐเปตุ’’นฺติ? โส อตฺตโน อยฺยกํ ธนเสฏฺฐิํ อุปสงฺกมิตฺวา อาห – ‘‘สเจ, มหาเสฏฺฐิ, อนุชานาถ , อหํ จูฬปนฺถกํ ปพฺพาเชยฺย’’นฺติฯ ‘‘ปพฺพาเชถ, ภนฺเต’’ติฯ เถโร ตํ ปพฺพาเชสิฯ โส ทสสุ สีเลสุ ปติฏฺฐิโต ภาตุ สนฺติเก –

‘‘ปทุมํ ยถา โกกนทํ สุคนฺธํ, ปาโต สิยา ผุลฺลมวีตคนฺธํ;

องฺคีรสํ ปสฺส วิโรจมานํ, ตปนฺตมาทิจฺจมิวนฺตลิกฺเข’’ติฯ (สํ. นิ. 1.123; อ. นิ. 5.195) –

คาถํ อุคฺคณฺหนฺโต จตูหิ มาเสหิ คเหตุํ นาสกฺขิ, คหิตคหิตํ ปทํ หทเย น ติฏฺฐติฯ อถ นํ มหาปนฺถโก อาห – ‘‘ปนฺถก, ตฺวํ อิมสฺมิํ สาสเน อภพฺโพ, จตูหิ มาเสหิ เอกคาถมฺปิ คเหตุํ น สกฺโกสิฯ ปพฺพชิตกิจฺจํ ปน ตฺวํ กถํ มตฺถกํ ปาเปสฺสสิ? นิกฺขม อิโต’’ติฯ โส เถเรน ปณามิโต ทฺวารโกฏฺฐกสมีเป โรทมาโน อฏฺฐาสิฯ

เตน จ สมเยน สตฺถา ชีวกมฺพวเน วิหรติฯ อถ ชีวโก ปุริสํ เปเสสิ, ‘‘ปญฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธิํ สตฺถารํ นิมนฺเตหี’’ติฯ เตน จ สมเยน อายสฺมา มหาปนฺถโก ภตฺตุทฺเทสโก โหติฯ โส ‘‘ปญฺจนฺนํ ภิกฺขุสตานํ ภิกฺขํ ปฏิจฺฉถ, ภนฺเต’’ติ วุตฺโต ‘‘จูฬปนฺถกํ ฐเปตฺวา เสสานํ ปฏิจฺฉามี’’ติ อาหฯ ตํ สุตฺวา จูฬปนฺถโก ภิยฺโยโสมตฺตาย โทมนสฺสปฺปตฺโต อโหสิฯ สตฺถา ตสฺส จิตฺตกฺเขทํ ญตฺวา, ‘‘จูฬปนฺถโก มยา กเตน อุปาเยน พุชฺฌิสฺสตี’’ติ ตสฺส อวิทูเร ฐาเน อตฺตานํ ทสฺเสตฺวา ‘‘กิํ, ปนฺถก, โรทสี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘ภาตา มํ, ภนฺเต, ปณาเมตี’’ติ อาหฯ ‘‘ปนฺถก, มา จินฺตยิ, มม สาสเน ตุยฺหํ ปพฺพชฺชา, เอหิ, อิมํ คเหตฺวา ‘รโชหรณํ, รโชหรณ’นฺติ มนสิ กโรหี’’ติ อิทฺธิยา สุทฺธํ โจฬกฺขณฺฑํ อภิสงฺขริตฺวา อทาสิฯ