เมนู

6. เสนกตฺเถรคาถาวณฺณนา

สฺวาคตํ วตาติอาทิกา อายสฺมโต เสนกตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต สิขิสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ สตฺถารํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส โมรหตฺเถน ภควนฺตํ ปูเชสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา อุรุเวลกสฺสปตฺเถรสฺส ภคินิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺติ, เสนโกติสฺส นามํ อโหสิฯ โส วยปฺปตฺโต พฺราหฺมณานํ วิชฺชาสิปฺเปสุ นิปฺผตฺติํ คโต ฆราวาสํ วสติฯ เตน จ สมเยน มหาชโน สํวจฺฉเร สํวจฺฉเร ผคฺคุนมาเส อุตฺตรผคฺคุนนกฺขตฺเต อุสฺสวํ อนุภวนฺโต คยายํ ติตฺถาภิเสกํ กโรติฯ เตน ตํ อุสฺสวํ ‘‘คยาผคฺคู’’ติ วทนฺติฯ อถ ภควา ตาทิเส อุสฺสวทิวเส เวเนยฺยานุกมฺปาย คยาติตฺถสมีเป วิหรติ, มหาชโนปิ ติตฺถาภิเสกาธิปฺปาเยน ตโต ตโต ตํ ฐานํ อุปคจฺฉติฯ ตสฺมิํ ขเณ เสนโกปิ ติตฺถาภิเสกตฺถํ ตํ ฐานํ อุปคโต สตฺถารํ ธมฺมํ เทเสนฺตํ ทิสฺวา อุปสงฺกมิตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 2.46.9-16) –

‘‘โมรหตฺถํ คเหตฺวาน, อุเปสิํ โลกนายกํ;

ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, โมรหตฺถมทาสหํฯ

‘‘อิมินา โมรหตฺเถน, เจตนาปณิธีหิ จ;

นิพฺพายิํสุ ตโย อคฺคี, ลภามิ วิปุลํ สุขํฯ

‘‘อโห พุทฺโธ อโห ธมฺโม, อโห โน สตฺถุสมฺปทา;

ทตฺวานหํ โมรหตฺถํ, ลภามิ วิปุลํ สุขํฯ

‘‘ติยคฺคี นิพฺพุตา มยฺหํ, ภวา สพฺเพ สมูหตา;

สพฺพาสวา ปริกฺขีณา, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโวฯ

‘‘เอกติํเส อิโต กปฺเป, ยํ ทานมททิํ ตทา;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, โมรหตฺถสฺสิทํ ผลํฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

อรหตฺตํ ปน ปตฺวา อตฺตโน ปฏิปตฺติํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา สญฺชาตโสมนสฺโส อุทานวเสน –

[287]

‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ, คยายํ คยผคฺคุยา;

ยํ อทฺทสาสิํ สมฺพุทฺธํ, เทเสนฺตํ ธมฺมมุตฺตมํฯ

[288]

‘‘มหปฺปภํ คณาจริยํ, อคฺคปตฺตํ วินายกํ;

สเทวกสฺส โลกสฺส, ชินํ อตุลทสฺสนํฯ

[289]

‘‘มหานาคํ มหาวีรํ, มหาชุติมนาสวํ;

สพฺพาสวปริกฺขีณํ, สตฺถารมกุโตภยํฯ

[290]

‘‘จิรสงฺกิลิฏฺฐํ วต มํ, ทิฏฺฐิสนฺทานพนฺธิตํ;

วิโมจยิ โส ภควา, สพฺพคนฺเถหิ เสนก’’นฺติฯ –

จตสฺโส คาถา อภาสิฯ

ตตฺถ สฺวาคตํ วต เม อาสีติ มยา สุฏฺฐุ อาคตํ วต อาสิฯ มม วา สุนฺทรํ วต อาคมนํ อาสิฯ คยายนฺติ คยาติตฺถสมีเปฯ คยผคฺคุยาติ ‘‘คยาผคฺคู’’ติ ลทฺธโวหาเร ผคฺคุนมาสสฺส อุตฺตรผคฺคุนีนกฺขตฺเตฯ ‘‘ย’’นฺติอาทิ สฺวาคตภาวสฺส การณทสฺสนํฯ ตตฺถ นฺติ ยสฺมาฯ อทฺทสาสินฺติ อทฺทกฺขิํฯ สมฺพุทฺธนฺติ สมฺมา สามํ สพฺพธมฺมานํ พุทฺธตฺตา สมฺพุทฺธํฯ เทเสนฺตํ ธมฺมมุตฺตมนฺติ อุตฺตมํ อคฺคํ สพฺพเสฏฺฐํ เอกนฺตนิยฺยานิกํ ธมฺมํ เวเนยฺยชฺฌาสยานุรูปํ ภาสนฺตํฯ

มหปฺปภนฺติ มหติยา สรีรปฺปภาย ญาณปฺปภาย จ สมนฺนาคตํฯ คณาจริยนฺติ ภิกฺขุปริสาทีนํ คณานํ อุตฺตเมน ทมเถน อาจารสิกฺขาปเนน คณาจริยํฯ อคฺคภูตานํ สีลาทีนํ คุณานํ อธิคเมน อคฺคปฺปตฺตํฯ เทวมนุสฺสาทีนํ ปรเมน วินเยน วินยนโต, สยํ นายกรหิตตฺตา จ วินายกํฯ เกนจิ อนภิภูโต หุตฺวา สกลํ โลกํ อภิภวิตฺวา ฐิตตฺตา, ปญฺจนฺนมฺปิ มารานํ ชิตตฺตา จ สเทวกสฺส โลกสฺส ชินํ สเทวเก โลเก อคฺคชินํ, พาตฺติํสวรมหาปุริสลกฺขณอสีติอนุพฺยญฺชนาทิปฏิมณฺฑิตรูปกายตาย ทสพลจตุเวสารชฺชาทิคุณปฏิมณฺฑิตธมฺมกายตาย จ สเทวเกน โลเกน อปริเมยฺยทสฺสนตาย อสทิสทสฺสนตาย จ อตุลทสฺสนํ

คติพลปรกฺกมาทิสมฺปตฺติยา มหานาคสทิสตฺตา, นาเคสุปิ ขีณาสเวสุ มหานุภาวตาย จ มหานาคํฯ มารเสนาวิมถนโต มหาวิกฺกนฺตตาย จ มหาวีรํฯ มหาชุตินฺติ มหาปตาปํ มหาเตชนฺติ อตฺโถฯ นตฺถิ เอตสฺส จตฺตาโรปิ อาสวาติ อนาสวํฯ สพฺเพ อาสวา สวาสนา ปริกฺขีณา เอตสฺสาติ สพฺพาสวปริกฺขีณํฯ กามํ สาวกพุทฺธา ปจฺเจกพุทฺธา จ ขีณาสวาว, สพฺพญฺญุพุทฺธา เอว ปน สวาสเน อาสเว เขเปนฺตีติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘อนาสว’’นฺติ วตฺวา ปุน ‘‘สพฺพาสวปริกฺขีณ’’นฺติ วุตฺตํฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘สพฺเพ อาสวา สวาสนา ปริกฺขีณา เอตสฺสาติ สพฺพาสวปริกฺขีณ’’นฺติฯ

ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกปรมตฺเถหิ ยถารหํ เวเนยฺยานํ อนุสาสนโต สตฺถารํ, จตุเวสารชฺชวิสารทตาย กุโตจิปิ ภยาภาวโต อกุโตภยํ, เอวรูปํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ ยํ ยสฺมา อทฺทสาสิํ, ตสฺมา สฺวาคตํ วต เม อาสีติ โยชนาฯ

อิทานิ สตฺถุ ทสฺสเนน อตฺตนา ลทฺธคุณํ ทสฺเสนฺโต จตุตฺถํ คาถมาหฯ ตสฺสตฺโถ – กญฺชิยปุณฺณลาพุ วิย ตกฺกภริตจาฏิ วิย วสาปีตปิโลติกา วิย จ สํกิเลสวตฺถูหิ อนมตคฺเค สํสาเร จิรกาลํ สํกิลิฏฺฐํฯ คทฺทุลพนฺธิตํ วิย ถมฺเภ สารเมยํ สกฺกายถมฺเภ ทิฏฺฐิสนฺทาเนน, ทิฏฺฐิพนฺธเนน พนฺธิตํ พทฺธํ, ตโต วิโมเจนฺโต จ อภิชฺฌาทีหิ สพฺพคนฺเถ หิ มํ เสนกํ อริยมคฺคหตฺเถน, วิโมจยิ วต โส ภควา มยฺหํ สตฺถาติ ภควติ อภิปฺปสาทํ ปเวเทติฯ

เสนกตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. สมฺภูตตฺเถรคาถาวณฺณนา

โย ทนฺธกาเลติอาทิกา อายสฺมโต สมฺภูตตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปุญฺญานิ กโรนฺโต พุทฺธสุญฺเญ โลเก จนฺทภาคาย นทิยา ตีเร กินฺนรโยนิยํ นิพฺพตฺโตฯ เอกทิวสํ อญฺญตรํ ปจฺเจกพุทฺธํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส วนฺทิตฺวา กตญฺชลี อชฺชุนปุปฺเผหิ ปูชํ อกาสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา สมฺภูโตติ ลทฺธนาโม วยปฺปตฺโต ภควโต ปรินิพฺพานสฺส ปจฺฉา ธมฺมภณฺฑาคาริกสฺส สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา สมณธมฺมํ กโรนฺโต วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 2.52.28-36) –

‘‘จนฺทภาคานทีตีเร, อโหสิํ กินฺนโร ตทา;

อทฺทสํ วิรชํ พุทฺธํ, สยมฺภุํ อปราชิตํฯ

‘‘ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, เวทชาโต กตญฺชลี;

คเหตฺวา อชฺชุนํ ปุปฺผํ, สยมฺภุํ อภิปูชยิํฯ

‘‘เตน กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;

ชหิตฺวา กินฺนรํ เทหํ, ตาวติํสมคจฺฉหํฯ