เมนู

9. นวกนิปาโต

1. ภูตตฺเถรคาถาวณฺณนา

นวกนิปาเต ยทา ทุกฺขนฺติอาทิกา อายสฺมโต ภูตตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ ปุญฺญํ อุปจินนฺโต สิทฺธตฺถสฺส ภควโต กาเล พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา เสโนติ ลทฺธนาโม วิญฺญุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ สตฺถารํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส ‘‘อุสภํ ปวร’’นฺติอาทินา จตูหิ คาถาหิ อภิตฺถวิฯ

โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สาเกตนครสฺส ทฺวารคาเม มหาวิภวสฺส เสฏฺฐิสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ ตสฺส กิร เสฏฺฐิโน ชาตา ชาตา ทารกา พทฺธาฆาเตน เอเกน ยกฺเขน ขาทิตา, อิมสฺส ปน ปจฺฉิมภวิกตฺตา ภูตา อารกฺขํ คณฺหิํสุฯ ยกฺโข ปน เวสฺสวณสฺส อุปฏฺฐานํ คโต, ปุน นาคมาสิฯ นามกรณทิวเส จสฺส ‘‘เอวํ กเต อมนุสฺสา อนุกมฺปนฺตา ปริหเรยฺยุ’’นฺติ ภูโตติ นามํ อกํสุฯ โส ปน อตฺตโน ปุญฺญพเลน อนนฺตราโย วฑฺฒิ, ตสฺส ‘‘ตโย ปาสาทา อเหสุ’’นฺติอาทิ สพฺพํ ยสสฺส กุลปุตฺตสฺส วิภวกิตฺตเน วิย เวทิตพฺพํฯ โส วิญฺญุตํ ปตฺโต สตฺถริ สาเกเต วสนฺเต อุปาสเกหิ สทฺธิํ วิหารํ คโตฯ สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา อชกรณิยา นาม นทิยา ตีเร เลเณ วสนฺโต วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.7.20-28) –

‘‘อุสภํ ปวรํ วีรํ, มเหสิํ วิชิตาวินํ;

สุวณฺณวณฺณํ สมฺพุทฺธํ, โก ทิสฺวา นปฺปสีทติฯ

‘‘หิมวา วาปริเมยฺโย, สาคโรว ทุรุตฺตโร;

ตเถว ฌานํ พุทฺธสฺส, โก ทิสฺวา นปฺปสีทติฯ

‘‘วสุธา ยถาปฺปเมยฺยา, จิตฺตา วนวฏํสกา;

ตเถว สีลํ พุทฺธสฺส, โก ทิสฺวา นปฺปสีทติฯ

‘‘อนิลญฺชสาสงฺขุพฺโภ , ยถากาโส อสงฺขิโย;

ตเถว ญาณํ พุทฺธสฺส, โก ทิสฺวา นปฺปสีทติฯ

‘‘อิมาหิ จตุคาถาหิ, พฺราหฺมโณ เสนสวฺหโย;

พุทฺธเสฏฺฐํ ถวิตฺวาน, สิทฺธตฺถํ อปราชิตํฯ

‘‘จตุนฺนวุติกปฺปานิ, ทุคฺคติํ นุปปชฺชถ;

สุคติํ สุขสมฺปตฺติํ, อนุโภสิมนปฺปกํฯ

‘‘จตุนฺนวุติโต กปฺเป, ถวิตฺวา โลกนายกํ;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, โถมนาย อิทํ ผลํฯ

‘‘จาตุทฺทสมฺหิ กปฺปมฺหิ, จตุโร อาสุมุคฺคตา;

สตฺตรตนสมฺปนฺนา, จกฺกวตฺตี มหพฺพลาฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

อรหตฺตํ ปน ปตฺวา อปเรน สมเยน ญาตีนํ อนุกมฺปาย สาเกตํ คนฺตฺวา กติปาหํ เตหิ อุปฏฺฐิยมาโน อญฺชนวเน วสิตฺวา ปุน อตฺตนา วสิตฏฺฐานเมว คนฺตุกาโม คมนาการํ ทสฺเสสิฯ ญาตกา ‘‘อิเธว, ภนฺเต, วสถ, ตุมฺเหปิ น กิลมิสฺสถ, มยมฺปิ ปุญฺเญน วฑฺฒิสฺสามา’’ติ เถรํ ยาจิํสุฯ เถโร อตฺตโน วิเวกาภิรติํ ตตฺถ จ ผาสุวิหารํ ปกาเสนฺโต –

[518]

‘‘ยทา ทุกฺขํ ชรามรณนฺติ ปณฺฑิโต, อวิทฺทสู ยตฺถ สิตา ปุถุชฺชนา;

ทุกฺขํ ปริญฺญาย สโตว ฌายติ, ตโต รติํ ปรมตรํ น วินฺทติฯ

[519]

‘‘ยทา ทุกฺขสฺสาวหนิํ วิสตฺติกํ, ปปญฺจสงฺฆาตทุขาธิวาหินิํ;

ตณฺหํ ปหนฺตฺวาน สโตว ฌายติ, ตโต รติํ ปรมตรํ น วินฺทติฯ

[520]

‘‘ยทา สิวํ ทฺเวจตุรงฺคคามินํ, มคฺคุตฺตมํ สพฺพกิเลสโสธนํ;

ปญฺญาย ปสฺสิตฺว สโตว ฌายติ, ตโต รติํ ปรมตรํ น วินฺทติฯ

[521]

‘‘ยทา อโสกํ วิรชํ อสงฺขตํ, สนฺตํ ปทํ สพฺพกิเลสโสธนํ;

ภาเวติ สญฺโญชนพนฺธนจฺฉิทํ, ตโต รติํ ปรมตรํ น วินฺทติฯ

[522]

‘‘ยทา นเภ คชฺชติ เมฆทุนฺทุภิ, ธารากุลา วิหคปเถ สมนฺตโต;

ภิกฺขู จ ปพฺภารคโตว ฌายติ, ตโต รติํ ปรมตรํ น วินฺทติฯ

[523]

‘‘ยทา นทีนํ กุสุมากุลานํ, วิจิตฺต-วาเนยฺย-วฏํสกานํ;

ตีเร นิสินฺโน สุมโนว ฌายติ, ตโต รติํ ปรมตรํ น วินฺทติฯ

[524]

‘‘ยทา นิสีเถ รหิตมฺหิ กานเน, เทเว คฬนฺตมฺหิ นทนฺติ ทาฐิโน;

ภิกฺขู จ ปพฺภารคโตว ฌายติ, ตโต รติํ ปรมตรํ น วินฺทติฯ

[525]

‘‘ยทา วิตกฺเก อุปรุนฺธิยตฺตโน, นคนฺตเร นควิวรํ สมสฺสิโต;

วีตทฺทโร วีตขิโลว ฌายติ, ตโต รติํ ปรมตรํ น วินฺทติฯ

[526]

‘‘ยทา สุขี มลขิลโสกนาสโน,

นิรคฺคโฬ นิพฺพนโถ วิสลฺโล;

สพฺพาสเว พฺยนฺติกโตว ฌายติ,

ตโต รติํ ปรมตรํ น วินฺทตี’’ติฯ – อิมา คาถา อภาสิ;

ตตฺถายํ ปทโยชนามุเขน ปฐมคาถาย อตฺถวณฺณนา – ขนฺธานํ ปริปาโก ชราฯ เภโท มรณํฯ ชรามรณสีเสน เจตฺถ ชรามรณวนฺโต ธมฺมา คหิตาฯ ‘‘ตยิทํ ชรามรณํ ทุกฺข’’นฺติ อวิทฺทสู ยถาภูตํ อชานนฺตา ปุถุชฺชนา ยตฺถ ยสฺมิํ อุปาทานกฺขนฺธปญฺจเก สิตา ปฏิพนฺธา อลฺลีนา, ตํ ‘‘อิทํ ทุกฺขํ, เอตฺตกํ ทุกฺขํ, น อิโต ภิยฺโย’’ติ วิปสฺสนาปญฺญาสหิตาย มคฺคปญฺญาย ปริชานิตฺวา, อิธ อิมสฺมิํ สาสเน สโต สมฺปชาโน, ปณฺฑิโต ภิกฺขุ, ยทา ยสฺมิํ กาเล ลกฺขณูปนิชฺฌาเนน ฌายติฯ ตโต วิปสฺสนารติโต มคฺคผลรติโต จ ปรมตรํ อุตฺตมตรํ รติํ น วินฺทติ นปฺปฏิลภติฯ เตนาห ภควา –

‘‘ยโต ยโต สมฺมสติ, ขนฺธานํ อุทยพฺพยํ;

ลภตี ปีติปาโมชฺชํ, อมตํ ตํ วิชานตํฯ

‘‘ปฐพฺยา เอกรชฺเชน, สคฺคสฺส คมเนน วา;

สพฺพโลกาธิปจฺเจน, โสตาปตฺติผลํ วร’’นฺติฯ (ธ. ป. 374, 178);

เอวํ ปริญฺญาภิสมยมุเขน วิเวกรติํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปหานาภิสมยาทิมุเขนปิ ตํ ทสฺเสตุํ ทุติยาทิกา ติสฺโส คาถา อภาสิฯ ตตฺถ ทุกฺขสฺสาวหนินฺติ ทุกฺขสฺส อายติํ ปวตฺติํ, ทุกฺขสฺส นิปฺผตฺติกนฺติ อตฺโถฯ วิสตฺติกนฺติ ตณฺหํฯ สา หิ วิสตาติ วิสตฺติกา, วิสาลาติ วิสตฺติกา, วิสฏาติ วิสตฺติกา, วิสกฺกตีติ วิสตฺติกา, วิสํ หรตีติ วิสตฺติกา, วิสํวาทิกาติ วิสตฺติกา, วิสมูลาติ วิสตฺติกา, วิสผลาติ วิสตฺติกา, วิสปริโภคาติ วิสตฺติกา, วิสาลา วา ปน สา ตณฺหา รูเป สทฺเท คนฺเธ รเส โผฏฺฐพฺเพ ธมฺเม กุเล คเณ วิตฺถฏาติ วิสตฺติกาติ วุจฺจติฯ ปปญฺจสงฺฆาตทุขาธิวาหินินฺติ สตฺตสนฺตานํ สํสาเร ปปญฺเจนฺติ วิตฺถาเรนฺตีติ ปปญฺจา, ราคาทโย มานาทโย จฯ เต เอว ปวตฺติทุกฺขสฺส สงฺฆาตฏฺเฐน สงฺฆาตา, สทรถปริฬาหสภาวตฺตา ทุกฺขญฺจาติ ปปญฺจสงฺฆาตทุขํ, ตสฺส อธิวาหโต นิพฺพตฺตนโต ปปญฺจสงฺฆาตทุขาธิวาหินีฯ ตํ ตณฺหํ ปหนฺตฺวานาติ อริยมคฺเคน สมุจฺฉินฺทิตฺวาฯ

สิวนฺติ เขมํ, อเขมกรานํ กิเลสานํ สมุจฺฉินฺทเนน เตหิ อนุปทฺทุตนฺติ อตฺโถฯ สมฺมาทิฏฺฐิอาทีนํ วเสน ทฺวิจตุรงฺโค หุตฺวา อริเย นิพฺพานํ คเมตีติ ทฺเวจตุรงฺคคามินํ, คาถาสุขตฺถญฺเจตฺถ วิภตฺติอโลโป กโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ รูปูปปตฺติมคฺคาทีสุ สพฺเพสุ มคฺเคสุ อุตฺตมตฺตา มคฺคุตฺตมํฯ เตนาห ภควา – ‘‘มคฺคานฏฺฐงฺคิโก เสฏฺโฐ’’ติอาทิ (ธ. ป. 273)ฯ สพฺเพหิ กิเลสมเลหิ สตฺตานํ โสธนโต สพฺพกิเลสโสธนํฯ ปญฺญาย ปสฺสิตฺวาติ ปฏิเวธปญฺญาย ภาวนาภิสมยวเสน อภิสเมจฺจฯ

โสกเหตูนํ อภาวโต ปุคฺคลสฺส จ โสกาภาวเหตุโต นตฺถิ เอตฺถ โสโกติ อโสกํฯ ตถา วิคตราคาทิรชตฺตา วิรชํฯ น เกนจิ ปจฺจเยน สงฺขตนฺติ อสงฺขตํฯ สพฺเพสํ กิเลสานํ สพฺพสฺส จ ทุกฺขสฺส วูปสมภาวโต, สํสารทุกฺขทฺทิเตหิ ปชฺชิตพฺพโต อธิคนฺตพฺพโต จ สนฺตํ ปทํฯ สพฺเพหิ กิเลสมเลหิ สตฺตสนฺตานสฺส โสธนนิมิตฺตโต สพฺพกิเลสโสธนํฯ ภาเวตีติ สจฺฉิกิริยาภิสมยวเสน อภิสเมติฯ พหุกฺขตฺตุญฺหิ นิพฺพานํ อารพฺภ สจฺฉิกิริยาภิสมยํ ปวตฺเตนฺตสฺส อาลมฺพเก ลพฺภมานวิเสสกํ อาลมฺพิตพฺเพ อาโรเปตฺวา เอวํ วุตฺตํฯ สํโยชนสงฺขาตานํ พนฺธนานํ เฉทนโต สํโยชนพนฺธนจฺฉิทํฯ นิมิตฺตญฺเหตฺถ กตฺตุภาเวน อุปจาริตํ, ยถา อริยภาวกรานิ สจฺจานิ อริยสจฺจานีติฯ ยถา ปุริมคาถาสุ ยทา ฌายติ, ตทา ตโต รติํ ปรมตรํ น วินฺทตีติ โยชนาฯ เอวํ อิธ ยทา ภาเวติ, ตทา ตโต รติํ ปรมตรํ น วินฺทตีติ โยชนาฯ

เอวํ เถโร จตูหิ คาถาหิ อตฺตานํ อนุปเนตฺวาว จตุสจฺจปฏิเวธกิตฺตเนน อญฺญํ พฺยากริตฺวา อิทานิ อตฺตนา วสิตฏฺฐานสฺส วิวิตฺตภาเวน ผาสุตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยทา นเภ’’ติอาทิกา คาถา อภาสิฯ ตตฺถ นเภติ อากาเสฯ สินิทฺธคมฺภีรนิคฺโฆสตาย เมโฆเยว ทุนฺทุภิ เมฆทุนฺทุภิฯ สมนฺตโต ปคฺฆรนฺตีหิ ธาราหิ อากุลาติ ธารากุลาฯ วิหคานํ ปกฺขีนํ คมนมคฺคตฺตา วิหคปเถ นเภติ โยชนาฯ ตโตติ ฌานรติโตฯ

กุสุมากุลานนฺติ ตรูหิ คฬิตกุสุเมหิ สโมหิตานํฯ วิจิตฺตวาเนยฺยวฏํสกานนฺติ วเน ชาตตฺตา วาเนยฺยานิ วนปุปฺผานิ, วิจิตฺตานิ วาเนยฺยานิ วฏํสกานิ เอตาสนฺติ วิจิตฺตวาเนยฺยวฏํสกา นทิโย, ตาสํ นานาวิธวนปุปฺผวฏํสกานนฺติ อตฺโถฯ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมวเสน สุนฺทโร มโน เอตสฺสาติ สุมโน ฌายติฯ

นิสีเถติ รตฺติยํฯ รหิตมฺหีติ, ชนสมฺพาธวิรหิเต วิวิตฺเตฯ เทเวติ เมเฆฯ คฬนฺตมฺหีติ วุฏฺฐิธาราโย ปคฺฆรนฺเต วสฺสนฺเตฯ ทาฐิโนติ สีหพฺยคฺฆาทโย ปฏิปกฺขสตฺตาฯ เต หิ ทาฐาวุธาติ ‘‘ทาฐิโน’’ติ วุจฺจนฺติ, นทนฺติ ทาฐิโนติ อิทมฺปิ ชนวิเวกทสฺสนตฺถเมว คหิตํฯ

วิตกฺเก อุปรุนฺธิยตฺตโนติ อตฺตสนฺตานปริยาปนฺนตาย อตฺตโน กามวิตกฺกาทิเก มิจฺฉาวิตกฺเก ปฏิปกฺขพเลน นิเสเธตฺวาฯ อตฺตโนติ วา อิทํ วินฺทตีติ อิมินา โยเชตพฺพํ ‘‘ตโต รติํ ปรมตรํ อตฺตนา น วินฺทตี’’ติฯ นคนฺตเรติ ปพฺพตนฺตเรฯ นควิวรนฺติ ปพฺพตคุหํ ปพฺภารํ วาฯ สมสฺสิโตติ นิสฺสิโต อุปคโตฯ วีตทฺทโรติ วิคตกิเลสทรโถฯ วีตขิโลติ ปหีนเจโตขิโลฯ

สุขีติ ฌานาทิสุเขน สุขิโตฯ มลขิลโสกนาสโนติ ราคาทีนํ มลานํ ปญฺจนฺนญฺจ เจโตขิลานํ ญาติวิโยคาทิเหตุกสฺส โสกสฺส จ ปหายโกฯ นิรคฺคโฬติ, อคฺคฬํ วุจฺจติ อวิชฺชา นิพฺพานปุรปเวสนิวารณโต, ตทภาวโต นิรคฺคโฬฯ นิพฺพนโถติ นิตณฺโหฯ วิสลฺโลติ, วิคตราคาทิสลฺโลฯ สพฺพาสเวติ, กามาสวาทิเก สพฺเพปิ อาสเวฯ พฺยนฺติกโตติ พฺยนฺติกตาวี อริยมคฺเคน วิคตนฺเต กตฺวา ฐิโต ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารตฺถํ ยทา ฌายติ, ตโต ฌานรติโต ปรมตรํ รติํ น วินฺทตีติ โยชนาฯ เอวํ ปน วตฺวา เถโร อชกรณีตีรเมว คโตฯ

ภูตตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

นวกนิปาตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. ทสกนิปาโต

1. กาฬุทายิตฺเถรคาถาวณฺณนา

ทสกนิปาเต องฺคาริโนติอาทิกา อายสฺมโต กาฬุทายิตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปทุมุตฺตรพุทฺธสฺส กาเล หํสวตีนคเร กุลเคเห นิพฺพตฺโต สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ กุลปฺปสาทกานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปนฺตํ ทิสฺวา ตชฺชํ อภินีหารกมฺมํ กตฺวา ตํ ฐานนฺตรํ ปตฺเถสิฯ

โส ยาวชีวํ กุสลํ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อมฺหากํ โพธิสตฺตสฺส มาตุกุจฺฉิยํ ปฏิสนฺธิคฺคหณทิวเส กปิลวตฺถุสฺมิํเยว อมจฺจเคเห ปฏิสนฺธิํ คณฺหิฯ โพธิสตฺเตน สทฺธิํ เอกทิวสํเยว ชาโตติ ตํทิวสํเยว นํ ทุกูลจุมฺพเฏ นิปชฺชาเปตฺวา โพธิสตฺตสฺส อุปฏฺฐานํ นยิํสุฯ โพธิสตฺเตน หิ สทฺธิํ โพธิรุกฺโข, ราหุลมาตา, จตฺตาโร นิธี, อาโรหนิยหตฺถี, อสฺสกณฺฑโก, ฉนฺโน กาฬุทายีติ อิเม สตฺต เอกทิวสํเยว ชาตตฺตา สหชาตา นาม อเหสุํฯ อถสฺส นามคฺคหณทิวเส สกลนครสฺส อุทคฺคจิตฺตทิวเส ชาตตฺตา อุทายีตฺเวว นามํ อกํสุ, โถกํ กาฬธาตุกตฺตา ปน กาฬุทายีติ ปญฺญายิตฺถฯ โส โพธิสตฺเตน สทฺธิํ กุมารกีฬํ กีฬนฺโต วุทฺธิํ อคมาสิฯ

อปรภาเค โลกนาเถ มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิตฺวา อนุกฺกเมน สพฺพญฺญุตํ ปตฺวา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺเก ราชคหํ อุปนิสฺสาย เวฬุวเน วิหรนฺเต สุทฺโธทนมหาราชา ตํ ปวตฺติํ สุตฺวา ปุริสสหสฺสปริวารํ เอกํ อมจฺจํ ‘‘ปุตฺตํ เม อิธาเนหี’’ติ เปเสสิฯ โส ธมฺมเทสนาเวลาย สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ปริสปริยนฺเต ฐิโต ธมฺมํ สุตฺวา สปริโส อรหตฺตํ ปาปุณิฯ อถ เน สตฺถา ‘‘เอถ, ภิกฺขโว’’ติ หตฺถํ ปสาเรติฯ สพฺเพ ตงฺขณํเยว อิทฺธิมยปตฺตจีวรธรา วสฺสสฏฺฐิกตฺเถรา วิย อเหสุํฯ อรหตฺตํ ปตฺตโต ปฏฺฐาย ปน อริยา มชฺฌตฺตาว โหนฺติ, ตสฺมา รญฺญา ปหิตสาสนํ ทสพลสฺส น กเถสิฯ