เมนู

3. มหาปนฺถกตฺเถรคาถาวณฺณนา

ยทา ปฐมมทฺทกฺขินฺติอาทิกา อายสฺมโต มหาปนฺถกตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยํ กิร ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล หํสวตีนคเร วิภวสมฺปนฺโน กุฏุมฺพิโย หุตฺวา เอกทิวสํ สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ สญฺญาวิวฏฺฏกุสลานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปนฺตํ ทิสฺวา สยมฺปิ ตํ ฐานนฺตรํ ปตฺเถนฺโต พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส สตฺตาหํ มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา, ‘‘ภนฺเต, ยํ ภิกฺขุํ ตุมฺเห อิโต สตฺตทิวสมตฺถเก – ‘สญฺญาวิวฏฺฏกุสลานํ อยํ มม สาสเน อคฺโค’ติ เอตทคฺเค ฐปยิตฺถ, อหมฺปิ อิมสฺส อธิการกมฺมสฺส พเลน โส ภิกฺขุ วิย อนาคเต เอกสฺส พุทฺธสฺส สาสเน อคฺโค ภเวยฺย’’นฺติ ปตฺถนํ อกาสิฯ กนิฏฺฐภาตา ปนสฺส ตเถว ภควติ อธิการกมฺมํ กตฺวา มโนมยสฺส กายสฺสาภินิมฺมานํ เจโตวิวฏฺฏโกสลฺลนฺติ ทฺวินฺนํ องฺคานํ วเสน วุตฺตนเยเนว ปณิธานํ อกาสิฯ ภควา ทฺวินฺนมฺปิ ปตฺถนํ อนนฺตราเยน สมิชฺฌนภาวํ ทิสฺวา ‘‘อนาคเต กปฺปสตสหสฺสมตฺถเก โคตมสฺส นาม สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สาสเน ตุมฺหากํ ปตฺถนา สมิชฺฌิสฺสตี’’ติ พฺยากาสิฯ

เต อุโภปิ ชนา ตตฺถ ยาวชีวํ ปุญฺญานิ กตฺวา ตโต จุโต เทวโลเก นิพฺพตฺติํสุฯ ตตฺถ มหาปนฺถกสฺส อนฺตรากตํ กลฺยาณธมฺมํ น กถียติฯ จูฬปนฺถโก ปน กสฺสปสฺส ภควโต สาสเน ปพฺพชิตฺวา วีสติ วสฺสสหสฺสานิ โอทาตกสิณกมฺมํ กตฺวา เทวปุเร นิพฺพตฺติฯ อปทาเน ปน ‘‘จูฬปนฺถโก ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล ตาปโส หุตฺวา หิมวนฺเต วสนฺโต ตตฺถ ภควนฺตํ ทิสฺวา ปุปฺผจฺฉตฺเตน ปูชํ อกาสี’’ติ อาคตํฯ เตสํ เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺตานํเยว กปฺปสตสหสฺสํ อติกฺกนฺตํฯ อถ อมฺหากํ สตฺถา อภิสมฺโพธิํ ปตฺวา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺโก ราชคหํ อุปนิสฺสาย เวฬุวเน มหาวิหาเร วิหรติฯ

เตน จ สมเยน ราชคเห ธนเสฏฺฐิสฺส ธีตา อตฺตโน ทาเสน สทฺธิํ สนฺถวํ กตฺวา ญาตเกหิ ภีตา หตฺถสารํ คเหตฺวา เตน สทฺธิํ ปลายิตฺวา อญฺญตฺถ วสนฺตี ตํ ปฏิจฺจ คพฺภํ ลภิตฺวา ปริปกฺกคพฺภา ‘‘ญาติฆรํ คนฺตฺวา วิชายิสฺสามี’’ติ คจฺฉนฺตี อนฺตรามคฺเคเยว ปุตฺตํ วิชายิตฺวา สามินา นิวตฺติตา ปุพฺเพ วสิตฏฺฐาเน วสนฺตี ปุตฺตสฺส ปนฺเถ ชาตตฺตา ปนฺถโกติ, นามํ อกาสิฯ ตสฺมิํ อาธาวิตฺวา วิธาวิตฺวา วิจรณกาเล ตเมว ปฏิจฺจ ทุติยํ คพฺภํ ปฏิลภิตฺวา ปริปกฺกคพฺภา ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว อนฺตรามคฺเค ปุตฺตํ วิชายิตฺวา สามินา นิวตฺติตา เชฏฺฐปุตฺตสฺส มหาปนฺถโกติ กนิฏฺฐสฺส จูฬปนฺถโกติ นามํ กตฺวา ยถาวสิตฏฺฐาเนเยว วสนฺตี อนุกฺกเมน ทารเกสุ วฑฺฒนฺเตสุ เตหิ, ‘‘อมฺม, อยฺยกกุลํ โน ทสฺเสหี’’ติ นิพุนฺธิยมานา ทารเก มาตาปิตูนํ สนฺติกํ เปเสสิฯ ตโต ปฏฺฐาย ทารกา ธนเสฏฺฐิโน เคเห วฑฺฒนฺติฯ เตสุ จูฬปนฺถโก อติทหโรฯ มหาปนฺถโก ปน อยฺยเกน สทฺธิํ ภควโต สนฺติกํ คโต สตฺถารํ ทิสฺวา สห ทสฺสเนน ปฏิลทฺธสทฺโธ ธมฺมํ สุตฺวา อุปนิสฺสยสมฺปนฺนตาย ปพฺพชิตุกาโม หุตฺวา ปิตามหํ อาปุจฺฉิฯ โส สตฺถุ ตมตฺถํ อาโรเจตฺวา ตํ ปพฺพาเชสิฯ โส ปพฺพชิตฺวา พหุํ พุทฺธวจนํ อุคฺคณฺหิตฺวา ปริปุณฺณวสฺโส อุปสมฺปชฺชิตฺวา โยนิโสมนสิกาเร กมฺมํ กโรนฺโต วิเสสโต จตุนฺนํ อรูปชฺฌานานํ ลาภี หุตฺวา ตโต วุฏฺฐาย วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิฯ อิติ โส สญฺญาวิวฏฺฏกุสลานํ อคฺโค ชาโตฯ โส ฌานสุเขน ผลสุเขน วีตินาเมนฺโต เอกทิวสํ อตฺตโน ปฏิปตฺติํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา อธิคตสมฺปตฺติํ ปฏิจฺจ สญฺชาตโสมนสฺโส สีหนาทํ นทนฺโต –

[510]

‘‘ยทา ปฐมมทฺทกฺขิํ, สตฺถารมกุโตภยํ;

ตโต เม อหุ สํเวโค, ปสฺสิตฺวา ปุริสุตฺตมํฯ

[511]

‘‘สิริํ หตฺเถหิ ปาเทหิ, โย ปณาเมยฺย อาคตํ;

เอตาทิสํ โส สตฺถารํ, อาราเธตฺวา วิราธเยฯ

[512]

‘‘ตทาหํ ปุตฺตทารญฺจ, ธนธญฺญญฺจ ฉฑฺฑยิํ;

เกสมสฺสูนิ เฉเทตฺวา, ปพฺพชิํ อนคาริยํฯ

[513]

‘‘สิกฺขาสาชีวสมฺปนฺโน, อินฺทฺริเยสุ สุสํวุโต;

นมสฺสมาโน สมฺพุทฺธํ, วิหาสิํ อปราชิโตฯ

[514]

‘‘ตโต เม ปณิธี อาสิ, เจตโส อภิปตฺถิโต;

น นิสีเท มุหุตฺตมฺปิ, ตณฺหาสลฺเล อนูหเตฯ

[515]

‘‘ตสฺส เมวํ วิหรโต, ปสฺส วีริยปรกฺกมํ;

ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํฯ

[516]

‘‘ปุพฺเพนิวาสํ ชานามิ, ทิพฺพจกฺขุ วิโสธิตํ;

อรหา ทกฺขิเณยฺโยมฺหิ, วิปฺปมุตฺโต นิรูปธิฯ

[517]

‘‘ตโต รตฺยาวิวสาเน, สูริยุคฺคมนํ ปติ;

สพฺพํ ตณฺหํ วิโสเสตฺวา, ปลฺลงฺเกน อุปาวิสิ’’นฺติฯ – อิมา คาถา อภาสิ;

ตตฺถ ยทาติ ยสฺมิํ กาเลฯ ปฐมนฺติ อาทิโตฯ อทฺทกฺขินฺติ ปสฺสิํ, สตฺถารนฺติ, ภควนฺตํฯ อกุโตภยนฺติ นิพฺภยํฯ อยญฺเหตฺถ อตฺโถ – สพฺเพสํ ภยเหตูนํ โพธิมูเลเยว ปหีนตฺตา กุโตจิปิ ภยาภาวโต อกุโตภยํ นิพฺภยํ, จตุเวสารชฺชวิสารทํ ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกปรมตฺเถหิ เวเนยฺยานํ ยถารหมนุสาสนโต สตฺถารํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ มยฺหํ ปิตามเหน สทฺธิํ คนฺตฺวา ยาย เวลาย สพฺพปฐมํ ปสฺสิํ, ตํ ปุริสุตฺตมํ สเทวเก โลเก อคฺคปุคฺคลํ ปสฺสิตฺวา ตโต ทสฺสนเหตุ ตโต ทสฺสนโต ปจฺฉา ‘‘เอตฺตกํ กาลํ สตฺถารํ ทฏฺฐุํ ธมฺมญฺจ โสตุํ นาลตฺถ’’นฺติ มยฺหํ สํเวโค อหุ สโหตฺตปฺปํ ญาณํ อุปฺปชฺชิฯ อุปฺปนฺนสํเวโค ปนาหํ เอวํ จินฺเตสินฺติ ทสฺเสติ สิริํ หตฺเถหีติ คาถายฯ ตสฺสตฺโถ – โย วิภวตฺถิโก ปุริโส ‘‘อุปฏฺฐายิโก หุตฺวา ตว สนฺติเก วสิสฺสามี’’ติ สวิคฺคหํ สิริํ สยเน อุปคตํ หตฺเถหิ จ ปาเทหิ จ โกฏฺเฏนฺโต ปณาเมยฺย นีหเรยฺย, โส ตถารูโป อลกฺขิกปุริโส เอตาทิสํ สตฺถารํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ อาราเธตฺวา อิมสฺมิํ นวเม ขเณ ปฏิลภิตฺวา วิราธเย ตสฺส โอวาทากรเณน ตํ วิรชฺเฌยฺย, อหํ ปเนวํ น กโรมีติ อธิปฺปาโยฯ เตนาห ‘‘ตทาหํ…เป.… อนคาริย’’นฺติฯ ตตฺถ ฉฑฺฑยินฺติ, ปชหิํฯ ‘‘ฉฑฺฑิย’’นฺติปิ ปาโฐฯ

นนุ อยํ เถโร ทารปริคฺคหํ อกตฺวาว ปพฺพชิโต, โส กสฺมา ‘‘ปุตฺตทารญฺจ ฉฑฺฑยิ’’นฺติ อโวจาติ? ยถา นาม ปุริโส อนิพฺพตฺตผลเมว รุกฺขํ ฉินฺทนฺโต อจฺฉินฺเน ตโต ลทฺธผเลหิ ปริหีโน นาม โหติฯ เอวํสมฺปทมิทํ ทฏฺฐพฺพํฯ

สิกฺขาสาชีวสมาปนฺโนติ ยา อธิสีลสิกฺขา, ตาย จ, ยตฺถ ภิกฺขู สห ชีวนฺติ, เอกชีวิกา สภาควุตฺติโน โหนฺติ, เตน ภควตา ปญฺญตฺตสิกฺขาปทสงฺขาเตน สาชีเวน จ สมนฺนาคโต สิกฺขนภาเวน สมงฺคีภูโต, สิกฺขํ ปริปูเรนฺโต สาชีวญฺจ อวีติกฺกมนฺโต หุตฺวา ตทุภยํ สมฺปาเทนฺโตติ อตฺโถฯ เตน สุวิสุทฺเธ ปาติโมกฺเข สีเล ปติฏฺฐิตภาวํ ทสฺเสติฯ อินฺทฺริเยสุ สุสํวุโตติ มนจฺฉฏฺเฐสุ อินฺทฺริเยสุ สุฏฺฐุ สํวุโตฯ รูปาทิวิสเยสุ อุปฺปชฺชนกานํ อภิชฺฌาทีนํ ปวตฺตินิวารณวเสน สติกวาเฏน สุปิหิตจกฺขาทิทฺวาโรติ อตฺโถฯ เอวํ ปาติโมกฺขสํวรอินฺทฺริยสํวรสีลสมฺปตฺติทสฺสเนน อิตรสีลมฺปิ อตฺถโต ทสฺสิตเมว โหตีติ เถโร อตฺตโน จตุปาริสุทฺธิสีลสมฺปทํ ทสฺเสตฺวา ‘‘นมสฺสมาโน สมฺพุทฺธ’’นฺติ อิมินา พุทฺธานุสฺสติภาวนานุโยคมาหฯ วิหาสิํ อปราชิโตติ กิเลสมาราทีหิ อปราชิโต เอว หุตฺวา วิหริํ, ยาว อรหตฺตปฺปตฺติ, ตาว เตหิ อนภิภูโต, อญฺญทตฺถุ เต อภิภวนฺโต เอว วิหาสินฺติ อตฺโถฯ

ตโตติ ตสฺมา, ยสฺมา สุวิสุทฺธสีโล สตฺถริ อภิปฺปสนฺโน กิเลสาภิภวนปฏิปตฺติยญฺจ ฐิโต, ตสฺมาฯ ปณิธีติ ปณิธานํฯ ตโต วา จิตฺตาภินีหาโรฯ อาสีติ อโหสิฯ เจตโส อภิปตฺถิโตติ, มม จิตฺเตน อิจฺฉิโตฯ กีทิโส ปน โสติ อาห ‘‘น นิสีเท มุหุตฺตมฺปิ, ตณฺหาสลฺเล อนูหเต’’ติฯ ‘‘อคฺคมคฺคสณฺฑาเสน มม หทยโต ตณฺหาสลฺเล อนุทฺธเฏ มุหุตฺตมฺปิ น นิสีเท, นิสชฺชํ น กปฺเปยฺย’’นฺติ เอวํ เม จิตฺตาภินีหาโร อโหสีติ อตฺโถฯ

เอวํ ปน จิตฺตํ อธิฏฺฐาย ภาวนํ ภาวยิตฺวา ฐานจงฺกเมเหว รตฺติํ วีตินาเมนฺโต อรูปสมาปตฺติโต วุฏฺฐาย ฌานงฺคมุเขน วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา อรหตฺตํ สจฺฉากาสิฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ตสฺส เม’’ติอาทิฯ นิรูปธีติ กิเลสุปธิอาทีนํ อภาเวน นิรุปธิฯ

รตฺยาวิวสาเนติ รตฺติภาคสฺส วิคมเน วิภาตาย รตฺติยาฯ สูริยุคฺคมนํ ปตีติ สูริยุคฺคมนํ ลกฺขณํ กตฺวาฯ สพฺพํ ตณฺหนฺติ กามตณฺหาทิเภทํ สพฺพํ ตณฺหาโสตํ อคฺคมคฺเคน วิโสเสตฺวา สุกฺขาเปตฺวา ‘‘ตณฺหาสลฺเล อนูหเต น นิสีเท’’ติ, ปฏิญฺญาย โมจิตตฺตาฯ ปลฺลงฺเกน อุปาวิสินฺติ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา นิสีทินฺติฯ เสสํ อุตฺตานตฺถเมวฯ

มหาปนฺถกตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อฏฺฐกนิปาตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. นวกนิปาโต

1. ภูตตฺเถรคาถาวณฺณนา

นวกนิปาเต ยทา ทุกฺขนฺติอาทิกา อายสฺมโต ภูตตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ ปุญฺญํ อุปจินนฺโต สิทฺธตฺถสฺส ภควโต กาเล พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา เสโนติ ลทฺธนาโม วิญฺญุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ สตฺถารํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส ‘‘อุสภํ ปวร’’นฺติอาทินา จตูหิ คาถาหิ อภิตฺถวิฯ

โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สาเกตนครสฺส ทฺวารคาเม มหาวิภวสฺส เสฏฺฐิสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ ตสฺส กิร เสฏฺฐิโน ชาตา ชาตา ทารกา พทฺธาฆาเตน เอเกน ยกฺเขน ขาทิตา, อิมสฺส ปน ปจฺฉิมภวิกตฺตา ภูตา อารกฺขํ คณฺหิํสุฯ ยกฺโข ปน เวสฺสวณสฺส อุปฏฺฐานํ คโต, ปุน นาคมาสิฯ นามกรณทิวเส จสฺส ‘‘เอวํ กเต อมนุสฺสา อนุกมฺปนฺตา ปริหเรยฺยุ’’นฺติ ภูโตติ นามํ อกํสุฯ โส ปน อตฺตโน ปุญฺญพเลน อนนฺตราโย วฑฺฒิ, ตสฺส ‘‘ตโย ปาสาทา อเหสุ’’นฺติอาทิ สพฺพํ ยสสฺส กุลปุตฺตสฺส วิภวกิตฺตเน วิย เวทิตพฺพํฯ โส วิญฺญุตํ ปตฺโต สตฺถริ สาเกเต วสนฺเต อุปาสเกหิ สทฺธิํ วิหารํ คโตฯ สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา อชกรณิยา นาม นทิยา ตีเร เลเณ วสนฺโต วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.7.20-28) –

‘‘อุสภํ ปวรํ วีรํ, มเหสิํ วิชิตาวินํ;

สุวณฺณวณฺณํ สมฺพุทฺธํ, โก ทิสฺวา นปฺปสีทติฯ

‘‘หิมวา วาปริเมยฺโย, สาคโรว ทุรุตฺตโร;

ตเถว ฌานํ พุทฺธสฺส, โก ทิสฺวา นปฺปสีทติฯ

‘‘วสุธา ยถาปฺปเมยฺยา, จิตฺตา วนวฏํสกา;

ตเถว สีลํ พุทฺธสฺส, โก ทิสฺวา นปฺปสีทติฯ