2. สิริมิตฺตตฺเถรคาถาวณฺณนา

อกฺโกธโนติอาทิกา อายสฺมโต สิริมิตฺตตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินิตฺวา อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท ราชคเห มหทฺธนกุฏุมฺพิกสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ, สิริมิตฺโตติ ลทฺธนาโมฯ ตสฺส กิร มาตา สิริคุตฺตสฺส ภคินีฯ ตสฺส วตฺถุ ธมฺมปทวณฺณนายํ (ธ. ป. อฏฺฐ. 1.ครหทินฺนวตฺถุ) อาคตเมวฯ โส สิริคุตฺตสฺส ภาคิเนยฺโย สิริมิตฺโต วยปฺปตฺโต สตฺถุ ธนปาลทมเน ลทฺธปฺปสาโท ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปตฺโตฯ เอกทิวสํ ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิตุํ อาสนํ อภิรุหิตฺวา จิตฺตพีชนิํ คเหตฺวา นิสินฺโน ภิกฺขูนํ ธมฺมํ กเถสิฯ กเถนฺโต จ อุฬารตเร คุเณ วิภชิตฺวา ทสฺเสนฺโต –

[502]

‘‘อกฺโกธโนนุปนาหี, อมาโย ริตฺตเปสุโณ;

ส เว ตาทิสโก ภิกฺขุ, เอวํ เปจฺจ น โสจติฯ

[503]

‘‘อกฺโกธโนนุปนาหี, อมาโย ริตฺตเปสุโณ;

คุตฺตทฺวาโร สทา ภิกฺขุ, เอวํ เปจฺจ น โสจติฯ

[504]

‘‘อกฺโกธโนนุปนาหี, อมาโย ริตฺตเปสุโณ;

กลฺยาณสีโล โส ภิกฺขุ, เอวํ เปจฺจ น โสจติฯ

[505]

‘‘อกฺโกธโนนุปนาหี, อมาโย ริตฺตเปสุโณ;

กลฺยาณมิตฺโต โส ภิกฺขุ, เอวํ เปจฺจ น โสจติฯ

[506]

‘‘อกฺโกธโนนุปนาหี, อมาโย ริตฺตเปสุโณ;

กลฺยาณปญฺโญ โส ภิกฺขุ, เอวํ เปจฺจ น โสจติฯ

[507]

‘‘ยสฺส สทฺธา ตถาคเต, อจลา สุปฺปติฏฺฐิตา;

สีลญฺจ ยสฺส กลฺยาณํ, อริยกนฺตํ ปสํสิตํฯ

[508]

‘‘สงฺเฆ ปสาโท ยสฺสตฺถิ, อุชุภูตญฺจ ทสฺสนํ;

อทลิทฺโทติ ตํ อาหุ, อโมฆํ ตสฺส ชีวิตํฯ

[509]

‘‘ตสฺมา สทฺธญฺจ สีลญฺจ, ปสาทํ ธมฺมทสฺสนํ;

อนุยุญฺเชถ เมธาวี, สรํ พุทฺธาน สาสน’’นฺติฯ – อิมา คาถา อภาสิ;

ตตฺถ อกฺโกธโนติ อกุชฺฌนสีโลฯ อุปฏฺฐิเต หิ โกธุปฺปตฺตินิมิตฺเต อธิวาสนขนฺติยํ ฐตฺวา โกปสฺส อนุปฺปาทโกฯ อนุปนาหีติ น อุปนาหโก, ปเรหิ กตํ อปราธํ ปฏิจฺจ ‘‘อกฺโกจฺฉิ มํ อวธิ มํ, อชินิ มํ อหาสิ เม’’ติอาทินา (ธ. ป. 3; มหาว. 464; ม. นิ. 3.237) โกธสฺส อนุปนยฺหนสีโลฯ สนฺตโทสปฏิจฺฉาทนลกฺขณาย มายาย อภาวโต อมาโยฯ ปิสุณวาจาวิรหิตโต ริตฺตเปสุโณ, ส เว ตาทิสโก ภิกฺขูติ โส ตถารูโป ตถาชาติโก ยถาวุตฺตคุณสมนฺนาคโต ภิกฺขุ ฯ เอวํ ยถาวุตฺตปฏิปตฺติยา เปจฺจ ปรโลเก น โสจติ โสกนิมิตฺตสฺส อภาวโตฯ จกฺขุทฺวาราทโย กายทฺวาราทโย จ คุตฺตา ปิหิตา สํวุตา เอตสฺสาติ คุตฺตทฺวาโรฯ กลฺยาณสีโลติ สุนฺทรสีโล สุวิสุทฺธสีโลฯ กลฺยาณมิตฺโตติ –

‘‘ปิโย ครุภาวนิโย, วตฺตา จ วจนกฺขโม;

คมฺภีรญฺจ กถํ กตฺตา, โน จฏฺฐาเน นิโยชเย’’ติฯ (อ. นิ. 7.37) –

เอวํ วิภาวิตลกฺขโณ กลฺยาณมิตฺโต เอตสฺสาติ กลฺยาณมิตฺโตฯ กลฺยาณปญฺโญติ สุนฺทรปญฺโญฯ ยทิปิ ปญฺญา นาม อสุนฺทรา นตฺถิ, นิยฺยานิกาย ปน ปญฺญาย วเสน เอวํ วุตฺตํ

เอวเมตฺถ โกธาทีนํ วิกฺขมฺภนวเสน สมุจฺเฉทวเสน จ อกฺโกธนาทิมุเขน, ปุคฺคลาธิฏฺฐานาย คาถาย สมฺมาปฏิปตฺติํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ นิปฺผตฺติตโลกุตฺตรสทฺธาทิเก อุทฺธริตฺวา ปุคฺคลาธิฏฺฐานาย เอว คาถาย สมฺมาปฏิปตฺติํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยสฺส สทฺธา’’ติอาทิมาหฯ ตสฺสตฺโถ – ยสฺส ปุคฺคลสฺส ตถาคเต สมฺมาสมฺพุทฺเธ ‘‘อิติปิ โส ภควา’’ติอาทินยปฺปวตฺตา มคฺเคนาคตสทฺธา, ตโต เอว อจลา อวิกมฺปา สุฏฺฐุ ปติฏฺฐิตาฯ ‘‘อตฺถี’’ติ, ปทํ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ อริยกนฺตนฺติ อริยานํ กนฺตํ ปิยายิตํ ภวนฺตเรปิ อวิชหนโตฯ ปสํสิตนฺติ พุทฺธาทีหิ ปสฏฺฐํ, วณฺณิตํ โถมิตํ อตฺถีติ โยชนาฯ

ตํ ปเนตํ สีลํ คหฏฺฐสีลํ ปพฺพชิตสีลนฺติ ทุวิธํฯ ตตฺถ คหฏฺฐสีลํ นาม ปญฺจสิกฺขาปทสีลํ, ยํ คหฏฺเฐน รกฺขิตุํ สกฺกาฯ ปพฺพชิตสีลํ นาม ทสสิกฺขาปทสีลํ อุปาทาย สพฺพํ จตุปาริสุทฺธิสีลํ, ตยิทํ สพฺพมฺปิ อขณฺฑาทิภาเวน อปรามฏฺฐตาย ‘‘กลฺยาณ’’นฺติ เวทิตพฺพํฯ

สงฺเฆ ปสาโท ยสฺสตฺถีติ ‘‘สุปฺปฏิปนฺโน ภควโต สาวกสงฺโฆ’’ติอาทินา อริยสงฺเฆ ปสาโท สทฺธา ยสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ อจโล สุปฺปติฏฺฐิโตติ อาเนตฺวา โยเชตพฺพํฯ อุชุภูตญฺจ ทสฺสนนฺติ ทิฏฺฐิวงฺกาภาวโต กิเลสวงฺกาภาวโต จ อุชุภูตํฯ อกุฏิลํ อชิมฺหํ กมฺมสฺสกตาทสฺสนญฺเจว สปฺปจฺจยนามรูปทสฺสนญฺจาติ ทุวิธมฺปิ ทสฺสนํ ยสฺส อตฺถิ อจลํ สุปฺปติฏฺฐิตนฺติ โยชนาฯ อทลิทฺโทติ ตํ อาหุ สทฺธาธนํ, สีลธนํ, สุตธนํ, จาคธนํ, ปญฺญาธนนฺติ อิเมสํ สุวิสุทฺธานํ ธนานํ อตฺถิตาย ‘‘อทลิทฺโท’’ติ ตํ ตาทิสํ ปุคฺคลํ พุทฺธาทโย อริยา อาหุฯ อโมฆํ ตสฺส ชีวิตํ ตสฺส ตถารูปสฺส ชีวิตํ ทิฏฺฐธมฺมิกาทิอตฺถาธิคเมน อโมฆํ อวญฺฌํ สผลเมวาติ อาหูติ อตฺโถฯ

ตสฺมาติ , ยสฺมา ยถาวุตฺตสทฺธาทิคุณสมนฺนาคโต ปุคฺคโล ‘‘อทลิทฺโท อโมฆชีวิโต’’ติ วุจฺจติ, ตสฺมา อหมฺปิ ตถารูโป ภเวยฺยนฺติฯ สทฺธญฺจ…เป.… สาสนนฺติ ‘‘สพฺพปาปสฺส อกรณ’’นฺติอาทินา (ธ. ป. 183; ที. นิ. 2.90) วุตฺตํ พุทฺธานํ สาสนํ อนุสฺสรนฺโต กุลปุตฺโต วุตฺตปฺปเภทํ สทฺธญฺเจว สีลญฺจ ธมฺมทสฺสนเหตุกํ ธมฺเม สุนิจฺฉยา วิโมกฺขภูตํ ปสาทญฺจ อนุยุญฺเชยฺย วฑฺเฒยฺยาติฯ

เอวํ เถโร ภิกฺขูนํ ธมฺมเทสนามุเขน อตฺตนิ วิชฺชมาเน คุเณ ปกาเสนฺโต อญฺญํ พฺยากาสิฯ

สิริมิตฺตตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. มหาปนฺถกตฺเถรคาถาวณฺณนา

ยทา ปฐมมทฺทกฺขินฺติอาทิกา อายสฺมโต มหาปนฺถกตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยํ กิร ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล หํสวตีนคเร วิภวสมฺปนฺโน กุฏุมฺพิโย หุตฺวา เอกทิวสํ สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ สญฺญาวิวฏฺฏกุสลานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปนฺตํ ทิสฺวา สยมฺปิ ตํ ฐานนฺตรํ ปตฺเถนฺโต พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส สตฺตาหํ มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา, ‘‘ภนฺเต, ยํ ภิกฺขุํ ตุมฺเห อิโต สตฺตทิวสมตฺถเก – ‘สญฺญาวิวฏฺฏกุสลานํ อยํ มม สาสเน อคฺโค’ติ เอตทคฺเค ฐปยิตฺถ, อหมฺปิ อิมสฺส อธิการกมฺมสฺส พเลน โส ภิกฺขุ วิย อนาคเต เอกสฺส พุทฺธสฺส สาสเน อคฺโค ภเวยฺย’’นฺติ ปตฺถนํ อกาสิฯ กนิฏฺฐภาตา ปนสฺส ตเถว ภควติ อธิการกมฺมํ กตฺวา มโนมยสฺส กายสฺสาภินิมฺมานํ เจโตวิวฏฺฏโกสลฺลนฺติ ทฺวินฺนํ องฺคานํ วเสน วุตฺตนเยเนว ปณิธานํ อกาสิฯ ภควา ทฺวินฺนมฺปิ ปตฺถนํ อนนฺตราเยน สมิชฺฌนภาวํ ทิสฺวา ‘‘อนาคเต กปฺปสตสหสฺสมตฺถเก โคตมสฺส นาม สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สาสเน ตุมฺหากํ ปตฺถนา สมิชฺฌิสฺสตี’’ติ พฺยากาสิฯ

เต อุโภปิ ชนา ตตฺถ ยาวชีวํ ปุญฺญานิ กตฺวา ตโต จุโต เทวโลเก นิพฺพตฺติํสุฯ ตตฺถ มหาปนฺถกสฺส อนฺตรากตํ กลฺยาณธมฺมํ น กถียติฯ จูฬปนฺถโก ปน กสฺสปสฺส ภควโต สาสเน ปพฺพชิตฺวา วีสติ วสฺสสหสฺสานิ โอทาตกสิณกมฺมํ กตฺวา เทวปุเร นิพฺพตฺติฯ อปทาเน ปน ‘‘จูฬปนฺถโก ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล ตาปโส หุตฺวา หิมวนฺเต วสนฺโต ตตฺถ ภควนฺตํ ทิสฺวา ปุปฺผจฺฉตฺเตน ปูชํ อกาสี’’ติ อาคตํฯ เตสํ เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺตานํเยว กปฺปสตสหสฺสํ อติกฺกนฺตํฯ อถ อมฺหากํ สตฺถา อภิสมฺโพธิํ ปตฺวา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺโก ราชคหํ อุปนิสฺสาย เวฬุวเน มหาวิหาเร วิหรติฯ