5. สรภงฺคตฺเถรคาถาวณฺณนา

สเร หตฺเถหีติอาทิกา อายสฺมโต สรภงฺคตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินิตฺวา อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท ราชคเห อญฺญตรสฺส พฺราหฺมณสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ, อนภิลกฺขิโตติสฺส กุลวํสาคตํ นามํ อโหสิฯ โส วยปฺปตฺโต กาเม ปหาย ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา สรติณานิ สยเมว ภญฺชิตฺวา ปณฺณสาลํ กตฺวา วสติฯ ตโต ปฏฺฐาย สรภงฺโคติสฺส สมญฺญา อโหสิฯ อถ ภควา พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โวโลเกนฺโต ตสฺส อรหตฺตูปนิสฺสยํ ทิสฺวา, ตตฺถ คนฺตฺวา, ธมฺมํ เทเสสิฯ โส ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปตฺวา ตตฺเถว วสติฯ อถสฺส ตาปสกาเล กตา ปณฺณสาลา ชิณฺณา ปลุคฺคา อโหสิฯ ตํ ทิสฺวา มนุสฺสา ‘‘กิสฺส, ภนฺเต, อิมํ กุฏิกํ น ปฏิสงฺขโรถา’’ติ อาหํสุฯ เถโร ‘‘กุฏิกา ยถา ตาปสกาเล กตา, อิทานิ ตถา กาตุํ น สกฺกา’’ติ ตํ สพฺพํ ปกาเสนฺโต –

[487]

‘‘สเร หตฺเถหิ ภญฺชิตฺวา, กตฺวาน กุฏิมจฺฉิสํ;

เตน เม สรภงฺโคติ, นามํ สมฺมุติยา อหุฯ

[488]

‘‘น มยฺหํ กปฺปเต อชฺช, สเร หตฺเถหิ ภญฺชิตุํ;

สิกฺขาปทา โน ปญฺญตฺตา, โคตเมน ยสสฺสินา’’ติฯ – ทฺเว คาถา อภาสิ;

ตตฺถ สเร หตฺเถหิ ภญฺชิตฺวาติ, ปุพฺเพ ตาปสกาเล สรติณานิ มม หตฺเถหิ ฉินฺทิตฺวา ติณกุฏิํ กตฺวา อจฺฉิสํ วสิํ, นิสีทิญฺเจว นิปชฺชิญฺจฯ เตนาติ กุฏิกรณตฺถํ สรานํ ภญฺชเนนฯ สมฺมุติยาติ อนฺวตฺถสมฺมุติยา สรภงฺโคติ, นามํ อหุ อโหสิฯ

น มยฺหํ กปฺปเต อชฺชาติ อชฺช อิทานิ อุปสมฺปนฺนสฺส มยฺหํ สเร สรติเณ หตฺเถหิ ภญฺชิตุํ น กปฺปเต น วฏฺฏติฯ กสฺมา? สิกฺขาปทา โน ปญฺญตฺตา, โคตเมน ยสสฺสินาติฯ เตน ยํ อมฺหากํ สตฺถารา สิกฺขาปทํ ปญฺญตฺตํ, ตํ มยํ ชีวิตเหตุนาปิ นาติกฺกมามาติ ทสฺเสติฯ

เอวํ เอเกน ปกาเรน ติณกุฏิกาย อปฏิสงฺขรเณ การณํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อปเรนปิ ปริยาเยน นํ ทสฺเสนฺโต –

[489]

‘‘สกลํ สมตฺตํ โรคํ, สรภงฺโค นาทฺทสํ ปุพฺเพ;

โสยํ โรโค ทิฏฺโฐ, วจนกเรนาติเทวสฺสา’’ติฯ – อิมํ คาถมาห;

ตตฺถ สกลนฺติ สพฺพํฯ สมตฺตนฺติ สมฺปุณฺณํ, สพฺพภาคโต อนวเสสนฺติ อตฺโถฯ โรคนฺติ ทุกฺขทุกฺขตาทิวเสน รุชนฏฺเฐน โรคภูตํ อุปาทานกฺขนฺธปญฺจกํ สนฺธาย วทติฯ นาทฺทสํ ปุพฺเพติ สตฺถุ โอวาทปฏิลาภโต ปุพฺเพ น อทฺทกฺขิํฯ โสยํ โรโค ทิฏฺโฐ, วจนกเรนาติเทวสฺสาติ สมฺมุติเทวา อุปปตฺติเทวา วิสุทฺธิเทวาติ สพฺเพปิ เทเว อตฺตโน สีลาทิคุเณหิ อติกฺกมิตฺวา ฐิตตฺตา อติเทวสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส โอวาทปฏิกเรน สรภงฺเคน โส อยํ ขนฺธปญฺจกสงฺขาโต โรโค วิปสฺสนาปญฺญาสหิตาย มคฺคปญฺญาย ปญฺจกฺขนฺธโต ทิฏฺโฐ, ปริญฺญาโตติ อตฺโถฯ เอเตน เอวํ อตฺตภาวกุฏิกายมฺปิ อนเปกฺโข พาหิรํ ติณกุฏิกํ กถํ ปฏิสงฺขริสฺสตีติ ทสฺเสติฯ

อิทานิ ยํ มคฺคํ ปฏิปชฺชนฺเตน มยา อยํ อตฺตภาวโรโค ยาถาวโต ทิฏฺโฐ, สฺวายํ มคฺโค สพฺพพุทฺธสาธารโณฯ เยน เนสํ โอวาทธมฺโมปิ มชฺเฌ ภินฺนสุวณฺณสทิโส ยตฺถาหํ ปติฏฺฐาย ทุกฺขกฺขยํ ปตฺโตติ เอวํ อตฺตโน อรหตฺตปฏิปตฺติํ พฺยากโรนฺโต –

[490]

‘‘เยเนว มคฺเคน คโต วิปสฺสี, เยเนว มคฺเคน สิขี จ เวสฺสภู;

กกุสนฺธโกณาคมโน จ กสฺสโป, เตนญฺชเสน อคมาสิ โคตโมฯ

[491]

‘‘วีตตณฺหา อนาทานา, สตฺต พุทฺธา ขโยคธา;

เยหายํ เทสิโต ธมฺโม, ธมฺมภูเตหิ ตาทิภิฯ

[492]

‘‘จตฺตาริ อริยสจฺจานิ, อนุกมฺปาย ปาณินํ;

ทุกฺขํ สมุทโย มคฺโค, นิโรโธ ทุกฺขสงฺขโยฯ

[493]

‘‘ยสฺมิํ นิวตฺตเต ทุกฺขํ, สํสารสฺมิํ อนนฺตกํ;

เภทา อิมสฺส กายสฺส, ชีวิตสฺส จ สงฺขยา;

อญฺโญ ปุนพฺภโว นตฺถิ, สุวิมุตฺโตมฺหิ สพฺพธี’’ติฯ –

อิมา คาถา อภาสิ –

ตตฺถ เยเนว มคฺเคนาติ เยเนว สปุพฺพภาเคน อริเยน อฏฺฐงฺคิเกน มคฺเคนฯ คโตติ ปฏิปนฺโน นิพฺพานํ อธิคโตฯ วิปสฺสีติ วิปสฺสี สมฺมาสมฺพุทฺโธฯ กกุสนฺธาติ อวิภตฺติโก นิทฺเทโสฯ ‘‘กกุสนฺธโกณาคมนา’’ติปิ ปาโฐฯ เตนญฺชเสนาติ เตเนว อญฺชเสน อริยมคฺเคนฯ

อนาทานาติ อนุปาทานา อปฺปฏิสนฺธิกา วาฯ ขโยคธาติ นิพฺพาโนคธา นิพฺพานปติฏฺฐาฯ เยหายํ เทสิโต ธมฺโมติ เยหิ สตฺตหิ สมฺมาสมฺพุทฺเธหิ อยํ สาสนธมฺโม เทสิโต ปเวทิโตฯ ธมฺมภูเตหีติ ธมฺมกายตาย ธมฺมสภาเวหิ, นวโลกุตฺตรธมฺมโต วา ภูเตหิ ชาเตหิ, ธมฺมํ วา ปตฺเตหิฯ ตาทิภีติ, อิฏฺฐาทีสุ ตาทิภาวปฺปตฺเตหิฯ

‘‘จตฺตาริ อริยสจฺจานี’’ติอาทินา เตหิ เทสิตํ ธมฺมํ ทสฺเสติฯ ตตฺถ จตฺตารีติ คณนปริจฺเฉโทฯ อริยสจฺจานีติ ปริจฺฉินฺนธมฺมทสฺสนํฯ วจนตฺถโต ปน อริยานิ จ อวิตถฏฺเฐน สจฺจานิ จาติ อริยสจฺจานิ, อริยสฺส วา ภควโต สจฺจานิ เตน เทสิตตฺตา, อริยภาวกรานิ วา สจฺจานีติ อริยสจฺจานิฯ กุจฺฉิตภาวโต ตุจฺฉภาวโต จ ทุกฺขํ, อุปาทานกฺขนฺธปญฺจกํฯ ตํ ทุกฺขํ สมุเทติ เอตสฺมาติ สมุทโย, ตณฺหาฯ กิเลเส มาเรนฺโต คจฺฉติ, นิพฺพานตฺถิเกหิ มคฺคียตีติ วา มคฺโค, สมฺมาทิฏฺฐิอาทโย อฏฺฐ ธมฺมาฯ สํสารจารกสงฺขาโต นตฺถิ เอตฺถ โรโธ, เอตสฺมิํ วา อธิคเต ปุคฺคลสฺส โรธาภาโว โหติ, นิรุชฺฌติ ทุกฺขเมตฺถาติ วา นิโรโธ, นิพฺพานํฯ เตนาห ‘‘ทุกฺขสงฺขโย’’ติฯ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ

ยสฺมินฺติ ยสฺมิํ นิโรเธ นิพฺพาเน อธิคเตฯ

นิวตฺตเตติ อริยมคฺคภาวนาย สติ อนนฺตกํ อปริยนฺตํ อิมสฺมิํ สํสาเร ชาติอาทิทุกฺขํ น ปวตฺตติ อุจฺฉิชฺชติ, โส นิโรโธติ อยํ ธมฺมภูเตหิ สมฺมาสมฺพุทฺเธหิ เทสิโต ธมฺโมติ โยชนาฯ ‘‘เภทา’’ติอาทินา ‘‘โรโค ทิฏฺโฐ’’ติ ทุกฺขปริญฺญาย สูจิตํ อตฺตโน อรหตฺตปฺปตฺติํ สรูปโต ทสฺเสติฯ ‘‘ยสฺมิํ นิพฺพตฺตเต ทุกฺข’’นฺติ ปน ปาเฐ สกลคาถาย ตตฺถายํ โยชนา – ยสฺมิํ ขนฺธาทิปฏิปาฏิสญฺญิเต สํสาเร อิทํ อนนฺตกํ ชาติอาทิทุกฺขํ นิพฺพตฺตํ, โส อิโต ทุกฺขปฺปตฺติโต อญฺโญ ปุนปฺปุนํ ภวนภาวโต ปุนพฺภโวฯ อิมสฺส ชีวิตินฺทฺริยสฺส สงฺขยา กายสงฺขาตสฺส ขนฺธปญฺจกสฺส เภทา วินาสา อุทฺธํ นตฺถิ, ตสฺมา สพฺพธิ สพฺเพหิ กิเลเสหิ สพฺเพหิ ภเวหิ สุฏฺฐุ วิมุตฺโต วิสํยุตฺโต อมฺหีติฯ

สรภงฺคตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สตฺตกนิปาตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. อฏฺฐกนิปาโต

1. มหากจฺจายนตฺเถรคาถาวณฺณนา

อฏฺฐกนิปาเต กมฺมํ พหุกนฺติอาทิกา อายสฺมโต มหากจฺจายนตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล คหปติมหาสาลกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วุทฺธิปฺปตฺโต, เอกทิวสํ สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุณนฺโต สตฺถารา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ วิภชนฺตานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐปิยมานํ เอกํ ภิกฺขุํ ทิสฺวา, สยมฺปิ ตํ ฐานํ ปตฺเถนฺโต ปณิธานํ กตฺวา, ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา, เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต สุเมธสฺส ภควโต กาเล วิชฺชาธโร หุตฺวา อากาเสน คจฺฉนฺโต สตฺถารํ หิมวนฺตปพฺพเต เอกสฺมิํ วนสณฺเฑ นิสินฺนํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส กณิการปุปฺเผหิ ปูชํ อกาสิฯ

โส เตน ปุญฺญกมฺเมน อปราปรํ สุคตีสุเยว ปริวตฺเตนฺโต กสฺสปทสพลสฺส กาเล พาราณสิยํ กุลฆเร นิพฺพตฺติตฺวา ปรินิพฺพุเต ภควติ สุวณฺณเจติยกรณฏฺฐาเน สตสหสฺสคฺฆนิกาย สุวณฺณิฏฺฐกาย ปูชํ กตฺวา, ‘‘ภควา มยฺหํ นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺฐาเน สรีรํ สุวณฺณวณฺณํ โหตู’’ติ ปตฺถนํ อกาสิฯ

ตโต ยาวชีวํ กุสลกมฺมํ กตฺวา เอกํ พุทฺธนฺตรํ เทวมนุสฺเสสุ สํสริตฺวา อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท อุชฺเชนิยํ รญฺโญ จณฺฑปชฺโชตสฺส ปุโรหิตเคเห นิพฺพตฺติฯ ตสฺส นามคฺคหณทิวเส มาตา ‘‘มยฺหํ ปุตฺโต สุวณฺณวณฺโณ, อตฺตโน นามํ คเหตฺวา อาคโต’’ติ กญฺจนมาณโว ตฺเวว นามํ อกาสิฯ โส วุฑฺฒิมนฺวาย ตโย เวเท อุคฺคเหตฺวา ปิตุ อจฺจเยน ปุโรหิตฏฺฐานํ ลภิฯ โส โคตฺตวเสน กจฺจายโนติ ปญฺญายิตฺถฯ ตํ ราชา จณฺฑปชฺโชโต พุทฺธุปฺปาทํ สุตฺวา, ‘‘อาจริย, ตฺวํ ตตฺถ คนฺตฺวา สตฺถารํ อิธาเนหี’’ติ เปเสสิฯ โส อตฺตฏฺฐโม สตฺถุ สนฺติกํ อุปคโตฯ ตสฺส สตฺถา ธมฺมํ เทเสติฯ เทสนาปริโยสาเน โส สตฺตหิ ชเนหิ สทฺธิํ สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺเต ปติฏฺฐาสิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 2.54.1-27) –