4. โสปากตฺเถรคาถาวณฺณนา

ทิสฺวา ปาสาทฉายายนฺติอาทิกา อายสฺมโต โสปากตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต สิทฺธตฺถสฺส ภควโต กาเล พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต พฺราหฺมณานํ วิชฺชาสิปฺเปสุ นิปฺผตฺติํ คโต กาเมสุ อาทีนวํ ทิสฺวา ฆราวาสํ ปหาย ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา เอกสฺมิํ ปพฺพเต วิหรติฯ สตฺถา อาสนฺนมรณํ ตํ ญตฺวา ตสฺส สนฺติกํ อคมาสิฯ โส ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺโต อุฬารํ ปีติโสมนสฺสํ ปเวเทนฺโต ปุปฺผมยํ อาสนํ ปญฺญเปตฺวา อทาสิฯ สตฺถา ตตฺถ นิสีทิตฺวา, อนิจฺจตาปฏิสํยุตฺตํ ธมฺมิํ กถํ กเถตฺวา ตสฺส ปสฺสนฺตสฺเสว อากาเสน อคมาสิฯ โส ปุพฺเพ คหิตํ นิจฺจคฺคาหํ ปหาย อนิจฺจสญฺญํ หทเย ฐเปตฺวา, กาลงฺกตฺวา, เทวโลเก อุปฺปชิตฺวา, อปราปรํ เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต, อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท ราชคเห โสปากโยนิยํ นิพฺพตฺติฯ โส ชาติอาคเตน โสปาโกติ นาเมน ปญฺญายิฯ เกจิ ปน ‘‘วาณิชกุเล นิพฺพตฺโต, ‘โสปาโก’ติ ปน นามมตฺต’’นฺติ วทนฺติฯ ตํ อปทานปาฬิยา วิรุชฺฌติ ‘‘ปจฺฉิเม ภเว สมฺปตฺเต, โสปากโยนุปาคมิ’’นฺติ วจนโตฯ

ตสฺส จตุมาสชาตสฺส ปิตา กาลมกาสิ, จูฬปิตา โปเสสิฯ อนุกฺกเมน สตฺตวสฺสิโก ชาโตฯ เอกทิวสํ จูฬปิตา ‘‘อตฺตโน ปุตฺเตน กลหํ กโรตี’’ติ กุชฺฌิตฺวา, ตํ สุสานํ เนตฺวา, ทฺเว หตฺเถ รชฺชุยา เอกโต พนฺธิตฺวา, ตาย เอว รชฺชุยา มตมนุสฺสสฺส สรีเร คาฬฺหํ พนฺธิตฺวา คโต ‘‘สิงฺคาลาทโย ขาทนฺตู’’ติฯ ปจฺฉิมภวิกตาย ทารกสฺส ปุญฺญผเลน สยํ มาเรตุํ น วิสหิ, สิงฺคาลาทโยปิ น อภิภวิํสุฯ ทารโก อฑฺฒรตฺตสมเย เอวํ วิปฺปลปติ –

‘‘กา คติ เม อคติสฺส, โก วา พนฺธุ อพนฺธุโน;

สุสานมชฺเฌ พนฺธสฺส, โก เม อภยทายโก’’ติฯ

สตฺถา ตาย เวลาย เวเนยฺยพนฺธเว โอโลเกนฺโต ทารกสฺส หทยพฺภนฺตเร ปชฺชลนฺตํ อรหตฺตูปนิสฺสยํ ทิสฺวา โอภาสํ ผริตฺวา สติํ ชเนตฺวา เอวมาห –

‘‘เอหิ โสปาก มา ภายิ, โอโลกสฺสุ ตถาคตํ;

อหํ ตํ ตารยิสฺสามิ, ราหุมุเขว จนฺทิม’’นฺติฯ

ทารโก พุทฺธานุภาเวน ฉินฺนพนฺธโน คาถาปริโยสาเน โสตาปนฺโน หุตฺวา คนฺธกุฏิสมฺมุเข อฏฺฐาสิฯ

ตสฺส มาตา ปุตฺตํ อปสฺสนฺตี จูฬปิตรํ ปุจฺฉิตฺวา เตนสฺส ปวตฺติยา อกถิตาย ตตฺถ ตตฺถ คนฺตฺวา วิจินนฺตี ‘‘พุทฺธา กิร อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ ชานนฺติ, ยํนูนาหํ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา มม ปุตฺตสฺส ปวตฺติํ ชาเนยฺย’’นฺติ สตฺถุ สนฺติกํ อคมาสิฯ สตฺถา, อิทฺธิยา ตํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา, ‘‘ภนฺเต, มม ปุตฺตํ น ปสฺสามิ, อปิจ ภควา ตสฺส ปวตฺติํ ชานาตี’’ติ ตาย ปุฏฺโฐ –

‘‘น สนฺติ ปุตฺตา ตาณาย, น ปิตา นาปิ พนฺธวา;

อนฺตเกนาธิปนฺนสฺส, นตฺถิ ญาตีสุ ตาณตา’’ติฯ (ธ. ป. 288) –

ธมฺมํ กเถสิฯ ตํ สุตฺวา สา โสตาปนฺนา อโหสิฯ ทารโก อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.2.112-123) –

‘‘ปพฺภารํ โสธยนฺตสฺส, วิปิเน ปพฺพตุตฺตเม;

สิทฺธตฺโถ นาม ภควา, อาคจฺฉิ มม สนฺติกํฯ

‘‘พุทฺธํ อุปคตํ ทิสฺวา, โลกเชฏฺฐสฺส ตาทิโน;

สนฺถรํ สนฺถริตฺวาน, ปุปฺผาสนมทาสหํฯ

‘‘ปุปฺผาสเน นิสีทิตฺวา, สิทฺธตฺโถ โลกนายโก;

มมญฺจ คติมญฺญาย, อนิจฺจตมุทาหริฯ

‘‘อนิจฺจา วต สงฺขารา, อุปฺปาทวยธมฺมิโน;

อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌนฺติ, เตสํ วูปสโม สุโขฯ

‘‘อิทํ วตฺวาน สพฺพญฺญู, โลกเชฏฺโฐ นราสโภ;

นภํ อพฺภุคฺคมี วีโร, หํสราชาว อมฺพเรฯ

‘‘สกํ ทิฏฺฐิํ ชหิตฺวาน, ภาวยานิจฺจสญฺญหํ;

เอกาหํ ภาวยิตฺวาน, ตตฺถ กาลํ กโต อหํฯ

‘‘ทฺเว สมฺปตฺตี อนุโภตฺวา, สุกฺกมูเลน โจทิโต;

ปจฺฉิเม ภเว สมฺปตฺเต, สปากโยนุปาคมิํฯ

‘‘อคารา อภินิกฺขมฺม, ปพฺพชิํ อนคาริยํ;

ชาติยา สตฺตวสฺโสหํ, อรหตฺตมปาปุณิํฯ

‘‘อารทฺธวีริโย ปหิตตฺโต, สีเลสุ สุสมาหิโต;

โตเสตฺวาน มหานาคํ, อลตฺถํ อุปสมฺปทํฯ

‘‘จตุนฺนวุติโต กปฺเป, ยํ กมฺมมกริํ ตทา;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, ปุปฺผทานสฺสิทํ ผลํฯ

‘‘จตุนฺนวุติโต กปฺเป, ยํ สญฺญํ ภาวยิํ ตทา;

ตํ สญฺญํ ภาวยนฺตสฺส, ปตฺโต เม อาสวกฺขโยฯ

‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

อถ ภควา อิทฺธิํ ปฏิสํหริฯ สาปิ ปุตฺตํ ทิสฺวา หฏฺฐตุฏฺโฐ ตสฺส ขีณาสวภาวํ สุตฺวา ปพฺพาเชตฺวา คตาฯ โส สตฺถารํ คนฺธกุฏิจฺฉายายํ จงฺกมนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา, วนฺทิตฺวา อนุจงฺกมิฯ ตสฺส ภควา อุปสมฺปทํ อนุชานิตุกาโม ‘‘เอกํ นาม กิ’’นฺติอาทินา ทส ปญฺเห ปุจฺฉิฯ โสปิ สตฺถุ อธิปฺปายํ คณฺหนฺโต สพฺพญฺญุตญฺญาเณน สํสนฺเทนฺโต ‘‘สพฺเพ สตฺตา อาหารฏฺฐิติกา’’ติอาทินา (ขุ. ปา. 4.1) เต ปญฺเห วิสฺสชฺเชสิฯ เตเนว เต กุมารปญฺหา นาม ชาตาฯ สตฺถา ตสฺส ปญฺหพฺยากรเณน อาราธิตจิตฺโต อุปสมฺปทํ อนุชานิฯ เตน สา ปญฺหพฺยากรณูปสมฺปทา นาม ชาตาฯ ตสฺสิมํ อตฺตโน ปวตฺติํ ปกาเสตฺวา เถโร อญฺญํ พฺยากโรนฺโต –

[480]

‘‘ทิสฺวา ปาสาทฉายายํ, จงฺกมนฺตํ นรุตฺตมํ;

ตตฺถ นํ อุปสงฺกมฺม, วนฺทิสฺสํ ปุริสุตฺตมํฯ

[481]

‘‘เอกํสํ จีวรํ กตฺวา, สํหริตฺวาน ปาณโย;

อนุจงฺกมิสฺสํ วิรชํ, สพฺพสตฺตานมุตฺตมํฯ

[482]

‘‘ตโต ปญฺเห อปุจฺฉิ มํ, ปญฺหานํ โกวิโท วิทู;

อจฺฉมฺภี จ อภีโต จ, พฺยากาสิํ สตฺถุโน อหํฯ

[483]

‘‘วิสฺสชฺชิเตสุ ปญฺเหสุ, อนุโมทิ ตถาคโต;

ภิกฺขุสงฺฆํ วิโลเกตฺวา, อิมมตฺถํ อภาสถฯ

[484]

‘‘‘ลาภา องฺคานํ มคธานํ, เยสายํ ปริภุญฺชติ;

จีวรํ ปิณฺฑปาตญฺจ, ปจฺจยํ สยนาสนํ;

ปจฺจุฏฺฐานญฺจ สามีจิํ, เตสํ ลาภา’ติ จาพฺรวิฯ

[485]

‘‘‘อชฺชทคฺเค มํ โสปาก, ทสฺสนาโยปสงฺกม;

เอสา เจว เต โสปาก, ภวตุ อุปสมฺปทา’’’ฯ

[486]

‘‘ชาติยา สตฺตวสฺเสน, ลทฺธาน อุปสมฺปทํ;

ธาเรมิ อนฺติมํ เทหํ, อโห ธมฺมสุธมฺมตา’’ติฯ – อิมา คาถา อภาสิ;

ตตฺถ ปาสาทฉายายนฺติ คนฺธกุฏิจฺฉายายํฯ วนฺทิสฺสนฺติ, อภิวนฺทิํฯ

สํหริตฺวาน ปาณโยติ อุโภ หตฺเถ กมลมกุฬากาเรน สงฺคเต กตฺวา, อญฺชลิํ ปคฺคเหตฺวาติ อตฺโถฯ อนุจงฺกมิสฺสนฺติ จงฺกมนฺตสฺส สตฺถุโน อนุปจฺฉโต อนุคมนวเสน จงฺกมิํฯ วิรชนฺติ วิคตราคาทิรชํฯ

ปญฺเหติ กุมารปญฺเหฯ วิทูติ เวทิตพฺพํ วิทิตวา, สพฺพญฺญูติ อตฺโถฯ ‘‘สตฺถา มํ ปุจฺฉตี’’ติ อุปฺปชฺชนกสฺส ฉมฺภิตตฺตสฺส ภยสฺส จ เสตุฆาเตน ปหีนตฺตา อจฺฉมฺภี จ อภีโต จ พฺยากาสิฯ

เยสายนฺติ เยสํ องฺคมคธานํ อยํ โสปาโกฯ ปจฺจยนฺติ คิลานปจฺจยํฯ สามีจินฺติ มคฺคทานพีชนาทิสามีจิกิริยํฯ

อชฺชทคฺเคติ ท-กาโร ปทสนฺธิกโร, อชฺช อคฺเค อาทิํ กตฺวา, อชฺช ปฏฺฐายฯ ‘‘อชฺชตคฺเค’’ติปิ ปาฬิ, อชฺชตํ อาทิํ กตฺวาติ อตฺโถฯ ทสฺสนาโยปสงฺกมาติ ‘‘หีนชจฺโจ, วยสา ตรุณตโร’’ติ วา อจินฺเตตฺวา ทสฺสนาย มํ อุปสงฺกมฯ เอสา เจวาติ ยา ตสฺส มม สพฺพญฺญุตญฺญาเณน สทฺธิํ สํสนฺเทตฺวา กตา ปญฺหวิสฺสชฺชนาฯ เอสาเยว เต ภวตุ อุปสมฺปทา อิติ จ อพฺรวีติ โยชนาฯ ‘‘ลทฺธา เม อุปสมฺปทา’’ติปิ ปาฬิฯ เย ปน ‘‘ลทฺธาน อุปสมฺปท’’นฺติปิ ปฐนฺติ, เตสํ สตฺตวสฺเสนาติ สตฺตเมน วสฺเสนาติ อตฺโถ, สตฺตวสฺเสน วา หุตฺวาติ วจนเสโสฯ ยํ ปเนตฺถ อวุตฺตํ, ตํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

โสปากตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. สรภงฺคตฺเถรคาถาวณฺณนา

สเร หตฺเถหีติอาทิกา อายสฺมโต สรภงฺคตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินิตฺวา อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท ราชคเห อญฺญตรสฺส พฺราหฺมณสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ, อนภิลกฺขิโตติสฺส กุลวํสาคตํ นามํ อโหสิฯ โส วยปฺปตฺโต กาเม ปหาย ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา สรติณานิ สยเมว ภญฺชิตฺวา ปณฺณสาลํ กตฺวา วสติฯ ตโต ปฏฺฐาย สรภงฺโคติสฺส สมญฺญา อโหสิฯ อถ ภควา พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โวโลเกนฺโต ตสฺส อรหตฺตูปนิสฺสยํ ทิสฺวา, ตตฺถ คนฺตฺวา, ธมฺมํ เทเสสิฯ โส ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปตฺวา ตตฺเถว วสติฯ อถสฺส ตาปสกาเล กตา ปณฺณสาลา ชิณฺณา ปลุคฺคา อโหสิฯ ตํ ทิสฺวา มนุสฺสา ‘‘กิสฺส, ภนฺเต, อิมํ กุฏิกํ น ปฏิสงฺขโรถา’’ติ อาหํสุฯ เถโร ‘‘กุฏิกา ยถา ตาปสกาเล กตา, อิทานิ ตถา กาตุํ น สกฺกา’’ติ ตํ สพฺพํ ปกาเสนฺโต –

[487]

‘‘สเร หตฺเถหิ ภญฺชิตฺวา, กตฺวาน กุฏิมจฺฉิสํ;

เตน เม สรภงฺโคติ, นามํ สมฺมุติยา อหุฯ

[488]

‘‘น มยฺหํ กปฺปเต อชฺช, สเร หตฺเถหิ ภญฺชิตุํ;

สิกฺขาปทา โน ปญฺญตฺตา, โคตเมน ยสสฺสินา’’ติฯ – ทฺเว คาถา อภาสิ;

ตตฺถ สเร หตฺเถหิ ภญฺชิตฺวาติ, ปุพฺเพ ตาปสกาเล สรติณานิ มม หตฺเถหิ ฉินฺทิตฺวา ติณกุฏิํ กตฺวา อจฺฉิสํ วสิํ, นิสีทิญฺเจว นิปชฺชิญฺจฯ เตนาติ กุฏิกรณตฺถํ สรานํ ภญฺชเนนฯ สมฺมุติยาติ อนฺวตฺถสมฺมุติยา สรภงฺโคติ, นามํ อหุ อโหสิฯ

น มยฺหํ กปฺปเต อชฺชาติ อชฺช อิทานิ อุปสมฺปนฺนสฺส มยฺหํ สเร สรติเณ หตฺเถหิ ภญฺชิตุํ น กปฺปเต น วฏฺฏติฯ กสฺมา? สิกฺขาปทา โน ปญฺญตฺตา, โคตเมน ยสสฺสินาติฯ เตน ยํ อมฺหากํ สตฺถารา สิกฺขาปทํ ปญฺญตฺตํ, ตํ มยํ ชีวิตเหตุนาปิ นาติกฺกมามาติ ทสฺเสติฯ