5. ชมฺพุกตฺเถรคาถาวณฺณนา
ปญฺจปญฺญาสาติอาทิกา อายสฺมโต ชมฺพุกตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต ติสฺสสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต สตฺถุ สมฺมาสมฺโพธิํ สทฺทหนฺโต โพธิรุกฺขํ วนฺทิตฺวา พีชเนน ปูเชสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต กสฺสปสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต สาสเน ปพฺพชิตฺวา อญฺญตเรน อุปาสเกน การิเต อาราเม อาวาสิโก หุตฺวา วิหรติ เตน อุปฏฺฐียมาโนฯ อเถกทิวสํ เอโก ขีณาสวตฺเถโร ลูขจีวรธโร เกโสหรณตฺถํ อรญฺญโต คามาภิมุโข อาคจฺฉติ, ตํ ทิสฺวา โส อุปาสโก อิริยาปเถ ปสีทิตฺวา กปฺปเกน เกสมสฺสูนิ โอหาราเปตฺวา ปณีตโภชนํ โภเชตฺวา สุนฺทรานิ จีวรานิ ทตฺวา ‘‘อิเธว, ภนฺเต, วสถา’’ติ วสาเปติฯ ตํ ทิสฺวา อาวาสิโก อิสฺสามจฺเฉรปกโต ขีณาสวตฺเถรํ อาห – ‘‘วรํ เต, ภิกฺขุ, อิมินา ปาปุปาสเกน อุปฏฺฐียมานสฺส เอวํ อิธ วสนโต องฺคุลีหิ เกเส ลุญฺจิตฺวา อเจลสฺส สโต คูถมุตฺตาหารชีวน’’นฺติฯ เอวญฺจ ปน วตฺวา ตาวเทว วจฺจกุฏิํ ปวิสิตฺวา ปายาสํ วฑฺเฒนฺโต วิย หตฺเถน คูถํ วฑฺเฒตฺวา วฑฺเฒตฺวา ยาวทตฺถํ ขาทิ, มุตฺตญฺจ ปิวิฯ อิมินา นิยาเมน ยาวตายุกํ ฐตฺวา กาลงฺกตฺวา นิรเย ปจฺจิตฺวา ปุน คูถมุตฺตาหาโร วสิตฺวา ตสฺเสว กมฺมสฺส วิปากาวเสเสน มนุสฺเสสุ อุปฺปนฺโนปิ ปญฺจ ชาติสตานิ นิคณฺโฐ หุตฺวา คูถภกฺโข อโหสิฯ
ปุน อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท มนุสฺสโยนิยํ นิพฺพตฺตมาโนปิ อริยูปวาทพเลน ทุคฺคตกูเล นิพฺพตฺติตฺวา ถญฺญํ วา ขีรํ วา สปฺปิํ วา ปายมาโน, ตํ ฉฑฺเฑตฺวา มุตฺตเมว ปิวติ, โอทนํ โภชิยมาโน, ตํ ฉฑฺเฑตฺวา คูถเมว ขาทติ, เอวํ คูถมุตฺตปริโภเคน วฑฺฒนฺโต วยปฺปตฺโตปิ ตเทว ปริภุญฺชติฯ มนุสฺสา ตโต วาเรตุํ อสกฺโกนฺตา ปริจฺจชิํสุฯ โส ญาตเกหิ ปริจฺจตฺโต นคฺคปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา น นฺหายติ, รโชชลฺลธโร เกสมสฺสูนิ ลุญฺจิตฺวา อญฺเญ อิริยาปเถ ปฏิกฺขิปิตฺวา เอกปาเทน ติฏฺฐติ, นิมนฺตนํ น สาทิยติ, มาโสปวาสํ อธิฏฺฐาย ปุญฺญตฺถิเกหิ ทินฺนํ โภชนํ มาเส มาเส เอกวารํ กุสคฺเคน คเหตฺวา ทิวา ชิวฺหคฺเคน เลหติ, รตฺติยํ ปน ‘‘อลฺลคูถํ สปฺปาณก’’นฺติ อขาทิตฺวา สุกฺขคูถเมว ขาทติ, เอวํ กโรนฺตสฺส ปญฺจปญฺญาสวสฺสานิ วีติวตฺตานิ มหาชโน ‘‘มหาตโป ปรมปฺปิจฺโฉ’’ติ มญฺญมาโน ตนฺนินฺโน ตปฺโปโณ อโหสิฯ
อถ ภควา ตสฺส หทยพฺภนฺตเร ฆเฏ ปทีปํ วิย อรหตฺตูปนิสฺสยํ ปชฺชลนฺตํ ทิสฺวา สยเมว ตตฺถ คนฺตฺวา ธมฺมํ เทเสตฺวา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาเปตฺวา, เอหิภิกฺขูปสมฺปทาย ลทฺธูปสมฺปทํ วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา อรหตฺเต ปติฏฺฐาเปสิฯ อยเมตฺถ สงฺเขโปฯ
วิตฺถาโร ปน ธมฺมปเท ‘‘มาเส มาเส กุสคฺเคนา’’ติ คาถาวณฺณนาย (ธ. ป. อฏฺฐ. 1.ชมฺพุกตฺเถรวตฺถุ) วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพฯ อรหตฺเต ปน ปติฏฺฐิโต ปรินิพฺพานกาเล ‘‘อาทิโต มิจฺฉา ปฏิปชฺชิตฺวาปิ สมฺมาสมฺพุทฺธํ นิสฺสาย สาวเกน อธิคนฺตพฺพํ มยา อธิคต’’นฺติ ทสฺเสนฺโต –
[283]
‘‘ปญฺจปญฺญาสวสฺสานิ, รโชชลฺลมธารยิํ;
ภุญฺชนฺโต มาสิกํ ภตฺตํ, เกสมสฺสุํ อโลจยิํฯ
[284]
‘‘เอกปาเทน อฏฺฐาสิํ, อาสนํ ปริวชฺชยิํ;
สุกฺขคูถานิ จ ขาทิํ, อุทฺเทสญฺจ น สาทิยิํฯ
[285]
‘‘เอตาทิสํ กริตฺวาน, พหุํ ทุคฺคติคามินํ;
วุยฺหมาโน มโหเฆน, พุทฺธํ สรณมาคมํฯ
[286]
‘‘สรณคมนํ ปสฺส, ปสฺส ธมฺมสุธมฺมตํ;
ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ –
อิมา จตสฺโส คาถา อภาสิฯ
ตตฺถ ปญฺจปญฺญาสวสฺสานิ, รโชชลฺลมธารยินฺติ นคฺคปพฺพชฺชูปคมเนน นฺหานปฏิกฺเขปโต ปญฺจาธิกานิ ปญฺญาสวสฺสานิ สรีเร ลคฺคํ อาคนฺตุกเรณุสงฺขาตํ รโช, สรีรมลสงฺขาตํ ชลฺลญฺจ กาเยน ธาเรสิํฯ ภุญฺชนฺโต มาสิกํ ภตฺตนฺติ รตฺติยํ คูถํ ขาทนฺโต โลกวญฺจนตฺถํ มาโสปวาสิโก นาม หุตฺวา ปุญฺญตฺถิเกหิ ทินฺนํ โภชนํ มาเส มาเส เอกวารํ ชิวฺหคฺเค ปฐนวเสน ภุญฺชนฺโต อโลจยินฺติ ตาทิสจฺฉาริกาปกฺเขเปน สิถิลมูลํ เกสมสฺสุํ องฺคุลีหิ ลุญฺจาเปสิํฯ
เอกปาเทน อฏฺฐาสิํ, อาสนํ ปริวชฺชยินฺติ สพฺเพน สพฺพํ อาสนํ นิสชฺชํ ปริวชฺเชสิํ, ติฏฺฐนฺโต จ อุโภ หตฺเถ อุกฺขิปิตฺวา เอเกเนว ปาเทน อฏฺฐาสิํฯ อุทฺเทสนฺติ นิมนฺตนํฯ อุทิสฺสกตนฺติ เกจิฯ น สาทิยินฺติ น สมฺปฏิจฺฉิํ ปฏิกฺขิปินฺติ อตฺโถฯ
เอตาทิสํ กริตฺวาน, พหุํ ทุคฺคติคามินนฺติ เอตาทิสํ เอวรูปํ วิปากนิพฺพตฺตนกํ ทุคฺคติคามินํ พหุํ ปาปกมฺมํ ปุริมชาตีสุ อิธ จ กตฺวา อุปฺปาเทตฺวาฯ
วุยฺหมาโน มโหเฆนาติ กาโมฆาทินา มหตา โอเฆน วิเสสโต ทิฏฺโฐเฆน อปายสมุทฺทํ ปติอากฑฺฒิยมาโน, พุทฺธํ สรณมาคมนฺติ ตาทิเสน ปุญฺญกมฺมจฺฉิทฺเทน กิจฺเฉน มนุสฺสตฺตภาวํ ลภิตฺวา อิทานิ ปุญฺญพเลน พุทฺธํ ‘‘สรณ’’นฺติ อาคมาสิํ, ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ ภควา’’ติ อเวจฺจปสาเทน สตฺถริ ปสีทิํฯ สรณคมนํ ปสฺส, ปสฺส ธมฺมสุธมฺมตนฺติ อายตนคตํ มม สรณคมนํ ปสฺส, ปสฺส สาสนธมฺมสฺส จ สุธมฺมตํ โยหํ ตถามิจฺฉาปฏิปนฺโนปิ เอโกวาเทเนว สตฺถารา เอทิสํ สมฺปตฺติํ สมฺปาปิโตฯ ‘‘ติสฺโส วิชฺชา’’ติอาทินา ตํ สมฺปตฺติํ ทสฺเสติ เตนาห (อป. เถร 2.46.17-21) –
‘‘ติสฺสสฺสาหํ ภควโต, โพธิรุกฺขมวนฺทิยํ;
ปคฺคยฺห พีชนิํ ตตฺถ, สีหาสนมพีชหํฯ
‘‘ทฺเวนวุเต อิโต กปฺเป, สีหาสนมพีชหํ;
ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, พีชนาย อิทํ ผลํฯ
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ
ชมฺพุกตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
6. เสนกตฺเถรคาถาวณฺณนา
สฺวาคตํ วตาติอาทิกา อายสฺมโต เสนกตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต สิขิสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ สตฺถารํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส โมรหตฺเถน ภควนฺตํ ปูเชสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา อุรุเวลกสฺสปตฺเถรสฺส ภคินิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺติ, เสนโกติสฺส นามํ อโหสิฯ โส วยปฺปตฺโต พฺราหฺมณานํ วิชฺชาสิปฺเปสุ นิปฺผตฺติํ คโต ฆราวาสํ วสติฯ เตน จ สมเยน มหาชโน สํวจฺฉเร สํวจฺฉเร ผคฺคุนมาเส อุตฺตรผคฺคุนนกฺขตฺเต อุสฺสวํ อนุภวนฺโต คยายํ ติตฺถาภิเสกํ กโรติฯ เตน ตํ อุสฺสวํ ‘‘คยาผคฺคู’’ติ วทนฺติฯ อถ ภควา ตาทิเส อุสฺสวทิวเส เวเนยฺยานุกมฺปาย คยาติตฺถสมีเป วิหรติ, มหาชโนปิ ติตฺถาภิเสกาธิปฺปาเยน ตโต ตโต ตํ ฐานํ อุปคจฺฉติฯ ตสฺมิํ ขเณ เสนโกปิ ติตฺถาภิเสกตฺถํ ตํ ฐานํ อุปคโต สตฺถารํ ธมฺมํ เทเสนฺตํ ทิสฺวา อุปสงฺกมิตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 2.46.9-16) –
‘‘โมรหตฺถํ คเหตฺวาน, อุเปสิํ โลกนายกํ;
ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, โมรหตฺถมทาสหํฯ
‘‘อิมินา โมรหตฺเถน, เจตนาปณิธีหิ จ;
นิพฺพายิํสุ ตโย อคฺคี, ลภามิ วิปุลํ สุขํฯ
‘‘อโห พุทฺโธ อโห ธมฺโม, อโห โน สตฺถุสมฺปทา;
ทตฺวานหํ โมรหตฺถํ, ลภามิ วิปุลํ สุขํฯ
‘‘ติยคฺคี นิพฺพุตา มยฺหํ, ภวา สพฺเพ สมูหตา;
สพฺพาสวา ปริกฺขีณา, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโวฯ
‘‘เอกติํเส อิโต กปฺเป, ยํ ทานมททิํ ตทา;
ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, โมรหตฺถสฺสิทํ ผลํฯ
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ
อรหตฺตํ ปน ปตฺวา อตฺตโน ปฏิปตฺติํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา สญฺชาตโสมนสฺโส อุทานวเสน –
[287]
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ, คยายํ คยผคฺคุยา;
ยํ อทฺทสาสิํ สมฺพุทฺธํ, เทเสนฺตํ ธมฺมมุตฺตมํฯ
[288]
‘‘มหปฺปภํ คณาจริยํ, อคฺคปตฺตํ วินายกํ;
สเทวกสฺส โลกสฺส, ชินํ อตุลทสฺสนํฯ
[289]
‘‘มหานาคํ มหาวีรํ, มหาชุติมนาสวํ;
สพฺพาสวปริกฺขีณํ, สตฺถารมกุโตภยํฯ
[290]
