7. สตฺตกนิปาโต

1. สุนฺทรสมุทฺทตฺเถรคาถาวณฺณนา

สตฺตกนิปาเต อลงฺกตาติอาทิกา อายสฺมโต สุนฺทรสมุทฺทตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปุญฺญานิ อุปจินิตฺวา อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท ราชคเห อญฺญตรสฺส มหาวิภวสฺส เสฏฺฐิโน ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ สมุทฺโทติสฺส นามํ อโหสิฯ รูปสมฺปตฺติยา ปน สุนฺทรสมุทฺโทติ ปญฺญายิตฺถฯ โส ปฐมวเย ฐิโต ภควโต ราชคหปฺปเวเส พุทฺธานุภาวํ ทิสฺวา, ปฏิลทฺธสทฺโธ นิสฺสรณชฺฌาสยตาย ปพฺพชิตฺวา, ลทฺธูปสมฺปโท สมาทินฺนธุตธมฺโม ราชคหโต สาวตฺถิํ คนฺตฺวา, กลฺยาณมิตฺตสฺส สนฺติเก วิปสฺสนาจารํ อุคฺคเหตฺวา, กมฺมฏฺฐานํ อนุยุญฺชนฺโต วิหรติฯ ตสฺส มาตา ราชคเห อุสฺสวทิวเส อญฺเญ เสฏฺฐิปุตฺเต สปชาปติเก อลงฺกตปฏิยตฺเต อุสฺสวกีฬํ กีฬนฺเต ทิสฺวา, ปุตฺตํ อนุสฺสริตฺวา โรทติฯ ตํ ทิสฺวา อญฺญตรา คณิกา โรทนการณํ ปุจฺฉิฯ สา ตสฺสา ตํ การณํ กเถสิฯ ตํ สุตฺวา คณิกา ‘‘อหํ ตํ อาเนสฺสามิ, ปสฺส ตาว มม อิตฺถิภาว’’นฺติ วตฺวา ‘‘ยทิ เอวํ ตํเยว ตสฺส ปชาปติํ กตฺวา อิมสฺส กุลสฺส สามินิํ กริสฺสามี’’ติ ตาย พหุํ ธนํ ทตฺวา , วิสฺสชฺชิตา มหตา ปริวาเรน สาวตฺถิํ คนฺตฺวา, เถรสฺส ปิณฺฑาย วิจรณฏฺฐาเน เอกสฺมิํ เคเห วสมานา ทิวเส ทิวเส อญฺเญหิ เถรสฺส สกฺกจฺจํ ปิณฺฑปาตํ ทาเปสิฯ อลงฺกตปฏิยตฺตา จ หุตฺวา สุวณฺณปาทุกา อารุยฺห อตฺตานํ ทสฺเสสิฯ อเถกทิวสํ เคหทฺวาเรน คจฺฉนฺตํ เถรํ ทิสฺวา, สุวณฺณปาทุกา โอมุญฺจิตฺวา, อญฺชลิํ ปคฺคยฺห ปุรโต คจฺฉนฺตี นานปฺปการํ เถรํ กามนิมนฺตนาย นิมนฺเตสิฯ ตํ สุตฺวา เถโร ‘‘ปุถุชฺชนจิตฺตํ นาม จญฺจลํ, ยํนูน มยา อิทาเนว อุสฺสาโห กรณีโย’’ติ ตตฺเถว ฐิโต ภาวนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา ฉฬภิญฺโญ อโหสิฯ ตํ สนฺธาย วุตฺตํ –

[459]

‘‘อลงฺกตา สุวสนา, มาลธารี วิภูสิตา;

อลตฺตกกตาปาทา, ปาทุการุยฺห เวสิกาฯ

[460]

‘‘ปาทุกา โอรุหิตฺวาน, ปุรโต ปญฺชลีกตา;

สา มํ สณฺเหน มุทุนา, มฺหิตปุพฺพํ อภาสถฯ

[461]

‘‘‘ยุวาสิ ตฺวํ ปพฺพชิโต, ติฏฺฐาหิ มม สาสเน;

ภุญฺช มานุสเก กาเม, อหํ วิตฺตํ ททามิ เต;

สจฺจํ เต ปฏิชานามิ, อคฺคิํ วา เต หรามหํฯ

[462]

‘‘‘ยทา ชิณฺณา ภวิสฺสาม, อุโภ ทณฺฑปรายนา;

อุโภปิ ปพฺพชิสฺสาม, อุภยตฺถ กฏคฺคโห’’’ฯ

[463]

‘‘ตญฺจ ทิสฺวาน ยาจนฺติํ, เวสิกํ ปญฺชลีกตํ;

อลงฺกตํ สุวสนํ, มจฺจุปาสํว โอฑฺฑิตํฯ

[464]

‘‘ตโต เม มนสีกาโร, โยนิโส อุทปชฺชถ;

อาทีนโว ปาตุรหุ, นิพฺพิทา สมติฏฺฐถฯ

[465]

‘‘ตโต จิตฺตํ วิมุจฺจิ เม, ปสฺส ธมฺมสุธมฺมตํ;

ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

ตตฺถ มาลธารีติ มาลาธารินี ปิฬนฺธปุปฺผทามาฯ วิภูสิตาติ อูนฏฺฐานสฺส ปูรณวเสน ปุปฺเผหิ เจว คนฺธวิเลปนาทีหิ จ วิภูสิตคตฺตาฯ ‘‘อลงฺกตา’’ติ อิมินา หตฺถูปคคีวูปคาทีหิ อาภรเณหิ อลงฺกรณํ อธิปฺเปตํฯ อลตฺตกกตาปาทาติ ปริณตชยสุมนปุปฺผวณฺเณน ลาขารเสน รญฺชิตจรณยุคฬาฯ สมาสปทญฺเหตํ, ‘‘อลตฺตกกตปาทา’’ติ วตฺตพฺเพ คาถาสุขตฺถํ ทีฆํ กตฺวา วุตฺตํฯ อสมาสภาเว ปน ‘‘ตสฺสา’’ติ วจนเสโส เวทิตพฺโพฯ ปาทุการุยฺห เวสิกาติ เอกา รูปูปชีวิกา อิตฺถี ยถาวุตฺตเวสา สุวณฺณปาทุกา ปฏิมุญฺจิตฺวา ‘‘ฐิตา’’ติ วจนเสโสฯ

ปาทุกา โอรุหิตฺวานาติ ปาทุกาหิ โอตริตฺวา, สุวณฺณปาทุกาโย โอมุญฺจิตฺวาติ อตฺโถฯ ปญฺชลีกตาติ ปคฺคหิตอญฺชลิกา สา เวสี มํฯ สามํ วา วจนปรมฺปรํ วินา สยเมว อภาสถฯ สณฺเหนาติ มฏฺเฐนฯ มุทุนาติ มธุเรนฯ ‘‘วจเนนา’’ติ อวุตฺตมฺปิ วุตฺตเมว โหติ, อภาสถาติ, วุตฺตตฺตาฯ

ยุวาสิ ตฺวํ ปพฺพชิโตติ ตฺวํ ปพฺพชนฺโต ยุวา, ทหโรเยว หุตฺวา ปพฺพชิโตสิ, นนุ ปพฺพชนฺเตน สตฺตเม ทสเก สมฺปตฺเตว ปพฺพชิตพฺพนฺติ ทสฺเสติฯ ติฏฺฐาหิ มม สาสเนติ มม วจเน ติฏฺฐฯ

กิํ ปน ตนฺติ อาห ‘‘ภุญฺช มานุสเก กาเม’’ติ กาเม ปริภุญฺชิตุกามสฺส รูปสมฺปตฺติ, วยสมฺปตฺติ, ปริวารสมฺปตฺติ, โภคสมฺปตฺติ จ อิจฺฉิตพฺพาฯ ตตฺถ ‘‘กุโต เม โภคสมฺปตฺตี’’ติ วเทยฺยาติ, อาห ‘‘อหํ วิตฺตํ ททามิ เต’’ติฯ ‘‘ตยิทํ วจนํ กถํ สทฺทหาตพฺพ’’นฺติ มญฺเญยฺยาติ ตํ สทฺทหาเปนฺตี อาห ‘‘สจฺจํ เต ปฏิชานามิ, อคฺคิํ วา เต หรามห’’นฺติฯ ‘‘ภุญฺช มานุสเก กาเม, อหํ วิตฺตํ ททามิ เต’’ติ ยทิทํ มยา ปฏิญฺญาตํ, ตํ เอกํเสน สจฺจเมว ปฏิชานามิ, สเจ เม น ปตฺติยายสิ, อคฺคิํ วา เต หรามหํ อคฺคิํ หริตฺวา อคฺคิปจฺจยํ สปถํ กโรมีติ อตฺโถฯ อุภยตฺถ กฏคฺคโหติ อมฺหากํ อุภินฺนํ ชิณฺณกาเล ปพฺพชฺชนํ อุภยตฺถ ชยคฺคาโหฯ ยํ มยํ ยาว ทณฺฑปรายนกาลา โภเค ภุญฺชาม, เอวํ อิธโลเกปิ โภเคหิ น ชียาม, มยํ ปจฺฉา ปพฺพชิสฺสาม, เอวํ ปรโลเกปิ โภเคหิ น ชียามาติ อธิปฺปาโยฯ ตโตติ ตํ นิมิตฺตํ, กาเมหิ นิมนฺเตนฺติยา ‘‘ยุวาสิ ตฺว’’นฺติอาทินา ‘‘ยทา ชิณฺณา ภวิสฺสามา’’ติอาทินา จ ตสฺสา เวสิยา วุตฺตวจนเหตุฯ ตญฺหิ วจนํ องฺกุสํ กตฺวา เถโร สมณธมฺมํ กโรนฺโต สทตฺถํ ปริปูเรสิฯ เสสํ เหฏฺฐา วุตฺตนยเมวฯ

สุนฺทรสมุทฺทตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. ลกุณฺฑกภทฺทิยตฺเถรคาถาวณฺณนา

ปเร อมฺพาฏการาเมติอาทิกา อายสฺมโต ลกุณฺฑกภทฺทิยตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยํ กิร ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล หํสวตีนคเร มหาโภเค กุเล นิพฺพตฺติตฺวา, วยปฺปตฺโต สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุณนฺโต นิสินฺโน ตสฺมิํ ขเณ สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ มญฺชุสฺสรานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปนฺตํ ทิสฺวา, สยมฺปิ ตํ ฐานํ ปตฺเถนฺโต พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส มหาทานํ ทตฺวา, ‘‘อโห วตาหมฺปิ อนาคเต อยํ ภิกฺขุ วิย เอกสฺส พุทฺธสฺส สาสเน มญฺชุสฺสรานํ อคฺโค ภเวยฺย’’นฺติ ปณิธานํ อกาสิฯ ภควา จ ตสฺส อนนฺตรายตํ ทิสฺวา พฺยากริตฺวา ปกฺกามิฯ

โส ตตฺถ ยาวชีวํ ปุญฺญานิ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต ผุสฺสสฺส ภควโต กาเล จิตฺตปตฺตโกกิโล หุตฺวา ราชุยฺยานโต มธุรํ อมฺพผลํ ตุณฺเฑนาทาย คจฺฉนฺโต สตฺถารํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส ‘‘ทสฺสามี’’ติ จิตฺตํ อุปฺปาเทสิฯ สตฺถา ตสฺส จิตฺตํ ญตฺวา ปตฺตํ คเหตฺวา นิสีทิฯ โกกิโล ทสพลสฺส ปตฺเต อมฺพปกฺกํ ปติฏฺฐาเปสิฯ สตฺถา ตํ ปริภุญฺชิฯ โส โกกิโล ปสนฺนมานโส เตเนว ปีติสุเขน สตฺตาหํ วีตินาเมสิฯ เตน จ ปุญฺญกมฺเมน มญฺชุสฺสโร อโหสิฯ กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธกาเล ปน เจติเย อารทฺเธ กิํ ปมาณํ กโรม? สตฺตโยชนปฺปมาณํฯ อติมหนฺตเมตํฯ ฉโยชนปฺปมาณํฯ เอตมฺปิ อติมหนฺตํฯ ปญฺจโยชนํ, จตุโยชนํ, ติโยชนํ, ทฺวิโยชนนฺติ วุตฺเต อยํ ตทา เชฏฺฐวฑฺฒกี หุตฺวา ‘‘เอถ, โภ, อนาคเต สุขปฏิชคฺคิยํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ วตฺวา รชฺชุยา ปริกฺขิปนฺโต คาวุตมตฺตเก ฐตฺวา ‘‘เอเกกํ มุขํ คาวุตํ คาวุตํ โหตุ, เจติยํ เอกโยชนาวฏฺฏํ โยชนุพฺเพธํ ภวิสฺสตี’’ติ อาหฯ เต ตสฺส วจเน อฏฺฐํสุฯ อิติ อปฺปมาณสฺส พุทฺธสฺส ปมาณํ อกาสีติฯ เตน ปน กมฺเมน นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺฐาเน อญฺเญหิ นีจตรปฺปมาโณ โหติฯ

โส อมฺหากํ สตฺถุ กาเล สาวตฺถิยํ มหาโภคกุเล นิพฺพตฺติ, ภทฺทิโยติสฺส นามํ อโหสิฯ อติรสฺสตาย ปน ลกุณฺฑกภทฺทิโยติ ปญฺญายิตฺถฯ โส สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา, ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา, พหุสฺสุโต ธมฺมกถิโก หุตฺวา มธุเรน สเรน ปเรสํ ธมฺมํ กเถสิฯ อเถกสฺมิํ อุสฺสวทิวเส เอเกน พฺราหฺมเณน สทฺธิํ รเถน คจฺฉนฺตี อญฺญตรา คณิกา เถรํ ทิสฺวา ทนฺตวิทํสกํ หสิฯ เถโร ตสฺสา ทนฺตฏฺฐิเก นิมิตฺตํ คเหตฺวา ฌานํ อุปฺปาเทตฺวา, ตํ ปาทกํ กตฺวา, วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา, อนาคามี อโหสิฯ โส อภิณฺหํ กายคตาย สติยา วิหรนฺโต เอกทิวสํ อายสฺมตา ธมฺมเสนาปตินา โอวทิยมาโน อรหตฺเต ปติฏฺฐหิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 2.55.1-33) –