10. สุมนตฺเถรคาถาวณฺณนา

ยทา นโว ปพฺพชิโตติอาทิกา อายสฺมโต สุมนตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต สิขิสฺส ภควโต กาเล มาลาการกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ สิขิํ ภควนฺตํ ปสฺสิตฺวา ปสนฺนมานโส สุมนปุปฺเผหิ ปูชํ อกาสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท อญฺญตรสฺส อุปาสกสฺส เคเห ปฏิสนฺธิํ คณฺหิฯ โส จ อุปาสโก อายสฺมโต อนุรุทฺธตฺเถรสฺส อุปฏฺฐาโก อโหสิฯ ตสฺส จ ตโต ปุพฺเพ ชาตาชาตา ทารกา มริํสุฯ เตน โส ‘‘สจาหํ อิทานิ เอกํ ปุตฺตํ ลภิสฺสามิ, อยฺยสฺส อนุรุทฺธตฺเถรสฺส สนฺติเก ปพฺพาเชสฺสามี’’ติ จิตฺตํ อุปฺปาเทสิฯ โส จ ทสมาสจฺจเยน ชาโต อโรโคเยว หุตฺวา อนุกฺกเมน วฑฺเฒนฺโต สตฺตวสฺสิโก อโหสิ, ตํ ปิตา เถรสฺส สนฺติเก ปพฺพาเชสิฯ โส ปพฺพชิตฺวา ตโต ปริปกฺกญาณตฺตา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต นจิรสฺเสว ฉฬภิญฺโญ หุตฺวา เถรํ อุปฏฺฐหนฺโต ‘‘ปานียํ อาหริสฺสามี’’ติ ฆฏํ อาทาย อิทฺธิยา อโนตตฺตทหํ อคมาสิฯ อเถโก มิจฺฉาทิฏฺฐิโก นาคราชา อโนตตฺตทหํ ปฏิจฺฉาเทนฺโต สตฺตกฺขตฺตุํ โภเคน ปริกฺขิปิตฺวา อุปริ มหนฺตํ ผณํ กตฺวา สุมนสฺส ปานียํ คเหตุํ โอกาสํ น เทติฯ สุมโน ครุฬรูปํ คเหตฺวา ตํ นาคราชํ อภิภวิตฺวา ปานียํ คเหตฺวา เถรสฺส วสนฏฺฐานํ อุทฺทิสฺส อากาเสน คจฺฉติฯ ตํ สตฺถา เชตวเน นิสินฺโน ตถา คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ธมฺมเสนาปติํ อามนฺเตตฺวา, ‘‘สาริปุตฺต, อิมํ ปสฺสา’’ติอาทินา จตูหิ คาถาหิ ตสฺส คุเณ อภาสิฯ อถ สุมนตฺเถโร –

[429]

‘‘ยทา นโว ปพฺพชิโต, ชาติยา สตฺตวสฺสิโก;

อิทฺธิยา อภิโภตฺวาน, ปนฺนคินฺทํ มหิทฺธิกํฯ

[430]

‘‘อุปชฺฌายสฺส อุทกํ, อโนตตฺตา มหาสรา;

อาหรามิ ตโต ทิสฺวา, มํ สตฺถา เอตทพฺรวิฯ

[431]

‘‘สาริปุตฺต อิมํ ปสฺส, อาคจฺฉนฺตํ กุมารกํ;

อุทกกุมฺภมาทาย, อชฺฌตฺตํ สุสมาหิตํฯ

[432]

‘‘ปาสาทิเกน วตฺเตน, กลฺยาณอิริยาปโถ;

สามเณโรนุรุทฺธสฺส, อิทฺธิยา จ วิสารโทฯ

[433]

‘‘อาชานีเยน อาชญฺโญ, สาธุนา สาธุการิโต;

วินีโต อนุรุทฺเธน, กตกิจฺเจน สิกฺขิโตฯ

[434]

‘‘โส ปตฺวา ปรมํ สนฺติํ, สจฺฉิกตฺวา อกุปฺปตํ;

สามเณโร ส สุมโน, มา มํ ชญฺญาติ อิจฺฉตี’’ติฯ –

อญฺญาพฺยากรณวเสน ฉ คาถา อภาสิฯ

ตตฺถ อาทิโต ทฺเว คาถา สุมนตฺเถเรเนว ภาสิตา, อิตรา จตสฺโส ตํ ปสํสนฺเตน สตฺถารา ภาสิตาฯ ตา สพฺพา เอกชฺฌํ กตฺวา สุมนตฺเถโร ปจฺฉา อญฺญาพฺยากรณวเสน อภาสิฯ ตตฺถ ปนฺนคินฺทนฺติ นาคราชํฯ ตโตติ ตตฺถ, ยทา นโว ปพฺพชิโต ชาติยา สตฺตวสฺสิโก อิทฺธิพเลน มหิทฺธิกํ นาคราชํ อภิภวิตฺวา อโนตตฺตทหโต อุปชฺฌายสฺส ปานียํ อาหรามิ, ตสฺมิํ กาเลติ อตฺโถฯ

มํ อุทฺทิสฺส มยฺหํ สตฺถา เอตทพฺรวิ, ตํ ทสฺเสนฺโต, ‘‘สาริปุตฺต, อิมํ ปสฺสา’’ติอาทิมาหฯ อชฺฌตฺตํ สุสมาหิตนฺติ วิสยชฺฌตฺตภูเตน อคฺคผลสมาธินา สุฏฺฐุ สมาหิตํฯ

ปาสาทิเกน วตฺเตนาติ ปสฺสนฺตานํ ปสาทาวเหน อาจารวตฺเตน, กรณตฺเถ อิทํ กรณวจนํฯ กลฺยาณอิริยาปโถติ สมฺปนฺนิริยาปโถฯ ปาสาทิเกน วตฺเตนาติ วา อิตฺถมฺภูตลกฺขเณ กรณวจนํฯ สมณสฺส ภาโว สามณฺยํ, สามญฺญนฺติ อตฺโถฯ ตทตฺถํ อีรติ ปวตฺตตีติ สามเณโร, สมณุทฺเทโสฯ อิทฺธิยา จ วิสารโทติ อิทฺธิยมฺปิ พฺยตฺโต สุกุสโลฯ อาชานีเยนาติ ปุริสาชานีเยนฯ อตฺตหิตปรหิตานํ สาธนโต สาธุนา กตกิจฺเจน อนุรุทฺเธน สาธุ อุภยหิตสาธโก, สุฏฺฐุ วา อาชญฺโญ การิโต ทมิโตฯ อคฺควิชฺชาย วินีโต อเสกฺขภาวาปาทเนน สิกฺขิโต สิกฺขาปิโตติ อตฺโถฯ

โส สามเณโร สุมโน ปรมํ สนฺติํ นิพฺพานํ ปตฺวา อคฺคมคฺคาธิคเมน อธิคนฺตฺวา สจฺฉิกตฺวา อตฺตปจฺจกฺขํ กตฺวา อกุปฺปตํ อรหตฺตผลํ อปฺปิจฺฉภาวสฺส ปรมุกฺกํสคตตฺตา มา มํ ชญฺญาติ มํ ‘‘อยํ ขีณาสโว’’ติ วา ‘‘ฉฬภิญฺโญ’’ติ วา โกจิปิ มา ชาเนยฺยาติ อิจฺฉติ อภิกงฺขตีติฯ

สุมนตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

11. นฺหาตกมุนิตฺเถรคาถาวณฺณนา

วาตโรคาภินีโตติอาทิกา อายสฺมโต นฺหาตกมุนิสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปุญฺญานิ อุปจินิตฺวา อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท ราชคเห พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต วิชฺชาฏฺฐานาทีสุ นิปฺผตฺติํ คโต นฺหาตกลกฺขณโยเคน นฺหาตโกติ ปญฺญายิตฺถฯ โส ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ราชคหสฺส ติโยชนปฺปมาเณ ฐาเน อรญฺญายตเน นีวาเรหิ ยาเปนฺโต อคฺคิํ ปริจารยมาโน วสติฯ ตสฺส สตฺถา ฆเฏ วิย ปทีปํ หทยพฺภนฺตเร ปชฺชลนฺตํ อรหตฺตูปนิสฺสยํ ทิสฺวา อสฺสมปทํ อคมาสิฯ โส ภควนฺตํ ทิสฺวา หฏฺฐตุฏฺโฐ อตฺตโน อุปกปฺปนนิยาเมน อาหารํ อุปเนสิฯ ตํ ภควา ปริภุญฺชิฯ เอวํ ตโย ทิวเส ทตฺวา จตุตฺถทิวเส ‘‘ภควา ตุมฺเห ปรมสุขุมาลา, กถํ อิมินา อาหาเรน ยาเปถา’’ติ อาหฯ ตสฺส สตฺถา อริยสนฺโตสคุณํ ปกาเสนฺโต ธมฺมํ เทเสสิฯ ตาปโส ตํ สุตฺวา โสตาปนฺโน หุตฺวา ปพฺพชิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิฯ ภควา ตํ อรหตฺเต ปติฏฺฐเปตฺวา คโตฯ โส ปน ตตฺเถว วิหรนฺโต อปรภาเค วาตาพาเธน อุปทฺทุโต อโหสิฯ สตฺถา ตตฺถ คนฺตฺวา ปฏิสนฺถารมุเขน ตสฺส วิหารํ ปุจฺฉนฺโต –

[435]

‘‘วาตโรคาภินีโต ตฺวํ, วิหรํ กานเน วเน;

ปวิทฺธโคจเร ลูเข, กถํ ภิกฺขุ กริสฺสสี’’ติฯ – คาถมาห; อถ เถโร –

[436]

‘‘ปีติสุเขน วิปุเลน, ผริตฺวาน สมุสฺสยํ;

ลูขมฺปิ อภิสมฺโภนฺโต, วิหริสฺสามิ กานเนฯ

[437]

‘‘ภาเวนฺโต สตฺต โพชฺฌงฺเค, อินฺทฺริยานิ พลานิ จ;

ฌานโสขุมฺมสมฺปนฺโน, วิหริสฺสํ อนาสโวฯ

[438]

‘‘วิปฺปมุตฺตํ กิเลเสหิ, สุทฺธจิตฺตํ อนาวิลํ;

อภิณฺหํ ปจฺจเวกฺขนฺโต, วิหริสฺสํ อนาสโวฯ

[439]

‘‘อชฺฌตฺตญฺจ พหิทฺธา จ, เย เม วิชฺชิํสุ อาสวา;

สพฺเพ อเสสา อุจฺฉินฺนา, น จ อุปฺปชฺชเร ปุนฯ

[440]

‘‘ปญฺจกฺขนฺธา ปริญฺญาตา, ติฏฺฐนฺติ ฉินฺนมูลกา;

ทุกฺขกฺขโย อนุปฺปตฺโต, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว’’ติฯ –

อิมาหิ เสสคาถาหิ อตฺตโน วิหารํ สตฺถุ ปเวเทสิฯ

ตตฺถ ฌานโสขุมฺมสมฺปนฺโนติ ฌานสุขุมภาเวน สมนฺนาคโตฯ ฌานสุขุมํ นาม อรูปชฺฌานํ, ตสฺมา อฏฺฐสมาปตฺติลาภิมฺหีติ วุตฺตํ โหติฯ เตน อตฺตโน อุภโตภาควิมุตฺติตํ ทสฺเสติฯ