เอวํ เถโร นานานเยหิ อริยธมฺมํ ปสํสนฺโต ตสฺส ธมฺมสฺส อตฺตนา อธิคตภาวํ อญฺญาปเทเสน ปกาเสสิฯ

มิคชาลตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. ปุโรหิตปุตฺตเชนฺตตฺเถรคาถาวณฺณนา

ชาติมเทน มตฺโตหนฺติอาทิกา อายสฺมโต เชนฺตตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปุญฺญานิ อุปจินิตฺวา อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ โกสลรญฺโญ ปุโรหิตสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ, ตสฺส เชนฺโตติ นามํ อโหสิฯ โส วยปฺปตฺโต ชาติมเทน โภคอิสฺสริยรูปมเทน จ มตฺโต อญฺเญ หีเฬนฺโต ครุฏฺฐานิยานมฺปิ อปจิติํ อกโรนฺโต มานถทฺโธ วิจรติฯ โส เอกทิวสํ สตฺถารํ มหติยา ปริสาย ปริวุตํ ธมฺมํ เทเสนฺตํ ทิสฺวา อุปสงฺกมนฺโต ‘‘สเจ มํ สมโณ โคตโม ปฐมํ อาลปิสฺสติ, อหมฺปิ อาลปิสฺสามิ; โน เจ, นาลปิสฺสามี’’ติ จิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวา อุปสงฺกมิตฺวา ฐิโต ภควติ ปฐมํ อนาลปนฺเต สยมฺปิ มาเนน อนาลปิตฺวา คมนาการํ ทสฺเสสิฯ ตํ ภควา –

‘‘น มานํ พฺราหฺมณ สาธุ, อตฺถิกสฺสีธ พฺราหฺมณ;

เยน อตฺเถน อาคจฺฉิ, ตเมวมนุพฺรูหเย’’ติฯ (สํ. นิ. 1.201) –

คาถาย อชฺฌภาสิฯ โส ‘‘จิตฺตํ เม สมโณ โคตโม ชานาตี’’ติ อภิปฺปสนฺโน ภควโต ปาเทสุ สิรสา นิปติตฺวา ปรมนิปจฺจาการํ กตฺวา –

‘‘เกสุ น มานํ กยิราถ, เกสุ จสฺส สคารโว;

กฺยสฺส อปจิตา อสฺสุ, กฺยสฺสุ สาธุ สุปูชิตา’’ติฯ –

ปุจฺฉิฯ ตสฺส ภควา –

‘‘มาตริ ปิตริ จาปิ, อโถ เชฏฺฐมฺหิ ภาตริ;

อาจริเย จตุตฺถมฺหิ, สมณพฺราหฺมเณสุ จฯ

‘‘เตสุ น มานํ กยิราถ, เตสุ อสฺส สคารโว;

กฺยสฺส อปจิตา อสฺสุ, ตฺยสฺสุ สาธุ สุปูชิตาฯ

‘‘อรหนฺเต สีติภูเต, กตกิจฺเจ อนาสเว;

นิหจฺจ มานํ อตฺถทฺโธ, เต นมสฺเส อนุตฺตเร’’ติฯ (สํ. นิ. 1.201) –

ปญฺหํ วิสฺสชฺเชนฺโต ธมฺมํ เทเสสิฯ โส ตาย เทสนาย โสตาปนฺโน หุตฺวา ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต อรหตฺตํ ปตฺวา อตฺตโน ปฏิปตฺติกิตฺตนมุเขน อญฺญํ พฺยากโรนฺโต –

[423]

‘‘ชาติมเทน มตฺโตหํ, โภคอิสฺสริเยน จ;

สณฺฐานวณฺณรูเปน, มทมตฺโต อจาริหํฯ

[424]

‘‘นาตฺตโน สมกํ กญฺจิ, อติเรกญฺจ มญฺญิสํ;

อติมานหโต พาโล, ปตฺถทฺโธ อุสฺสิตทฺธโชฯ

[425]

‘‘มาตรํ ปิตรญฺจาปิ, อญฺเญปิ ครุสมฺมเต;

น กญฺจิ อภิวาเทสิํ, มานตฺถทฺโธ อนาทโรฯ

[426]

‘‘ทิสฺวา วินายกํ อคฺคํ, สารถีนํ วรุตฺตมํ;

ตปนฺตมิว อาทิจฺจํ, ภิกฺขุสงฺฆปุรกฺขตํฯ

[427]

‘‘มานํ มทญฺจ ฉฑฺเฑตฺวา, วิปฺปสนฺเนน เจตสา;

สิรสา อภิวาเทสิํ, สพฺพสตฺตานมุตฺตมํฯ

[428]

‘‘อติมาโน จ โอมาโน, ปหีนา สุสมูหตา;

อสฺมิมาโน สมุจฺฉินฺโน, สพฺเพ มานวิธา หตา’’ติฯ –

อิมา คาถา อภาสิฯ

ตตฺถ ชาติมเทน มตฺโตหนฺติ อหํ อุทิจฺเจ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺโต, ‘‘น มาทิโส อุภโต สุชาโต อญฺโญ อตฺถี’’ติ กุลมาเนน มตฺโต มานถทฺโธ อจารินฺติ โยชนาฯ โภคอิสฺสริเยน จาติ วิภเวน อาธิปจฺเจน จ เหตุภูเตน โภคสมฺปทญฺจ อิสฺสริยสมฺปทญฺจ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนมเทน มตฺโต อหํ อจารินฺติ โยชนาฯ

สณฺฐานวณฺณรูเปนาติ สณฺฐานํ อาโรหปริณาหสมฺปตฺติ, วณฺโณ โอทาตสามตาทิฉวิสมฺปตฺติ, รูปํ องฺคปจฺจงฺคโสภาฯ อิธาปิ วุตฺตนเยน โยชนา เวทิตพฺพาฯ มทมตฺโตติ วุตฺตปฺปการโต อญฺเญนปิ มเทน มตฺโตฯ

นาตฺตโน สมกํ กญฺจีติ อตฺตโน สมกํ สทิสํ ชาติอาทีหิ สมานํ อติเรกํ วา กญฺจิ น มญฺญิสํ น มญฺญิํ, มยา สมานมฺปิ น มญฺญิํ, กุโต อธิกนฺติ อธิปฺปาโยฯ อติมานหโต พาโลติ พาโล อหํ ตโต พาลภาวโต อติมาเนน ขตูปหตกุสลาจาโร, ตโต เอว ปตฺถทฺโธ อุสฺสิตทฺธโช ถมฺภวเสน ครูนมฺปิ นิปจฺจการสฺส อกรณโต ภุสํ ถทฺโธ อโนนมนถทฺธชาโต อุสฺสิตมานทฺธโชฯ

วุตฺตเมวตฺถํ ปากฏตรํ กาตุํ ‘‘มาตร’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อญฺเญติ เชฏฺฐภาตุอาทิเก, สมณพฺราหฺมเณ จฯ ครุสมฺมเตติ ครูติ สมฺมเต ครุฏฺฐานิเยฯ อนาทโรติ อาทรรหิโตฯ

ทิสฺวา วินายกํ อคฺคนฺติ เอวํ มานถทฺโธ หุตฺวา วิจรนฺโต ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกปรมตฺเถหิ เวเนยฺยานํ วินยนโต สยมฺภุตาย นายกภาวโต จ วินายกํฯ สเทวเก โลเก สีลาทิคุเณหิ เสฏฺฐภาวโต อคฺคํฯ ปุริสทมฺมานํ อจฺจนฺตตาย ทมนโต สารถีนํ วรุตฺตมํ, อติวิย อุตฺตมํ พฺยามปฺปภาทิโอภาเสน อาทิจฺจมิว ตปนฺตํ, โอภาสนฺตํ ภิกฺขุสงฺฆปุรกฺขตํ ธมฺมํ เทเสนฺตํ สพฺพสตฺตานํ อุตฺตมํ สตฺถารํ ทิสฺวา พุทฺธานุภาเวน สนฺตชฺชิโต ‘‘อหเมว เสฏฺโฐ, อญฺเญ หีนา’’ติ ปวตฺตมานํ โภคมทาทิมทญฺจ ฉฑฺเฑตฺวา ปหาย วิปฺปสนฺเนน เจตสา สิรสา อภิวาเทสินฺติ โยชนาฯ กถํ ปนายํ มานถทฺโธ สมาโน สตฺถุ ทสฺสนมตฺเตน มานํ ปหาสีติ? น โข ปเนตํ เอวํ ทฏฺฐพฺพํฯ สตฺถุ ทสฺสนมตฺเตน มานํ น ปหาสิ ‘‘น มานํ, พฺราหฺมณ, สาธู’’ติอาทิกาย ปน เทสนาย มานํ ปหาสิฯ ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘มานํ มทญฺจ ฉฑฺเฑตฺวา, วิปฺปสนฺเนน เจตสาฯ สิรสา อภิวาเทสิ’’นฺติฯ วิปฺปสนฺเนน เจตสาติ จ อิตฺถมฺภูตลกฺขเณ กรณวจนํ ทฏฺฐพฺพํฯ

‘‘อหเมว เสฏฺโฐ’’ติ ปวตฺโต มาโน อติมาโนฯ ‘‘อิเม ปน นิหีนา’’ติ อญฺเญ หีนโต ทหนฺตสฺส มาโน ‘‘โอมาโน’’ติ วทนฺติฯ ‘‘เสยฺโยหมสฺมี’’ติ ปน อญฺญํ อติกฺกมิตฺวา อตฺตานํ เสยฺยโต ทหนฺตสฺส ปวตฺโต เสยฺยมาโน อติมาโนฯ ‘‘หีโนหมสฺมี’’ติ ปวตฺโต หีนมาโน โอมาโนฯ ปหีนา สุสมูหตาติ เหฏฺฐิมมคฺเคหิ ปหีนา หุตฺวา อคฺคมคฺเคน สุฏฺฐุ สมุคฺฆาฏิตาฯ อสฺมิมาโนติ ‘‘เอโสหมสฺมี’’ติ ขนฺเธ ‘‘อห’’นฺติ คหณวเสน ปวตฺตมาโนฯ สพฺเพติ น เกวลํ อติมานโอมานอสฺมิมานา เอว, อถ โข เสยฺยสฺส เสยฺยมานาทโย นววิธา อนฺตรเภเทน อเนกวิธา จ สพฺเพ มานวิธา มานโกฏฺฐาสา หตา อคฺคมคฺเคน สมุคฺฆาฏิตาติฯ

ปุโรหิตปุตฺตเชนฺตตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. สุมนตฺเถรคาถาวณฺณนา

ยทา นโว ปพฺพชิโตติอาทิกา อายสฺมโต สุมนตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต สิขิสฺส ภควโต กาเล มาลาการกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ สิขิํ ภควนฺตํ ปสฺสิตฺวา ปสนฺนมานโส สุมนปุปฺเผหิ ปูชํ อกาสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท อญฺญตรสฺส อุปาสกสฺส เคเห ปฏิสนฺธิํ คณฺหิฯ โส จ อุปาสโก อายสฺมโต อนุรุทฺธตฺเถรสฺส อุปฏฺฐาโก อโหสิฯ ตสฺส จ ตโต ปุพฺเพ ชาตาชาตา ทารกา มริํสุฯ เตน โส ‘‘สจาหํ อิทานิ เอกํ ปุตฺตํ ลภิสฺสามิ, อยฺยสฺส อนุรุทฺธตฺเถรสฺส สนฺติเก ปพฺพาเชสฺสามี’’ติ จิตฺตํ อุปฺปาเทสิฯ โส จ ทสมาสจฺจเยน ชาโต อโรโคเยว หุตฺวา อนุกฺกเมน วฑฺเฒนฺโต สตฺตวสฺสิโก อโหสิ, ตํ ปิตา เถรสฺส สนฺติเก ปพฺพาเชสิฯ โส ปพฺพชิตฺวา ตโต ปริปกฺกญาณตฺตา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต นจิรสฺเสว ฉฬภิญฺโญ หุตฺวา เถรํ อุปฏฺฐหนฺโต ‘‘ปานียํ อาหริสฺสามี’’ติ ฆฏํ อาทาย อิทฺธิยา อโนตตฺตทหํ อคมาสิฯ อเถโก มิจฺฉาทิฏฺฐิโก นาคราชา อโนตตฺตทหํ ปฏิจฺฉาเทนฺโต สตฺตกฺขตฺตุํ โภเคน ปริกฺขิปิตฺวา อุปริ มหนฺตํ ผณํ กตฺวา สุมนสฺส ปานียํ คเหตุํ โอกาสํ น เทติฯ สุมโน ครุฬรูปํ คเหตฺวา ตํ นาคราชํ อภิภวิตฺวา ปานียํ คเหตฺวา เถรสฺส วสนฏฺฐานํ อุทฺทิสฺส อากาเสน คจฺฉติฯ ตํ สตฺถา เชตวเน นิสินฺโน ตถา คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ธมฺมเสนาปติํ อามนฺเตตฺวา, ‘‘สาริปุตฺต, อิมํ ปสฺสา’’ติอาทินา จตูหิ คาถาหิ ตสฺส คุเณ อภาสิฯ อถ สุมนตฺเถโร –

[429]

‘‘ยทา นโว ปพฺพชิโต, ชาติยา สตฺตวสฺสิโก;

อิทฺธิยา อภิโภตฺวาน, ปนฺนคินฺทํ มหิทฺธิกํฯ

[430]

‘‘อุปชฺฌายสฺส อุทกํ, อโนตตฺตา มหาสรา;

อาหรามิ ตโต ทิสฺวา, มํ สตฺถา เอตทพฺรวิฯ

[431]

‘‘สาริปุตฺต อิมํ ปสฺส, อาคจฺฉนฺตํ กุมารกํ;

อุทกกุมฺภมาทาย, อชฺฌตฺตํ สุสมาหิตํฯ

[432]

‘‘ปาสาทิเกน วตฺเตน, กลฺยาณอิริยาปโถ;

สามเณโรนุรุทฺธสฺส, อิทฺธิยา จ วิสารโทฯ

[433]

‘‘อาชานีเยน อาชญฺโญ, สาธุนา สาธุการิโต;

วินีโต อนุรุทฺเธน, กตกิจฺเจน สิกฺขิโตฯ

[434]

‘‘โส ปตฺวา ปรมํ สนฺติํ, สจฺฉิกตฺวา อกุปฺปตํ;

สามเณโร ส สุมโน, มา มํ ชญฺญาติ อิจฺฉตี’’ติฯ –

อญฺญาพฺยากรณวเสน ฉ คาถา อภาสิฯ

ตตฺถ อาทิโต ทฺเว คาถา สุมนตฺเถเรเนว ภาสิตา, อิตรา จตสฺโส ตํ ปสํสนฺเตน สตฺถารา ภาสิตาฯ ตา สพฺพา เอกชฺฌํ กตฺวา สุมนตฺเถโร ปจฺฉา อญฺญาพฺยากรณวเสน อภาสิฯ ตตฺถ ปนฺนคินฺทนฺติ นาคราชํฯ ตโตติ ตตฺถ, ยทา นโว ปพฺพชิโต ชาติยา สตฺตวสฺสิโก อิทฺธิพเลน มหิทฺธิกํ นาคราชํ อภิภวิตฺวา อโนตตฺตทหโต อุปชฺฌายสฺส ปานียํ อาหรามิ, ตสฺมิํ กาเลติ อตฺโถฯ