เมนู

เอวํ ปน วิทฺธํสมาโน โส ตฺวํ เวทยิตาสุ สพฺพาสุ เวทนาสุ วิคตจฺฉนฺทราโค อิเธว อิมสฺมิํเยว อตฺตภาเว สพฺพกิเลสทรถปริฬาหาภาเวน สีติภูโต นิพฺพุโต อตฺตโน ปรินิพฺพานกาลํ กงฺข อาคเมหีติ ฯ เอวํ สตฺถารา อนุปาทิเสสํ นิพฺพานํ ปาเปตฺวา เทสนาย กตาย เถโร เทสนาวสาเน วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิฯ อรหตฺตํ ปน ปตฺวา สตฺถารา เทสิตนิยาเมเนว อิมา คาถา อภาสิฯ ตา เอว อิมา คาถา เถรสฺส อญฺญาพฺยากรณญฺจ ชาตาฯ

กาติยานตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. มิคชาลตฺเถรคาถาวณฺณนา

สุเทสิโตติอาทิกา อายสฺมโต มิคชาลตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ วิสาขาย มหาอุปาสิกาย ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ, มิคชาโลติสฺส นามํ อโหสิฯ โส วิหารํ คนฺตฺวา อภิณฺหโส ธมฺมสฺสวเนน ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา อญฺญํ พฺยากโรนฺโต –

[417]

‘‘สุเทสิโต จกฺขุมตา, พุทฺเธนาทิจฺจพนฺธุนา;

สพฺพสํโยชนาตีโต, สพฺพวฏฺฏวินาสโนฯ

[418]

‘‘นิยฺยานิโก อุตฺตรโณ, ตณฺหามูลวิโสสโน;

วิสมูลํ อาฆาตนํ, เฉตฺวา ปาเปติ นิพฺพุติํฯ

[419]

‘‘อญฺญาณมูลเภทาย, กมฺมยนฺตวิฆาฏโน;

วิญฺญาณานํ ปริคฺคเห, ญาณวชิรนิปาตโนฯ

[420]

‘‘เวทนานํ วิญฺญาปโน, อุปาทานปฺปโมจโน;

ภวํ องฺคารกาสุํว, ญาเณน อนุปสฺสโนฯ

[421]

‘‘มหารโส สุคมฺภีโร, ชรามจฺจุนิวารโณ;

อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค, ทุกฺขูปสมโน สิโวฯ

[422]

‘‘กมฺมํ กมฺมนฺติ ญตฺวาน, วิปากญฺจ วิปากโต;

ปฏิจฺจุปฺปนฺนธมฺมานํ, ยถาวาโลกทสฺสโน;

มหาเขมงฺคโม สนฺโต, ปริโยสานภทฺทโก’’ติฯ – อิมา คาถา อภาสิ;

ตตฺถ สุเทสิโตติ สุฏฺฐุ เทสิโต, เวเนยฺยชฺฌาสยานุรูปํ ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกปรมตฺถานํ ยาถาวโต วิภาวนวเสน เทสิโตติ อตฺโถฯ อถ วา สุเทสิโตติ สมฺมา เทสิโต, ปวตฺตินิวตฺตีนํ ตทุภยเหตูนญฺจ อวิปรีตโต ปกาสนวเสน ภาสิโต สฺวาขฺยาโตติ อตฺโถฯ จกฺขุมตาติ มํสจกฺขุ, ทิพฺพจกฺขุ, ปญฺญาจกฺขุ, พุทฺธจกฺขุ, สมนฺตจกฺขูติ อิเมหิ ปญฺจหิ จกฺขูหิ จกฺขุมตาฯ พุทฺเธนาติ สพฺพญฺญุพุทฺเธนฯ อาทิจฺจพนฺธุนาติ อาทิจฺจโคตฺเตนฯ ทุวิโธ หิ โลเก ขตฺติยวํโส – อาทิจฺจวํโส, โสมวํโสติฯ ตตฺถ อาทิจฺจวํโส, โอกฺกากราชวํโสติ ชานิตพฺพํฯ ตโต สญฺชาตตาย สากิยา อาทิจฺจโคตฺตาติ ภควา ‘‘อาทิจฺจพนฺธู’’ติ วุจฺจติฯ อถ วา อาทิจฺจสฺส พนฺธูติปิ ภควา อาทิจฺจพนฺธุ, สฺวายมตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺโตเยวฯ กามราคสํโยชนาทีนํ สพฺเพสํ สํโยชนานํ สมติกฺกมนภาวโต สพฺพสํโยชนาตีโต ตโต เอว กิเลสกมฺมวิปากวฏฺฏานํ วินาสนโต วิทฺธํสนโต สพฺพวฏฺฏวินาสโน, สํสารจารกโต นิยฺยานโต นิยฺยานิโก, สํสารมโหฆโต สมุตฺตรณฏฺเฐน อุตฺตรโณ, กามตณฺหาทีนํ สพฺพตณฺหานํ มูลํ อวิชฺชํ อโยนิโส มนสิการญฺจ วิโสเสติ สุกฺขาเปตีติ ตณฺหามูลวิโสสโน, ติณฺณมฺปิ เวทานํ สมฺปฏิเวธสฺส วิทฺธํสนโต วิสสฺส ทุกฺขสฺส การณตฺตา วิสมูลํ, สตฺตานํ พฺยสนุปฺปตฺติฏฺฐานตาย อาฆาตนํ กมฺมํ กิเลสํ วา เฉตฺวา สมุจฺฉินฺทิตฺวา นิพฺพุติํ นิพฺพานํ ปาเปติฯ

อญฺญาณสฺส มูลํ อโยนิโส มนสิกาโร อาสวา จ ‘‘อาสวสมุทยา อวิชฺชาสมุทโย’’ติ (ม. นิ. 1.103) หิ วุตฺตํ, ตสฺส เภทาย วชิรูปมญาเณน ภินฺทนตฺถายฯ อถ วา ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติอาทิวจนโต (วิภ. 225-226; สํ. นิ. 2.1) อญฺญาณํ มูลํ เอตสฺสาติ อญฺญาณมูลํ, ภวจกฺกํ, ตสฺส มคฺคญาณวชิเรน ปทาลนตฺถํ เทสิโตติ สมฺพนฺโธฯ กมฺมยนฺตวิฆาฏโนติ กมฺมฆฏิตสฺส อตฺตภาวยนฺตสฺส วิทฺธํสโนฯ วิญฺญาณานํ ปริคฺคเหติ กามภวาทีสุ ยถาสกกมฺมุนา วิญฺญาณคฺคหเณ อุปฏฺฐิเตติ วจนเสโสฯ ตตฺถ ตตฺถ หิ ภเว ปฏิสนฺธิยา คหิตาย ตํตํภวนิสฺสิตวิญฺญาณานิปิ คหิตาเนว โหนฺติฯ

ญาณวชิรนิปาตโนติ ญาณวชิรสฺส นิปาโต, ญาณวชิรํ นิปาเตตฺวา เตสํ ปทาเลตาฯ โลกุตฺตรธมฺโม หิ อุปฺปชฺชมาโน สตฺตมภวาทีสุ อุปฺปชฺชนารหานิ วิญฺญาณานิ ภินฺทตฺตเมว อุปฺปชฺชตีติฯ

เวทนานํ วิญฺญาปโนติ สุขาทีนํ ติสฺสนฺนํ เวทนานํ ยถากฺกมํ ทุกฺขสลฺลานิจฺจวเสน ยาถาวโต ปเวทโกฯ อุปาทานปฺปโมจโนติ กามุปาทานาทีหิ จตูหิปิ อุปาทาเนหิ จิตฺตสนฺตานสฺส วิโมจโกฯ ภวํ องฺคารกาสุํว, ญาเณน อนุปสฺสโนติ กามภวาทินววิธมฺปิ ภวํ เอกาทสหิ อคฺคีหิ อาทิตฺตภาวโต สาธิกโปริสํ องฺคารกาสุํ วิย มคฺคญาเณน อนุปจฺจกฺขโต ทสฺเสตาฯ

สนฺตปณีตภาวโต อติตฺติกรฏฺเฐน มหารโส ปริญฺญาทิวเสน วา มหากิจฺจตาย สามญฺญผลวเสน มหาสมฺปตฺติตาย จ มหารโส, อนุปจิตสมฺภาเรหิ ทุรวคาหตาย อลพฺภเนยฺยปติฏฺฐตาย จ สุฏฺฐุ คมฺภีโร ชรามจฺจุนิวารโณ, อายติํ ภวาภินิปฺผตฺติยา นิวตฺตเนน ชราย มจฺจุโน จ ปฏิเสธโกฯ อิทานิ ยถาวุตฺตคุณวิเสสยุตฺตํ ธมฺมํ สรูปโต ทสฺเสนฺโต ‘‘อริโย อฏฺฐงฺคิโก’’ติ วตฺวา ปุนปิ ตสฺส กติปเย คุเณ วิภาเวตุํ ‘‘ทุกฺขูปสมโน สิโว’’ติอาทิมาหฯ ตสฺสตฺโถ – ปริสุทฺธฏฺเฐน อริโย, สมฺมาทิฏฺฐิอาทิอฏฺฐธมฺมสโมธานตาย อฏฺฐงฺคิโก, นิพฺพานคเวสนฏฺเฐน มคฺโค สกลวฏฺฏทุกฺขวูปสมนฏฺเฐน ทุกฺขวูปสมโน, เขมฏฺเฐน สิโว

ยถา อิโต พาหิรกสมเย อสมฺมาสมฺพุทฺธปเวทิตตฺตา กมฺมวิปาโก วิปลฺลาโส สิยาติ เอวํ อวิปลฺลาเสตฺวา ปฏิจฺจุปฺปนฺนธมฺมานํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ กมฺมํ กมฺมนฺติ วิปากญฺจ วิปากโต ญตฺวาน ปุพฺพภาคญาเณน ชานนเหตุ สสฺสตุจฺเฉทคฺคาหานํ วิธมเนน ยาถาวโต อาโลกทสฺสโน ตกฺกรสฺส โลกุตฺตรญาณาโลกสฺส ทสฺสโนฯ เกนจิ กญฺจิ กทาจิปิ อนุปทฺทุตตฺตา มหาเขมํ นิพฺพานํ คจฺฉติ สตฺเต คเมติ จาติ มหาเขมงฺคโม, สพฺพกิเลสทรถปริฬาหวูปสมนโต สนฺโต, อกุปฺปาย เจโตวิมุตฺติยา อนุปาทิเสสาย จ นิพฺพานธาตุยา ปาปเนน ปริโยสานภทฺทโก สุเทสิโต จกฺขุมตาติ โยชนาฯ

เอวํ เถโร นานานเยหิ อริยธมฺมํ ปสํสนฺโต ตสฺส ธมฺมสฺส อตฺตนา อธิคตภาวํ อญฺญาปเทเสน ปกาเสสิฯ

มิคชาลตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. ปุโรหิตปุตฺตเชนฺตตฺเถรคาถาวณฺณนา

ชาติมเทน มตฺโตหนฺติอาทิกา อายสฺมโต เชนฺตตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปุญฺญานิ อุปจินิตฺวา อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ โกสลรญฺโญ ปุโรหิตสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ, ตสฺส เชนฺโตติ นามํ อโหสิฯ โส วยปฺปตฺโต ชาติมเทน โภคอิสฺสริยรูปมเทน จ มตฺโต อญฺเญ หีเฬนฺโต ครุฏฺฐานิยานมฺปิ อปจิติํ อกโรนฺโต มานถทฺโธ วิจรติฯ โส เอกทิวสํ สตฺถารํ มหติยา ปริสาย ปริวุตํ ธมฺมํ เทเสนฺตํ ทิสฺวา อุปสงฺกมนฺโต ‘‘สเจ มํ สมโณ โคตโม ปฐมํ อาลปิสฺสติ, อหมฺปิ อาลปิสฺสามิ; โน เจ, นาลปิสฺสามี’’ติ จิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวา อุปสงฺกมิตฺวา ฐิโต ภควติ ปฐมํ อนาลปนฺเต สยมฺปิ มาเนน อนาลปิตฺวา คมนาการํ ทสฺเสสิฯ ตํ ภควา –

‘‘น มานํ พฺราหฺมณ สาธุ, อตฺถิกสฺสีธ พฺราหฺมณ;

เยน อตฺเถน อาคจฺฉิ, ตเมวมนุพฺรูหเย’’ติฯ (สํ. นิ. 1.201) –

คาถาย อชฺฌภาสิฯ โส ‘‘จิตฺตํ เม สมโณ โคตโม ชานาตี’’ติ อภิปฺปสนฺโน ภควโต ปาเทสุ สิรสา นิปติตฺวา ปรมนิปจฺจาการํ กตฺวา –

‘‘เกสุ น มานํ กยิราถ, เกสุ จสฺส สคารโว;

กฺยสฺส อปจิตา อสฺสุ, กฺยสฺสุ สาธุ สุปูชิตา’’ติฯ –

ปุจฺฉิฯ ตสฺส ภควา –

‘‘มาตริ ปิตริ จาปิ, อโถ เชฏฺฐมฺหิ ภาตริ;

อาจริเย จตุตฺถมฺหิ, สมณพฺราหฺมเณสุ จฯ