1. นิคฺโรธตฺเถรคาถาวณฺณนา

นาหํ ภยสฺส ภายามีติ อายสฺมโต นิคฺโรธตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยํ กิร อิโต อฏฺฐารเส กปฺปสเต พฺราหฺมณมหาสาลกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต กาเมสุ อาทีนวํ เนกฺขมฺเม จ อานิสํสํ ทิสฺวา ฆรพนฺธนํ ปหาย อรญฺญายตนํ ปวิสิตฺวา อญฺญตรสฺมิํ สาลวเน ปณฺณสาลํ กตฺวา ตาปสปพฺพชํ ปพฺพชิตฺวา วนมูลผลาหาโร วสติฯ เตน สมเยน ปิยทสฺสี นาม สมฺมาสมฺพุทฺโธ โลเก อุปฺปชฺชิตฺวา สเทวกสฺส โลกสฺส ธมฺมามตวสฺเสน กิเลสสนฺตาปํ นิพฺพาเปนฺโต เอกทิวสํ ตาปเส อนุกมฺปาย ตํ สาลวนํ ปวิสิตฺวา นิโรธสมาปตฺติํ สมาปนฺโนฯ ตาปโส วนมูลผลตฺถาย คจฺฉนฺโต ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส ปุปฺผิตสาลทณฺฑสาขาโย คเหตฺวา สาลมณฺฑปํ กตฺวา ตํ สพฺพตฺถกเมว สาลปุปฺเผหิ สญฺฉาเทตฺวา ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา ปีติโสมนสฺสวเสเนว อาหารตฺถายปิ อคนฺตฺวา นมสฺสมาโน อฏฺฐาสิฯ สตฺถา นิโรธโต วุฏฺฐาย ตสฺส อนุกมฺปาย ‘‘ภิกฺขุสงฺโฆ อาคจฺฉตู’’ติ จินฺเตสิ, ‘‘ภิกฺขุสงฺเฆปิ จิตฺตํ ปสาเทสฺสตี’’ติฯ ตาวเทว ภิกฺขุสงฺโฆ อาคโตฯ โส ภิกฺขุสงฺฆมฺปิ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส วนฺทิตฺวา อญฺชลิํ ปคฺคยฺห อฏฺฐาสิฯ สตฺถา สิตสฺส ปาตุกรณาปเทเสน ตสฺส ภาวินิํ สมฺปตฺติํ ปกาเสนฺโต ธมฺมํ กเถตฺวา ปกฺกามิ สทฺธิํ ภิกฺขุสงฺเฆนฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุเยว สํสรนฺโต วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ พหุํ กุสลํ อุปจินิตฺวา อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ พฺราหฺมณมหาสาลกุเล นิพฺพตฺติ, นิคฺโรโธติสฺส นามํ อโหสิฯ โส เชตวนปฏิคฺคหณทิวเส พุทฺธานุภาวทสฺสเนน สญฺชาตปฺปสาโท ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ อารภิตฺวา นจิรสฺเสว ฉฬภิญฺโญ อโหสิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 2.49.190-220) –

‘‘อชฺโฌคาเหตฺวา สาลวนํ, สุกโต อสฺสโม มม;

สาลปุปฺเผหิ สญฺฉนฺโน, วสามิ วิปิเน ตทาฯ

‘‘ปิยทสฺสี จ ภควา, สยมฺภู อคฺคปุคฺคโล;

วิเวกกาโม สมฺพุทฺโธ, สาลวนมุปาคมิฯ

‘‘อสฺสมา อภินิกฺขมฺม, ปวนํ อคมาสหํ;

มูลผลํ คเวสนฺโต, อาหินฺทามิ วเน ตทาฯ

‘‘ตตฺถทฺทสาสิํ สมฺพุทฺธํ, ปิยทสฺสิํ มหายสํ;

สุนิสินฺนํ สมาปนฺนํ, วิโรจนฺตํ มหาวเนฯ

‘‘จตุทณฺเฑ ฐเปตฺวาน, พุทฺธสฺส อุปรี อหํ;

มณฺฑปํ สุกตํ กตฺวา, สาลปุปฺเผหิ ฉาทยิํฯ

‘‘สตฺตาหํ ธารยิตฺวาน, มณฺฑปํ สาลฉาทิตํ;

ตตฺถ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, พุทฺธเสฏฺฐมวนฺทหํฯ

‘‘ภควา ตมฺหิ สมเย, วุฏฺฐหิตฺวา สมาธิโต;

ยุคมตฺตํ เปกฺขมาโน, นิสีทิ ปุริสุตฺตโมฯ

‘‘สาวโก วรุโณ นาม, ปิยทสฺสิสฺส สตฺถุโน;

วสีสตสหสฺเสหิ, อุปคจฺฉิ วินายกํฯ

‘‘ปิยทสฺสี จ ภควา, โลกเชฏฺโฐ นราสโภ;

ภิกฺขุสงฺเฆ นิสีทิตฺวา, สิตํ ปาตุกรี ชิโนฯ

‘‘อนุรุทฺโธ อุปฏฺฐาโก, ปิยทสฺสิสฺส สตฺถุโน;

เอกํสํ จีวรํ กตฺวา, อปุจฺฉิตฺถ มหามุนิํฯ

‘‘โก นุ โข ภควา เหตุ, สิตกมฺมสฺส สตฺถุโน;

การเณ วิชฺชมานมฺหิ, สตฺถา ปาตุกเร สิตํฯ

‘‘สตฺตาหํ สาลจฺฉทนํ, โย เม ธาเรสิ มาณโว;

ตสฺส กมฺมํ สริตฺวาน, สิตํ ปาตุกริํ อหํฯ

‘‘อโนกาสํ น ปสฺสามิ, ยตฺถ ปุญฺญํ วิปจฺจติ;

เทวโลเก มนุสฺเส วา, โอกาโสว น สมฺมติฯ

‘‘เทวโลเก วสนฺตสฺส, ปุญฺญกมฺมสมงฺคิโน;

ยาวตา ปริสา ตสฺส, สาลจฺฉนฺนา ภวิสฺสติฯ

‘‘ตตฺถ ทิพฺเพหิ นจฺเจหิ, คีเตหิ วาทิเตหิ จ;

รมิสฺสติ สทา สนฺโต, ปุญฺญกมฺมสมาหิโตฯ

‘‘ยาวตา ปริสา ตสฺส, คนฺธคนฺธี ภวิสฺสติ;

สาลสฺส ปุปฺผวสฺโส จ, ปวสฺสิสฺสติ ตาวเทฯ

‘‘ตโต จุโตยํ มนุโช, มานุสํ อาคมิสฺสติ;

อิธาปิ สาลจฺฉทนํ, สพฺพกาลํ ธริสฺสติฯ

‘‘อิธ นจฺจญฺจ คีตญฺจ, สมฺมตาฬสมาหิตํ;

ปริวาเรสฺสนฺติ มํ นิจฺจํ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํฯ

‘‘อุคฺคจฺฉนฺเต จ สูริเย, สาลวสฺสํ ปวสฺสเต;

ปุญฺญกมฺเมน สํยุตฺตํ, วสฺสเต สพฺพกาลิกํฯ

‘‘อฏฺฐารเส กปฺปสเต, โอกฺกากกุลสมฺภโว;

โคตโม นาม นาเมน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติฯ

‘‘ตสฺส ธมฺเม สุทายาโท, โอรโส ธมฺมนิมฺมิโต;

สพฺพาสเว ปริญฺญาย, นิพฺพายิสฺสตินาสโวฯ

‘‘ธมฺมํ อภิสเมนฺตสฺส, สาลจฺฉนฺนํ ภวิสฺสติ;

จิตเก ฌายมานสฺส, ฉทนํ ตตฺถ เหสฺสติฯ

‘‘วิปากํ กิตฺตยิตฺวาน, ปิยทสฺสี มหามุนิ;

ปริสาย ธมฺมํ เทเสสิ, ตปฺเปนฺโต ธมฺมวุฏฺฐิยาฯ

‘‘ติํสกปฺปานิ เทเวสุ, เทวรชฺชมการยิํ;

สฏฺฐิ จ สตฺตกฺขตฺตุญฺจ, จกฺกวตฺตี อโหสหํฯ

‘‘เทวโลกา อิธาคนฺตฺวา, ลภามิ วิปุลํ สุขํ;

อิธาปิ สาลจฺฉทนํ, มณฺฑปสฺส อิทํ ผลํฯ

‘‘อยํ ปจฺฉิมโก มยฺหํ, จริโม วตฺตเต ภโว;

อิธาปิ สาลจฺฉทนํ, เหสฺสติ สพฺพกาลิกํฯ

‘‘มหามุนิํ โตสยิตฺวา, โคตมํ สกฺยปุงฺควํ;

ปตฺโตมฺหิ อจลํ ฐานํ, หิตฺวา ชยปราชยํฯ

‘‘อฏฺฐารเส กปฺปสเต, ยํ พุทฺธมภิปูชยิํ;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ, ภวา สพฺเพ สมูหตา;

นาโคว พนฺธนํ เฉตฺวา, วิหรามิ อนาสโวฯ

‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ, พุทฺธเสฏฺฐสฺส สนฺติเก;

ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํฯ

‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส, วิโมกฺขาปิ จ อฏฺฐิเม;

ฉฬภิญฺญา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

เอวํ ปน ฉฬภิญฺโญ หุตฺวา ผลสุเขน วีตินาเมนฺโต สาสนสฺส นิยฺยานิกภาววิภาวนตฺถํ อญฺญาพฺยากรณวเสน ‘‘นาหํ ภยสฺส ภายามี’’ติ คาถํ อภาสิฯ

[21] ตตฺถ ภายนฺติ เอตสฺมาติ ภยํ, ชาติชราทิฯ ภยสฺสาติ นิสฺสกฺเก สามิวจนํ, ภยโต ภายิตพฺพนิมิตฺตํ ชาติชรามรณาทินา เหตุนา นาหํ ภายามีติ อตฺโถฯ ตตฺถ การณมาห ‘‘สตฺถา โน อมตสฺส โกวิโท’’ติฯ อมฺหากํ สตฺถา อมเต กุสโล เวเนยฺยานํ อมตทาเน เฉโกฯ ยตฺถ ภยํ นาวติฏฺฐตีติ ยสฺมิํ นิพฺพาเน ยถาวุตฺตํ ภยํ น ติฏฺฐติ โอกาสํ น ลภติฯ เตนาติ ตโต นิพฺพานโตฯ วชนฺตีติ อภยฏฺฐานเมว คจฺฉนฺติฯ นิพฺพานญฺหิ อภยฏฺฐานํ นามฯ เกน ปน วชนฺตีติ อาห ‘‘มคฺเคน วชนฺติ ภิกฺขโว’’ติ, อฏฺฐงฺคิเกน อริยมคฺเคน สตฺถุ โอวาทกรณา ภิกฺขู สํสาเร ภยสฺส อิกฺขนกาติ อตฺโถฯ ยตฺถาติ วา ยํ นิมิตฺตํ ยสฺส อริยมคฺคสฺส อธิคมเหตุ อตฺตานุวาทาทิกํ ปญฺจวีสติวิธมฺปิ ภยํ นาวติฏฺฐติ ปติฏฺฐํ น ลภติ, เตน อริเยน มคฺเคน วชนฺติ อภยฏฺฐานํ สตฺถุ สาสเน ภิกฺขู, เตน มคฺเคน อหมฺปิ คโต, ตสฺมา นาหํ ภยสฺส ภายามีติ เถโร อญฺญํ พฺยากาสิฯ

นิคฺโรธตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. จิตฺตกตฺเถรคาถาวณฺณนา

นีลาสุคีวาติ อายสฺมโต จิตฺตกตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? โส กิร ปทุมุตฺตรพุทฺธกาลโต ปฏฺฐาย วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อาจินนฺโต อิโต เอกนวุเต กปฺเป มนุสฺสโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตฺตํ ปตฺโต วิปสฺสิํ ภควนฺตํ ปสฺสิตฺวา ปสนฺนมานโส ปุปฺเผหิ ปูชํ กตฺวา วนฺทิตฺวา ‘‘สนฺตธมฺเมน นาม เอตฺถ ภวิตพฺพ’’นฺติ สตฺถริ นิพฺพาเน จ อธิมุจฺจิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน ตโต จุโต ตาวติํสภวเน นิพฺพตฺโต อปราปรํ ปุญฺญานิ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท ราชคเห วิภวสมฺปนฺนสฺส พฺราหฺมณสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ จิตฺตโก นาม นาเมนฯ โส ภควติ ราชคหํ คนฺตฺวา เวฬุวเน วิหรนฺเต สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา จริยานุกูลํ กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา อรญฺญายตนํ ปวิสิตฺวา ภาวนานุยุตฺโต ฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา ฌานปาทกํ วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา นจิเรเนว อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 2.50.1-7) –

‘‘กณิการํว โชตนฺตํ, นิสินฺนํ ปพฺพตนฺตเร;

อทฺทสํ วิรชํ พุทฺธํ, วิปสฺสิํ โลกนายกํฯ

‘‘ตีณิ กิงฺกณิปุปฺผานิ, ปคฺคยฺห อภิโรปยิํ;

สมฺพุทฺธํ อภิปูเชตฺวา, คจฺฉามิ ทกฺขิณามุโขฯ

‘‘เตน กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;

ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวติํสํ อคจฺฉหํฯ

‘‘เอกนวุเต อิโต กปฺเป, ยํ พุทฺธมภิปูชยิํ;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

อรหตฺตํ ปน ปตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตุํ ราชคหํ อุปคโต ตตฺถ ภิกฺขูหิ ‘‘กิํ, อาวุโส, อรญฺเญ อปฺปมตฺโต วิหาสี’’ติ ปุฏฺโฐ อตฺตโน อปฺปมาทวิหารนิเวทเนน อญฺญํ พฺยากโรนฺโต ‘‘นีลาสุคีวา’’ติ คาถํ อภาสิฯ