9. กุลตฺเถรคาถาวณฺณนา

อุทกญฺหิ นยนฺตีติ อายสฺมโต กุลตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยํ กิร เถโร ปุพฺเพปิ วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ พหุํ กุสลํ อุปจินิตฺวา อธิการสมฺปนฺโน วิปสฺสิํ ภควนฺตํ อากาเส คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส นาฬิเกรผลํ ทาตุกาโม อฏฺฐาสิฯ สตฺถา ตสฺส จิตฺตํ ญตฺวา โอตริตฺวา ปฏิคฺคณฺหิฯ โส อติวิย ปสนฺนจิตฺโต หุตฺวา เตเนว สทฺธาปฏิลาเภน สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ปพฺพชฺชํ ยาจิ, สตฺถา อญฺญตรํ ภิกฺขุํ อาณาเปสิ – ‘‘อิมํ ปุริสํ ปพฺพาเชหี’’ติฯ โส ปพฺพชิตฺวา ลทฺธูปสมฺปโท สมณธมฺมํ กตฺวา ตโต จุโต ฉปิ พุทฺธนฺตรานิ เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติฯ กุโลติสฺส นามํ อโหสิฯ โส วยปฺปตฺโต สาสเน ลทฺธปฺปสาโท ภควโต สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา วิกฺเขปพหุลตาย วิเสสํ นิพฺพตฺเตตุํ นาสกฺขิฯ อเถกทิวสํ คามํ ปิณฺฑาย ปวิสนฺโต อนฺตรามคฺเค ภูมิํ ขณิตฺวา อุทกวาหกํ กตฺวา อิจฺฉิติจฺฉิตฏฺฐาเน อุทกํ เนนฺเต ปุริเส ทิสฺวา ตํ สลฺลกฺเขตฺวา คามํ ปวิฏฺโฐ อญฺญตรํ อุสุการํ อุสุทณฺฑกํ อุสุยนฺเต ปกฺขิปิตฺวา อกฺขิโกฏิยา โอโลเกตฺวา อุชุํ กโรนฺตํ ทิสฺวา ตมฺปิ สลฺลกฺเขตฺวา คจฺฉนฺโต ปุรโต คนฺตฺวา อรเนมินาภิอาทิเก รถจกฺกาวยเว ตจฺฉนฺเต ตจฺฉเก ทิสฺวา ตมฺปิ สลฺลกฺเขตฺวา วิหารํ ปวิสิตฺวา กตภตฺตกิจฺโจ ปตฺตจีวรํ ปฏิสาเมตฺวา ทิวาวิหาเร นิสินฺโน อตฺตนา ทิฏฺฐนิมิตฺตานิ อุปมาภาเวน คเหตฺวา อตฺตโน จิตฺตทมเน อุปเนนฺโต ‘‘อเจตนํ อุทกมฺปิ มนุสฺสา อิจฺฉิกิจฺฉิตฏฺฐานํ นยนฺติ ตถา อเจตนํ วงฺกมฺปิ สรทณฺฑํ อุปาเยน นเมนฺโต อุชุํ กโรนฺติ , ตถา อเจตนํ กฏฺฐกฬิงฺคราทิํ ตจฺฉกา เนมิอาทิวเสน วงฺกํ อุชุญฺจ กโรนฺติฯ อถ กสฺมา อหํ สกจิตฺตํ อุชุํ น กริสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา ฆเฏนฺโต วายมนฺโต นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 2.51.91-99) –

‘‘นคเร พนฺธุมติยา, อารามิโก อหํ ตทา;

อทฺทสํ วิรชํ พุทฺธํ, คจฺฉนฺตํ อนิลญฺชเสฯ

‘‘นาฬิเกรผลํ คยฺห, พุทฺธเสฏฺฐสฺสทาสหํ;

อากาเส ฐิตโก สนฺโต, ปฏิคฺคณฺหิ มหายโสฯ

‘‘วิตฺติสญฺชนโน มยฺหํ, ทิฏฺฐธมฺมสุขาวโห;

ผลํ พุทฺธสฺส ทตฺวาน, วิปฺปสนฺเนน เจตสาฯ

‘‘อธิคจฺฉิํ ตทา ปีติํ, วิปุลญฺจ สุขุตฺตมํ;

อุปฺปชฺชเตว รตนํ, นิพฺพตฺตสฺส ตหิํ ตหิํฯ

‘‘เอกนวุติโต กปฺเป, ยํ ผลํ อททิํ ตทา;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, ผลทานสฺสิทํ ผลํฯ

‘‘ทิพฺพจกฺขุ วิสุทฺธํ เม, สมาธิกุสโล อหํ;

อภิญฺญาปารมิปฺปตฺโต, ผลทานสฺสิทํ ผลํฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

เอวํ ยานิ นิมิตฺตานิ องฺกุเส กตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ, เตหิ สทฺธิํ อตฺตโน จิตฺตทมนํ สํสนฺทิตฺวา อญฺญํ พฺยากโรนฺโต ‘‘อุทกญฺหิ นยนฺติ เนตฺติกา’’ติ คาถํ อภาสิฯ

[19] ตตฺถ อุทกํ หีติ หิ-สทฺโท นิปาตมตฺตํฯ นยนฺตีติ ปถวิยา ตํ ตํ ถลฏฺฐานํ ขณิตฺวา นินฺนฏฺฐานํ ปูเรตฺวา มาติกํ วา กตฺวา รุกฺขโทณิํ วา ฐเปตฺวา อตฺตโน อิจฺฉิติจฺฉิตฏฺฐานํ เนนฺติฯ ตถา เต เนนฺตีติ เนตฺติกาฯ เตชนนฺติ กณฺฑํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – เนตฺติกา อตฺตโน รุจิยา อิจฺฉิติจฺฉิตฏฺฐานํ อุทกํ นยนฺติ, อุสุการาปิ ตาเปตฺวา เตชนํ นมยนฺติ อุชุํ กโรนฺติฯ นมนวเสน ตจฺฉกา เนมิอาทีนํ อตฺถาย ตจฺฉนฺตา ทารุํ นมยนฺติ อตฺตโน รุจิยา อุชุํ วา วงฺกํ วา กโรนฺติฯ เอวํ เอตฺตกํ อารมฺมณํ กตฺวา สุพฺพตา ยถาสมาทินฺเนน สีลาทินา สุนฺทรวตา ธีรา โสตาปตฺติมคฺคาทีนํ อุปฺปาเทนฺตา อตฺตานํ ทเมนฺติ, อรหตฺตํ ปน ปตฺเตสุ เอกนฺตทนฺตา นาม โหนฺตีติฯ

กุลตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. อชิตตฺเถรคาถาวณฺณนา

มรเณ เม ภยํ นตฺถีติ อายสฺมโต อชิตตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? โส กิร เอกนวุเต กปฺเป วิปสฺสิํ ภควนฺตํ ปสฺสิตฺวา ปสนฺนจิตฺโต กปิตฺถผลํ อทาสิฯ ตโต ปรมฺปิ ตํ ตํ ปุญฺญํ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ กปฺเป อนุปฺปนฺเน เอว อมฺหากํ สตฺถริ สาวตฺถิยํ มหาโกสลรญฺโญ อคฺคาสนิยสฺส พฺราหฺมณสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ ตสฺส อชิโตติ นามํ อโหสิฯ ตสฺมิญฺจ สมเย สาวตฺถิวาสี พาวรี นาม พฺราหฺมโณ ตีหิ มหาปุริสลกฺขเณหิ สมนฺนาคโต ติณฺณํ เวทานํ ปารคู สาวตฺถิโต นิกฺขมิตฺวา ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา โคธาวรีตีเร กปิตฺถาราเม วสติฯ อถ อชิโต ตสฺส สนฺติเก ปพฺพชิโต อตฺถกามาย เทวตาย โจทิเตน พาวรินา สตฺถุ สนฺติกํ เปสิโต ติสฺสเมตฺเตยฺยาทีหิ สทฺธิํ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา มนสาว ปญฺเห ปุจฺฉิตฺวา เตสุ วิสฺสชฺชิเตสุ ปสนฺนจิตฺโต สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 2.52.7-11) –

‘‘สุวณฺณวณฺณํ สมฺพุทฺธํ, อาหุตีนํ ปฏิคฺคหํ;

รถิยํ ปฏิปชฺชนฺตํ, กปิตฺถํ อททิํ ผลํฯ

‘‘เอกนวุติโต กปฺเป, ยํ ผลํ อททิํ ททา;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, ผลทานสฺสิทํ ผลํฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

อรหตฺตํ ปน ปตฺโต สีหนาทํ นทนฺโต ‘‘มรเณ เม ภยํ นตฺถี’’ติ คาถํ อภาสิฯ

[20] ตตฺถ มรเณติ มรณนิมิตฺตํ มรณเหตุฯ เมติ มยฺหํ, ภยํ นตฺถิ อุจฺฉินฺนภวมูลตาย ปริกฺขีณชาติกตฺตา ฯ อนุจฺฉินฺนภวมูลานญฺหิ ‘‘กีทิสี นุ โข มยฺหํ อายติํ อุปฺปตฺตี’’ติ มรณโต ภยํ ภเวยฺยฯ นิกนฺตีติ อเปกฺขา ตณฺหา, สา นตฺถิ ชีวิเต สุปริมทฺทิตสงฺขารตาย อุปาทานกฺขนฺธานํ ทุกฺขาสารกาทิภาเวน สุฏฺฐุ อุปฏฺฐหนโตฯ เอวํภูโต จาหํ สนฺเทหํ สรีรํ, สกํ วา เทหํ เทหสงฺขาตํ ทุกฺขภารํ นิกฺขิปิสฺสามิ ฉฑฺเฑสฺสามิ, นิกฺขิปนฺโต จ ‘‘‘อิมินา สรีรเกน สาเธตพฺพํ สาธิตํ, อิทานิ ตํ เอกํเสน ฉฑฺฑนียเมวา’ติ ปญฺญาเวปุลฺลปฺปตฺติยา สมฺปชาโน สติเวปุลฺลปฺปตฺติยา ปฏิสฺสโต นิกฺขิปิสฺสามี’’ติฯ อิมํ ปน คาถํ วตฺวา เถโร ฌานํ สมาปชฺชิตฺวา ตทนนฺตรํ ปรินิพฺพายีติฯ

อชิตตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ทุติยวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. ตติยวคฺโค