3. วนวจฺฉตฺเถรคาถาวณฺณนา

นีลพฺภวณฺณาติ อายสฺมโต วนวจฺฉตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? โส กิร อตฺถทสฺสิโน ภควโต กาเล กจฺฉปโยนิยํ นิพฺพตฺโต วินตาย นาม นทิยา วสติฯ ตสฺส ขุทฺทกนาวปฺปมาโณ อตฺตภาโว อโหสิฯ โส กิร เอกทิวสํ ภควนฺตํ นทิยา ตีเร ฐิตํ ทิสฺวา, ‘‘ปารํ คนฺตุกาโม มญฺเญ ภควา’’ติ อตฺตโน ปิฏฺฐิยํ อาโรเปตฺวา เนตุกาโม ปาทมูเล นิปชฺชิฯ ภควา ตสฺส อชฺฌาสยํ ญตฺวา ตํ อนุกมฺปนฺโต อารุหิฯ โส ปีติโสมนสฺสชาโต โสตํ ฉินฺทนฺโต ชิยาย เวเคน ขิตฺตสโร วิย ตาวเทว ปรตีรํ ปาเปสิฯ ภควา ตสฺส ปุญฺญสฺส ผลํ เอตรหิ นิพฺพตฺตนกสมฺปตฺติญฺจ พฺยากริตฺวา ปกฺกามิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อเนกสตกฺขตฺตุํ ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อรญฺญวาสีเยว อโหสิฯ ปุน กสฺสปพุทฺธกาเล กโปตโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา อรญฺเญ วิหรนฺตํ เมตฺตาวิหาริํ เอกํ ภิกฺขุํ ทิสฺวา จิตฺตํ ปสาเทสิฯ

ตโต ปน จุโต พาราณสิยํ กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต สํเวคชาโต ปพฺพชิตฺวา วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ พหุํ ปุญฺญกมฺมํ อุปจินิฯ เอวํ ตตฺถ ตตฺถ เทวมนุสฺเสสุ สํสริตฺวา อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท กปิลวตฺถุนคเร วจฺฉโคตฺตสฺส นาม พฺราหฺมณสฺส เคเห ปฏิสนฺธิํ คณฺหิฯ ตสฺส มาตา ปริปกฺกคพฺภา อรญฺญํ ทสฺสนตฺถาย สญฺชาตโทหฬา อรญฺญํ ปวิสิตฺวา วิจรติ, ตาวเทวสฺสา กมฺมชวาตา จลิํสุ, ติโรกรณิํ ปริกฺขิปิตฺวา อทํสุฯ สา ธญฺญปุญฺญลกฺขณํ ปุตฺตํ วิชายิฯ โส โพธิสตฺเตน สห ปํสุกีฬิกสหาโย อโหสิฯ ‘‘วจฺโฉ’’ติสฺส นามญฺจ อโหสิฯ วนาภิรติยา วเสน วนวจฺโฉติ ปญฺญายิตฺถฯ อปรภาเค มหาสตฺเต มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิตฺวา มหาปธานํ ปทหนฺเต, ‘‘อหมฺปิ สิทฺธตฺถกุมาเรน สห อรญฺเญ วิหริสฺสามี’’ติ นิกฺขมิตฺวา ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา หิมวนฺเต วสนฺโต อภิสมฺพุทฺธภาวํ สุตฺวา ภควโต สนฺติกํ อุปคนฺตฺวา ปพฺพชิตฺวา กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา อรญฺเญ วสมาโน นจิรสฺเสว วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา อรหตฺตํ สจฺฉากาสิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 2.49-148-163) –

‘‘อตฺถทสฺสี ตุ ภควา, สยมฺภู โลกนายโก;

วินตานทิยา ตีรํ, อุปคจฺฉิ ตถาคโตฯ

‘‘อุทกา อภินิกฺขมฺม, กจฺฉโป วาริโคจโร;

พุทฺธํ ตาเรตุกาโมหํ, อุเปสิํ โลกนายกํฯ

‘‘อภิรูหตุ มํ พุทฺโธ, อตฺถทสฺสี มหามุนิ;

อหํ ตํ ตารยิสฺสามิ, ทุกฺขสฺสนฺตกโร ตุวํฯ

‘‘มม สงฺกปฺปมญฺญาย, อตฺถทสฺสี มหายโส;

อภิรูหิตฺวา เม ปิฏฺฐิํ, อฏฺฐาสิ โลกนายโกฯ