เมนู

1. จูฬวจฺฉตฺเถรคาถาวณฺณนา

ปาโมชฺชพหุโลติ อายสฺมโต จูฬวจฺฉตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? โส กิร ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล ทลิทฺทกุเล นิพฺพตฺติตฺวา ปเรสํ ภติยา ชีวิกํ กปฺเปนฺโต ภควโต สาวกํ สุชาตํ นาม เถรํ ปํสุกูลํ ปริเยสนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส อุปสงฺกมิตฺวา วตฺถํ ทตฺวา ปญฺจปติฏฺฐิเตน วนฺทิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เตตฺติํสกฺขตฺตุํ เทวรชฺชํ กาเรสิฯ สตฺตสตฺตติกฺขตฺตุํ จกฺกวตฺตี ราชา อโหสิฯ อเนกวารํ ปเทสราชาฯ เอวํ เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต กสฺสปสฺส ภควโต สาสเน โอสกฺกมาเน ปพฺพชิตฺวา สมณธมฺมํ กตฺวา เอกํ พุทฺธนฺตรํ เทวมนุสฺสคตีสุ อปราปรํ ปริวตฺตนฺโต อมฺหากํ ภควโต กาเล โกสมฺพิยํ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติฯ จูฬวจฺโฉติสฺส นามํ อโหสิฯ โส วยปฺปตฺโต พฺราหฺมณสิปฺเปสุ นิปฺผตฺติํ คโต พุทฺธคุเณ สุตฺวา ปสนฺนมานโส ภควนฺตํ อุปสงฺกมิ, ตสฺส ภควา ธมฺมํ กเถสิฯ โส ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา ลทฺธูปสมฺปโท กตปุพฺพกิจฺโจ จริตานุกูลํ กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา ภาเวนฺโต วิหริฯ เตน จ สมเยน โกสมฺพิกา ภิกฺขู ภณฺฑนชาตา อเหสุํฯ ตทา จูฬวจฺฉตฺเถโร อุภเยสํ ภิกฺขูนํ ลทฺธิํ อนาทาย ภควตา ทินฺโนวาเท ฐตฺวา วิปสฺสนํ พฺรูเหตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 2.50.31-40) –

‘‘ปทุมุตฺตรภควโต, สุชาโต นาม สาวโก;

ปํสุกูลํ คเวสนฺโต, สงฺกาเร จรตี ตทาฯ

‘‘นคเร หํสวติยา, ปเรสํ ภตโก อหํ;

อุปฑฺฒุทุสฺสํ ทตฺวาน, สิรสา อภิวาทยิํฯ

‘‘เตน กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;

ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวติํสมคจฺฉหํฯ

‘‘เตตฺติํสกฺขตฺตุํ เทวินฺโท, เทวรชฺชมการยิํ;

สตฺตสตฺตติกฺขตฺตุญฺจ, จกฺกวตฺตี อโหสหํฯ

‘‘ปเทสรชฺชํ วิปุลํ, คณนาโต อสงฺขิยํ;

อุปฑฺฒทุสฺสทาเนน, โมทามิ อกุโตภโยฯ

‘‘อิจฺฉมาโน จหํ อชฺช, สกานนํ สปพฺพตํ;

โขมทุสฺเสหิ ฉาเทยฺยํ, อฑฺฒุทุสฺสสฺสิทํ ผลํฯ

‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, ยํ ทานมททิํ ตทา;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, อฑฺฒุทุสฺสสฺสิทํ ผลํฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

อถ จูฬวจฺฉตฺเถโร อรหตฺตํ ปตฺวา เตสํ ภิกฺขูนํ กลหาภิรติยา สกตฺถวินาสํ ทิสฺวา ธมฺมสํเวคปฺปตฺโต, อตฺตโน จ ปตฺตวิเสสํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปีติโสมนสฺสวเสน ‘‘ปาโมชฺชพหุโล’’ติ คาถํ อภาสิฯ

[11] ตตฺถ ปาโมชฺชพหุโลติ สุปริสุทฺธสีลตาย วิปฺปฏิสาราภาวโต อธิกุสเลสุ ธมฺเมสุ อภิรติวเสน ปโมทพหุโลฯ เตเนวาห ‘‘ธมฺเม พุทฺธปฺปเวทิเต’’ติฯ ตตฺถ ธมฺเมติฯ สตฺตติํสาย โพธิปกฺขิยธมฺเม นววิเธ วา โลกุตฺตรธมฺเมฯ โส หิ สพฺพญฺญุพุทฺเธน สามุกฺกํสิกาย เทสนาย ปกาสิตตฺตา สาติสยํ พุทฺธปฺปเวทิโต นามฯ ตสฺส ปน อธิคมูปายภาวโต เทสนาธมฺโมปิ อิธ ลพฺภเตวฯ ปทํ สนฺตนฺติ นิพฺพานํ สนฺธาย วทติฯ เอวรูโป หิ ภิกฺขุ สนฺตํ ปทํ สนฺตํ โกฏฺฐาสํ สพฺพสงฺขารานํ อุปสมภาวโต สงฺขารูปสมํ ปรมสุขตาย สุขํ นิพฺพานํ อธิคจฺฉติ วินฺทติเยวฯ ปริสุทฺธสีโล หิ ภิกฺขุ วิปฺปฏิสาราภาเวน ปาโมชฺชพหุโล สทฺธมฺเม ยุตฺตปฺปยุตฺโต วิมุตฺติปริโยสานา สพฺพสมฺปตฺติโย ปาปุณาติฯ ยถาห – ‘‘อวิปฺปฏิสารตฺถานิ โข , อานนฺท, กุสลานิ สีลานิ, อวิปฺปฏิสาโร ปาโมชฺชตฺถายา’’ติอาทิ (อ. นิ. 10.1)ฯ อถ วา ปาโมชฺชพหุโลติ สมฺมาสมฺพุทฺโธ ภควา, สฺวากฺขาโต ธมฺโม, สุปฺปฏิปนฺโน สงฺโฆติ รตนตฺตยํ สนฺธาย ปโมทพหุโลฯ ตตฺถ ปน โส ปโมทพหุโล กิํ วา กโรตีติ อาห ‘‘ธมฺเม พุทฺธปฺปเวทิเต’’ติอาทิฯ

สทฺธาสมฺปนฺนสฺส หิ สปฺปุริสสํเสวนสทฺธมฺมสฺสวนโยนิโสมนสิการธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺตีนํ สุเขเนว สมฺภวโต สมฺปตฺติโย หตฺถคตา เอว โหนฺติ, ยถาห – ‘‘สทฺธาชาโต อุปสงฺกมติ, อุปสงฺกมนฺโต ปยิรุปาสตี’’ติอาทิ (ม. นิ. 2.183)ฯ

จูฬวจฺฉตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. มหาวจฺฉตฺเถรคาถาวณฺณนา

ปญฺญาพลีติ อายสฺมโต มหาวจฺฉตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยํ กิร ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ ปานียทานมทาสิฯ ปุน สิขิสฺส ภควโต กาเล อุปาสโก หุตฺวา วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ พหุํ ปุญฺญกมฺมํ อกาสิ, โส เตหิ ปุญฺญกมฺเมหิ ตตฺถ ตตฺถ สุคตีสุเยว สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท มคธรฏฺเฐ นาฬกคาเม สมิทฺธิสฺส นาม พฺราหฺมณสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ ตสฺส มหาวจฺโฉติ นามํ อโหสิฯ โส วยปฺปตฺโต อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส ภควโต สาวกภาวํ สุตฺวา ‘‘โสปิ นาม มหาปญฺโญฯ ยสฺส สาวกตฺตํ อุปาคโต, โส เอว มญฺเญ อิมสฺมิํ โลเก อคฺคปุคฺคโล’’ติ ภควติ สทฺธํ อุปฺปาเทตฺวา สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา กมฺมฏฺฐานํ อนุยุญฺชนฺโต นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 2.50.51-56) –

‘‘ปทุมุตฺตรพุทฺธสฺส, ภิกฺขุสงฺเฆ อนุตฺตเร;

ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, ปานียฆฏมปูรยิํฯ

‘‘ปพฺพตคฺเค ทุมคฺเค วา, อากาเส วาถ ภูมิยํ;

ยทา ปานียมิจฺฉามิ, ขิปฺปํ นิพฺพตฺตเต มมฯ

‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, ยํ ทานมททิํ ตทา;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, ทกทานสฺสิทํ ผลํฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… ภวา สพฺเพ สมูหตา;

ฉฬภิญฺญา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

เอวํ ปน อรหตฺตํ ปตฺวา วิมุตฺติสุขํ อนุภวนฺโต สาสนสฺส นิยฺยานิกภาววิภาวเนน สพฺรหฺมจารีนํ อุสฺสาหชนนตฺถํ ‘‘ปญฺญาพลี’’ติ คาถํ อภาสิฯ