10. ปุณฺณมาสตฺเถรคาถาวณฺณนา

วิหริ อเปกฺขนฺติ อายสฺมโต ปุณฺณมาสตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? โส กิร วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล จกฺกวากโยนิยํ นิพฺพตฺโต ภควนฺตํ คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส อตฺตโน มุขตุณฺฑเกน สาลปุปฺผํ คเหตฺวา ปูชํ อกาสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิโต สตฺตรเส กปฺเป อฏฺฐกฺขตฺตุํ จกฺกวตฺตี ราชา อโหสิฯ อิมสฺมิํ ปน กปฺเป กสฺสปสฺส ภควโต สาสเน โอสกฺกมาเน กุฏุมฺพิยกุเล นิพฺพตฺติตฺวา ปพฺพชิตฺวา สมณธมฺมํ กตฺวา ตโต จุโต เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถินคเร สมิทฺธิสฺส นาม พฺราหฺมณสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ ตสฺส ชาตทิวเส ตสฺมิํ เคเห สพฺพา ริตฺตกุมฺภิโย สุวณฺณมาสานํ ปุณฺณา อเหสุํฯ เตนสฺส ปุณฺณมาโสติ นามํ อกํสุฯ โส วยปฺปตฺโต พฺราหฺมณวิชฺชาสุ นิปฺผตฺติํ ปตฺวา วิวาหกมฺมํ กตฺวา เอกํ ปุตฺตํ ลภิตฺวา อุปนิสฺสยสมฺปนฺนตาย ฆราวาสํ ชิคุจฺฉนฺโต ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา ลทฺธูปสมฺปโท ปุพฺพกิจฺจสมฺปนฺโน จตุสจฺจกมฺมฏฺฐาเน ยุตฺตปฺปยุตฺโต วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.7.13-19) –

‘‘สินฺธุยา นทิยา ตีเร, จกฺกวาโก อหํ ตทา;

สุทฺธเสวาลภกฺโขหํ, ปาเปสุ จ สุสญฺญโตฯ

‘‘อทฺทสํ วิรชํ พุทฺธํ, คจฺฉนฺตํ อนิลญฺชเส;

ตุณฺเฑน สาลํ ปคฺคยฺห, วิปสฺสิสฺสาภิโรปยิํฯ

‘‘ยสฺส สทฺธา ตถาคเต, อจลา สุปฺปติฏฺฐิตา;

เตน จิตฺตปฺปสาเทน, ทุคฺคติํ โส น คจฺฉติฯ

‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ, พุทฺธเสฏฺฐสฺส สนฺติเก;

วิหงฺคเมน สนฺเตน, สุพีชํ โรปิตํ มยาฯ

‘‘เอกนวุติโต กปฺเป, ยํ ปุปฺผมภิโรปยิํ;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํฯ

‘‘สุจารุทสฺสนา นาม, อฏฺเฐเต เอกนามกา;

กปฺเป สตฺตรเส อาสุํ, จกฺกวตฺตี มหพฺพลาฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

อถสฺส ปุราณทุติยิกา ตํ ปโลเภตุกามา อลงฺกตปฏิยตฺตา ปุตฺเตน สทฺธิํ อุปคนฺตฺวา ปิยาลาปภาวาทิเกหิ ภาววิวรณกมฺมํ นาม กาตุํ อารภิฯ เถโร ตสฺสา การณํ ทิสฺวา อตฺตโน กตฺถจิปิ อลคฺคภาวํ ปกาเสนฺโต ‘‘วิหริ อเปกฺข’’นฺติ คาถํ อภาสิฯ

[10] ตตฺถ วิหรีติ วิเสสโต หริ อปหริ อปเนสิฯ อเปกฺขนฺติ ตณฺหํฯ อิธาติ อิมสฺมิํ โลเก อตฺตภาเว วาฯ หุรนฺติ อปรสฺมิํ อนาคเต อตฺตภาเว วาฯ อิธาติ วา อชฺฌตฺติเกสุ อายตเนสุฯ หุรนฺติ พาหิเรสุ ฯ วา-สทฺโท สมุจฺจยตฺโถ ‘‘อปทา วา ทฺวิปทา วา’’ติอาทีสุ (อิติวุ. 90; อ. นิ. 4.34; 5.32) วิยฯ โยติ อตฺตานเมว ปรํ วิย ทสฺเสติฯ เวทคูติ เวเทน คโต มคฺคญาเณน นิพฺพานํ คโต อธิคโต, จตฺตาริ วา สจฺจานิ ปริญฺญาปหานสจฺฉิกิริยาภาวนาภิสมยวเสน อภิสเมจฺจ ฐิโตฯ ยตตฺโตติ มคฺคสํวเรน สํยตสภาโว, สมฺมาวายาเมน วา สํยตสภาโวฯ สพฺเพสุ ธมฺเมสุ อนูปลิตฺโตติ สพฺเพสุ อารมฺมเณสุ ธมฺเมสุ ตณฺหาทิฏฺฐิเลปวเสน น อุปลิตฺโต, เตน ลาภาทิโลกธมฺเม สมติกฺกมํ ทสฺเสติฯ โลกสฺสาติ อุปาทานกฺขนฺธปญฺจกสฺสฯ ตญฺหิ ลุชฺชนปลุชฺชนฏฺเฐน โลโกฯ ชญฺญาติ ชานิตฺวาฯ อุทยพฺพยญฺจาติ อุปฺปาทญฺเจว วยญฺจ, เอเตน ยถาวุตฺตคุณานํ ปุพฺพภาคปฏิปทํ ทสฺเสติฯ อยํ ปเนตฺถ อตฺโถ – โย สกลสฺส ขนฺธาทิโลกสฺส สมปญฺญาสาย อากาเรหิ อุทยพฺพยํ ชานิตฺวา เวทคู ยตตฺโต กตฺถจิ อนุปลิตฺโต, โส สพฺพตฺถ อเปกฺขํ วิเนยฺย สนฺตุสิโต ตาทิสานํ วิปฺปการานํ น กิญฺจิ มญฺญติ, ตสฺมา ตฺวํ อนฺธพาเล ยถาคตมคฺเคเนว คจฺฉาติฯ อถ สา อิตฺถี ‘‘อยํ สมโณ มยิ ปุตฺเต จ นิรเปกฺโข, น สกฺกา อิมํ ปโลเภตุ’’นฺติ ปกฺกามิฯ

ปุณฺณมาสตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปรมตฺถทีปนิยา เถรคาถาสํวณฺณนาย

ปฐมวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. ทุติยวคฺโค