9. ปิลินฺทวจฺฉตฺเถรคาถาวณฺณนา

สฺวาคตนฺติ อายสฺมโต ปิลินฺทวจฺฉตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยํ กิร ปทุมุตฺตรพุทฺธกาเล หํสวตีนคเร มหาโภคกุเล นิพฺพตฺโต เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ เทวตานํ ปิยมนาปภาเวน อคฺคฏฺฐาเน ฐเปนฺตํ ทิสฺวา ตํ ฐานนฺตรํ ปตฺเถตฺวา ยาวชีวํ กุสลํ กตฺวา ตโต จุโต เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต สุเมธสฺส ภควโต กาเล มนุสฺสโลเก นิพฺพตฺติตฺวา ภควติ ปรินิพฺพุเต สตฺถุ ถูปสฺส ปูชํ กตฺวา สงฺเฆ จ มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา ตโต จุโต เทวมนุสฺเสสุ เอว สํสรนฺโต อนุปฺปนฺเน พุทฺเธ จกฺกวตฺตี ราชา หุตฺวา มหาชนํ ปญฺจสุ สีเลสุ ปติฏฺฐาเปตฺวา สคฺคปรายณํ อกาสิฯ โส อนุปฺปนฺเนเยว อมฺหากํ ภควติ สาวตฺถิยํ พฺราหฺมณเคเห นิพฺพตฺติฯ ‘‘ปิลินฺโท’’ติสฺส นามํ อกํสุฯ วจฺโฉติ ปน โคตฺตํ ฯ เตน โส อปรภาเค ‘‘ปิลินฺทวจฺโฉ’’ติ ปญฺญายิตฺถฯ สํสาเร ปน สํเวคพหุลตาย ปริพฺพาชกปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา จูฬคนฺธารํ นาม วิชฺชํ สาเธตฺวา ตาย วิชฺชาย อากาสจารี ปรจิตฺตวิทู จ หุตฺวา ราชคเห ลาภคฺคยสคฺคปฺปตฺโต ปฏิวสติฯ

อถ ยทา อมฺหากํ ภควา อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา อนุกฺกเมน ราชคหํ อุปคโต, ตโต ปฏฺฐาย พุทฺธานุภาเวน ตสฺส สา วิชฺชา น สมฺปชฺชติ, อตฺตโน กิจฺจํ น สาเธติฯ โส จินฺเตสิ – ‘‘สุตํ โข ปน เมตํ อาจริยปาจริยานํ ภาสมานานํ ‘ยตฺถ มหาคนฺธารวิชฺชา ธรติ, ตตฺถ จูฬคนฺธารวิชฺชา น สมฺปชฺชตี’ติ, สมณสฺส ปน โคตมสฺส อาคตกาลโต ปฏฺฐาย นายํ มม วิชฺชา สมฺปชฺชติ, นิสฺสํสยํ สมโณ โคตโม มหาคนฺธารวิชฺชํ ชานาติ, ยํนูนาหํ ตํ ปยิรุปาสิตฺวา ตสฺส สนฺติเก ตํ วิชฺชํ ปริยาปุเณยฺย’’นฺติฯ โส ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา เอตทโวจ – ‘‘อหํ, มหาสมณ, ตว สนฺติเก เอกํ วิชฺชํ ปริยาปุณิตุกาโม, โอกาสํ เม กโรหี’’ติฯ ภควา ‘‘เตน หิ ปพฺพชา’’ติ อาหฯ โส ‘‘วิชฺชาย ปริกมฺมํ ปพฺพชฺชา’’ติ มญฺญมาโน ปพฺพชิฯ ตสฺส ภควา ธมฺมํ กเถตฺวา จริตานุกูลํ กมฺมฏฺฐานํ อทาสิฯ โส อุปนิสฺสยสมฺปนฺนตาย นจิรสฺเสว วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิฯ

ยา ปน ปุริมชาติยํ ตสฺโสวาเท ฐตฺวา สคฺเค นิพฺพตฺตา เทวตา, ตํ กตญฺญุตํ นิสฺสาย สญฺชาตพหุมานา สายํ ปาตํ เถรํ ปยิรุปาสิตฺวา คจฺฉนฺติฯ ตสฺมา เถโร เทวตานํ ปิยมนาปตาย อคฺคตํ ปตฺโตฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.2.55-67) –

‘‘นิพฺพุเต โลกนาถมฺหิ, สุเมเธ อคฺคปุคฺคเล;

ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, ถูปปูชํ อกาสหํฯ

‘‘เย จ ขีณาสวา ตตฺถ, ฉฬภิญฺญา มหิทฺธิกา;

เตหํ ตตฺถ สมาเนตฺวา, สงฺฆภตฺตํ อกาสหํฯ

‘‘สุเมธสฺส ภควโต, อุปฏฺฐาโก ตทา อหุ;

สุเมโธ นาม นาเมน, อนุโมทิตฺถ โส ตทาฯ

‘‘เตน จิตฺตปฺปสาเทน, วิมานํ อุปปชฺชหํ;

ฉฬาสีติสหสฺสานิ, อจฺฉราโย รมิํสุ เมฯ

‘‘มเมว อนุวตฺตนฺติ, สพฺพกาเมหิ ตา สทา;

อญฺเญ เทเว อภิโภมิ, ปุญฺญกมฺมสฺสิทํ ผลํฯ

‘‘ปญฺจวีสมฺหิ กปฺปมฺหิ, วรุโณ นาม ขตฺติโย;

วิสุทฺธโภชโน อาสิํ, จกฺกวตฺตี อหํ ตทาฯ

‘‘น เต พีชํ ปวปฺปนฺติ, นปิ นียนฺติ นงฺคลา;

อกฏฺฐปากิมํ สาลิํ, ปริภุญฺชนฺติ มานุสาฯ

‘‘ตตฺถ รชฺชํ กริตฺวาน, เทวตฺตํ ปุน คจฺฉหํ;

ตทาปิ เอทิสา มยฺหํ, นิพฺพตฺตา โภคสมฺปทาฯ

‘‘น มํ มิตฺตา อมิตฺตา วา, หิํสนฺติ สพฺพปาณิโน;

สพฺเพสมฺปิ ปิโย โหมิ, ปุญฺญกมฺมสฺสิทํ ผลํฯ

‘‘ติํสกปฺปสหสฺสมฺหิ , ยํ ทานมททิํ ตทา;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, คนฺธาเลปสฺสิทํ ผลํฯ

‘‘อิมสฺมิํ ภทฺทเก กปฺเป, เอโก อาสิํ ชนาธิโป;

มหานุภาโว ราชาหํ, จกฺกวตฺตี มหพฺพโลฯ

‘‘โสหํ ปญฺจสุ สีเลสุ, ฐเปตฺวา ชนตํ พหุํ;

ปาเปตฺวา สุคติํเยว, เทวตานํ ปิโย อหุํฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

ตถา เทวตาหิ อติวิย ปิยายิตพฺพภาวโต อิมํ เถรํ ภควา เทวตานํ ปิยมนาปภาเวน อคฺคฏฺฐาเน ฐเปสิ – ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ เทวตานํ ปิยมนาปานํ ยทิทํ ปิลินฺทวจฺโฉ’’ติ (อ. นิ. 1.209, 215) โส เอกทิวสํ ภิกฺขุสงฺฆมชฺเฌ นิสินฺโน อตฺตโน คุเณ ปจฺจเวกฺขิตฺวา เตสํ การณภูตํ วิชฺชานิมิตฺตํ ภควโต สนฺติเก อาคมนํ ปสํสนฺโต ‘‘สฺวาคตํ นาปคต’’นฺติ คาถํ อภาสิฯ

[9] ตตฺถ สฺวาคตนฺติ สุนฺทรํ อาคมนํ, อิทํ มมาติ สมฺพนฺโธฯ อถ วา สฺวาคตนฺติ สุฏฺฐุ อาคตํ, มยาติ วิภตฺติ วิปริณาเมตพฺพาฯ นาปคตนฺติ น อปคตํ หิตาภิวุทฺธิโต น อเปตํฯ นยิทํ ทุมนฺติตํ มมาติ อิทํ มม ทุฏฺฐุ กถิตํ, ทุฏฺฐุ วา วีมํสิตํ น โหติฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยํ ภควโต สนฺติเก มมาคมนํ, ยํ วา มยา ตตฺถ อาคตํ, ตํ สฺวาคตํ, สฺวาคตตฺตาเยว น ทุราคตํฯ ยํ ‘‘ภควโต สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ปพฺพชิสฺสามี’’ติ มม มนฺติตํ คทิตํ กถิตํ, จิตฺเตน วา วีมํสิตํ อิทมฺปิ น ทุมฺมนฺตินฺติฯ อิทานิ ตตฺถ การณํ ทสฺเสนฺโต ‘‘สํวิภตฺเตสู’’ติอาทิมาหฯ สํวิภตฺเตสูติ ปการโต วิภตฺเตสุฯ ธมฺเมสูติ เญยฺยธมฺเมสุ สมถธมฺเมสุ วา, นานาติตฺถิเยหิ ปกติอาทิวเสน, สมฺมาสมฺพุทฺเธหิ ทุกฺขาทิวเสน สํวิภชิตฺวา วุตฺตธมฺเมสุฯ ยํ เสฏฺฐํ ตทุปาคมินฺติ ยํ ตตฺถ เสฏฺฐํ, ตํ จตุสจฺจธมฺมํ, ตสฺส วา โพธกํ สาสนธมฺมํ อุปาคมิํ, ‘‘อยํ ธมฺโม อยํ วินโย’’ติ อุปคจฺฉิํฯ สมฺมาสมฺพุทฺเธหิ เอว วา กุสลาทิวเสน ขนฺธาทิวเสน ยถาสภาวโต สํวิภตฺเตสุ สภาวธมฺเมสุ ยํ ตตฺถ เสฏฺฐํ อุตฺตมํ ปวรํ, ตํ มคฺคผลนิพฺพานธมฺมํ อุปาคมิํ, อตฺตปจฺจกฺขโต อุปคจฺฉิํ สจฺฉากาสิํ, ตสฺมา สฺวาคตํ มม น อปคตํ สุมนฺติตํ น ทุมฺมนฺติตนฺติ โยชนาฯ

ปิลินฺทวจฺฉตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. ปุณฺณมาสตฺเถรคาถาวณฺณนา

วิหริ อเปกฺขนฺติ อายสฺมโต ปุณฺณมาสตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? โส กิร วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล จกฺกวากโยนิยํ นิพฺพตฺโต ภควนฺตํ คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส อตฺตโน มุขตุณฺฑเกน สาลปุปฺผํ คเหตฺวา ปูชํ อกาสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิโต สตฺตรเส กปฺเป อฏฺฐกฺขตฺตุํ จกฺกวตฺตี ราชา อโหสิฯ อิมสฺมิํ ปน กปฺเป กสฺสปสฺส ภควโต สาสเน โอสกฺกมาเน กุฏุมฺพิยกุเล นิพฺพตฺติตฺวา ปพฺพชิตฺวา สมณธมฺมํ กตฺวา ตโต จุโต เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถินคเร สมิทฺธิสฺส นาม พฺราหฺมณสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ ตสฺส ชาตทิวเส ตสฺมิํ เคเห สพฺพา ริตฺตกุมฺภิโย สุวณฺณมาสานํ ปุณฺณา อเหสุํฯ เตนสฺส ปุณฺณมาโสติ นามํ อกํสุฯ โส วยปฺปตฺโต พฺราหฺมณวิชฺชาสุ นิปฺผตฺติํ ปตฺวา วิวาหกมฺมํ กตฺวา เอกํ ปุตฺตํ ลภิตฺวา อุปนิสฺสยสมฺปนฺนตาย ฆราวาสํ ชิคุจฺฉนฺโต ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา ลทฺธูปสมฺปโท ปุพฺพกิจฺจสมฺปนฺโน จตุสจฺจกมฺมฏฺฐาเน ยุตฺตปฺปยุตฺโต วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.7.13-19) –

‘‘สินฺธุยา นทิยา ตีเร, จกฺกวาโก อหํ ตทา;

สุทฺธเสวาลภกฺโขหํ, ปาเปสุ จ สุสญฺญโตฯ

‘‘อทฺทสํ วิรชํ พุทฺธํ, คจฺฉนฺตํ อนิลญฺชเส;

ตุณฺเฑน สาลํ ปคฺคยฺห, วิปสฺสิสฺสาภิโรปยิํฯ

‘‘ยสฺส สทฺธา ตถาคเต, อจลา สุปฺปติฏฺฐิตา;

เตน จิตฺตปฺปสาเทน, ทุคฺคติํ โส น คจฺฉติฯ

‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ, พุทฺธเสฏฺฐสฺส สนฺติเก;

วิหงฺคเมน สนฺเตน, สุพีชํ โรปิตํ มยาฯ

‘‘เอกนวุติโต กปฺเป, ยํ ปุปฺผมภิโรปยิํ;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํฯ