นฬเสตุํว สุทุพฺพลํ มโหโฆติ สารวิรหิตโต นฬเสตุสทิสํ อติวิย อพลภาวโต สุฏฺฐุ ทุพฺพลํ สํกิเลสเสนํ นวโลกุตฺตรธมฺมานํ มหาพลวภาวโต มโหฆสทิเสน อคฺคมคฺเคน โย อปานุทิ วิชิตาวี อเปตเภรโว ทนฺโต, โส ปรินิพฺพุโต ฐิตตฺโตติ โยชนาฯ ตํ สุตฺวา มาโร ‘‘ชานาติ มํ สมโณ’’ติ ตตฺเถวนฺตรธายีติฯ

ภลฺลิยตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. วีรตฺเถรคาถาวณฺณนา

โย ทุทฺทมิโยติ อายสฺมโต วีรตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยํ กิร อิโต เอกนวุเต กปฺเป วิปสฺสิสฺส ภควโต วสนอาวาสํ ปฏิชคฺคิฯ เอกทิวสญฺจ สินฺธุวารปุปฺผสทิสานิ นิคฺคุณฺฐิปุปฺผานิ คเหตฺวา ภควนฺตํ ปูเชสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิโต ปญฺจติํเส กปฺเป ขตฺติยกุเล นิพฺพตฺติตฺวา มหาปตาโป นาม ราชา อโหสิ จกฺกวตฺตีฯ โส ธมฺเมน สเมน รชฺชํ กาเรนฺโต สตฺเต สคฺคมคฺเค ปติฏฺฐาเปสิฯ ปุน อิมสฺมิํ กปฺเป กสฺสปสฺส ภควโต กาเล มหาวิภโว เสฏฺฐิ หุตฺวา กปณทฺธิกาทีนํ ทานํ เทนฺโต สงฺฆสฺส ขีรภตฺตํ อทาสิฯ เอวํ ตตฺถ ตตฺถ ทานมยํ ปุญฺญสมฺภารํ กโรนฺโต อิตรญฺจ นิพฺพานตฺถํ สมฺภรนฺโต เทวมนุสฺเสสุ สํสริตฺวา อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถินคเร รญฺโญ ปเสนทิสฺส อมจฺจกุเล นิพฺพตฺติ, ‘‘วีโร’’ติสฺส นามํ อกํสุฯ โส วยปฺปตฺโต นามานุคเตหิ ปตฺตพลชวาทิคุเณหิ สมนฺนาคโต สงฺคามสูโร หุตฺวา มาตาปิตูหิ นิพนฺธวเสน การิเต ทารปริคฺคเห เอกํเยว ปุตฺตํ ลภิตฺวา ปุพฺพเหตุนา โจทิยมาโน กาเมสุ สํสาเร จ อาทีนวํ ทิสฺวา สํเวคชาโต ปพฺพชิตฺวา ฆเฏนฺโต วายมนฺโต นจิรสฺเสว ฉฬภิญฺโญ อโหสิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.21.21-24) –

‘‘วิปสฺสิสฺส ภควโต, อาสิมารามิโก อหํ;

นิคฺคุณฺฐิปุปฺผํ ปคฺคยฺห, พุทฺธสฺส อภิโรปยิํฯ

‘‘เอกนวุติโต กปฺเป, ยํ ปุปฺผมภิปูชยิํ;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํฯ

‘‘ปญฺจวีเส อิโต กปฺเป, เอโก อาสิํ ชนาธิโป;

มหาปตาปนาเมน, จกฺกวตฺตี มหพฺพโลฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

เอวํ ปน อรหตฺตํ ปตฺวา ผลสมาปตฺติสุเขน วีตินาเมนฺตํ เถรํ ปุราณทุติยิกา อุปฺปพฺพาเชตุกามา อนฺตรนฺตรา นานานเยหิ ปโลเภตุํ ปรกฺกมนฺตี เอกทิวสํ ทิวาวิหารฏฺฐานํ คนฺตฺวา อิตฺถิกุตฺตาทีนิ ทสฺเสตุํ อารภิฯ อถายสฺมา วีโร ‘‘มํ ปโลเภตุกามา สิเนรุํ มกสปกฺขวาเตน จาเลตุกามา วิย ยาว พาลา วตายํ อิตฺถี’’ติ ตสฺสา กิริยาย นิรตฺถกภาวํ ทีเปนฺโต ‘‘โย ทุทฺทมิโย’’ติ คาถํ อภาสิฯ

[8] ตตฺถ โย ทุทฺทมิโยติอาทีนํ ปทานํ อตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺโตเยวฯ อิทํ ปเนตฺถ โยชนามตฺตํ โย ปุพฺเพ อทนฺต กิเลสตาย ปจฺจตฺถิเกหิ วา สงฺคมสีเส ทเมตุํ เชตุํ อสกฺกุเณยฺยตายทุทฺทมิโย, อิทานิ ปน อุตฺตเมน ทเมน ทนฺโต จตุพฺพิธสมฺมปฺปมธานวีริยสมฺปตฺติยา วีโร, วุตฺตนเยเนว สนฺตุสิโต วิติณฺณกงฺโข วิชิตาวี อเปตโลมหํโส วีโร วีรนามโก อนวเสสโต กิเลสปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพุโต, ตโต เอว ฐิตสภาโว, น ตาทิสานํ สเตนปิ สหสฺเสนปิ จาลนีโยติฯ ตํ สุตฺวา สา อิตฺถี – ‘‘มยฺหํ สามิเก เอวํ ปฏิปนฺเน โก มยฺหํ ฆราวาเสน อตฺโถ’’ติ สํเวคชาตา ภิกฺขุนีสุ ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว เตวิชฺชา อโหสีติฯ

วีรตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. ปิลินฺทวจฺฉตฺเถรคาถาวณฺณนา

สฺวาคตนฺติ อายสฺมโต ปิลินฺทวจฺฉตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยํ กิร ปทุมุตฺตรพุทฺธกาเล หํสวตีนคเร มหาโภคกุเล นิพฺพตฺโต เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ เทวตานํ ปิยมนาปภาเวน อคฺคฏฺฐาเน ฐเปนฺตํ ทิสฺวา ตํ ฐานนฺตรํ ปตฺเถตฺวา ยาวชีวํ กุสลํ กตฺวา ตโต จุโต เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต สุเมธสฺส ภควโต กาเล มนุสฺสโลเก นิพฺพตฺติตฺวา ภควติ ปรินิพฺพุเต สตฺถุ ถูปสฺส ปูชํ กตฺวา สงฺเฆ จ มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา ตโต จุโต เทวมนุสฺเสสุ เอว สํสรนฺโต อนุปฺปนฺเน พุทฺเธ จกฺกวตฺตี ราชา หุตฺวา มหาชนํ ปญฺจสุ สีเลสุ ปติฏฺฐาเปตฺวา สคฺคปรายณํ อกาสิฯ โส อนุปฺปนฺเนเยว อมฺหากํ ภควติ สาวตฺถิยํ พฺราหฺมณเคเห นิพฺพตฺติฯ ‘‘ปิลินฺโท’’ติสฺส นามํ อกํสุฯ วจฺโฉติ ปน โคตฺตํ ฯ เตน โส อปรภาเค ‘‘ปิลินฺทวจฺโฉ’’ติ ปญฺญายิตฺถฯ สํสาเร ปน สํเวคพหุลตาย ปริพฺพาชกปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา จูฬคนฺธารํ นาม วิชฺชํ สาเธตฺวา ตาย วิชฺชาย อากาสจารี ปรจิตฺตวิทู จ หุตฺวา ราชคเห ลาภคฺคยสคฺคปฺปตฺโต ปฏิวสติฯ

อถ ยทา อมฺหากํ ภควา อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา อนุกฺกเมน ราชคหํ อุปคโต, ตโต ปฏฺฐาย พุทฺธานุภาเวน ตสฺส สา วิชฺชา น สมฺปชฺชติ, อตฺตโน กิจฺจํ น สาเธติฯ โส จินฺเตสิ – ‘‘สุตํ โข ปน เมตํ อาจริยปาจริยานํ ภาสมานานํ ‘ยตฺถ มหาคนฺธารวิชฺชา ธรติ, ตตฺถ จูฬคนฺธารวิชฺชา น สมฺปชฺชตี’ติ, สมณสฺส ปน โคตมสฺส อาคตกาลโต ปฏฺฐาย นายํ มม วิชฺชา สมฺปชฺชติ, นิสฺสํสยํ สมโณ โคตโม มหาคนฺธารวิชฺชํ ชานาติ, ยํนูนาหํ ตํ ปยิรุปาสิตฺวา ตสฺส สนฺติเก ตํ วิชฺชํ ปริยาปุเณยฺย’’นฺติฯ โส ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา เอตทโวจ – ‘‘อหํ, มหาสมณ, ตว สนฺติเก เอกํ วิชฺชํ ปริยาปุณิตุกาโม, โอกาสํ เม กโรหี’’ติฯ ภควา ‘‘เตน หิ ปพฺพชา’’ติ อาหฯ โส ‘‘วิชฺชาย ปริกมฺมํ ปพฺพชฺชา’’ติ มญฺญมาโน ปพฺพชิฯ ตสฺส ภควา ธมฺมํ กเถตฺวา จริตานุกูลํ กมฺมฏฺฐานํ อทาสิฯ โส อุปนิสฺสยสมฺปนฺนตาย นจิรสฺเสว วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิฯ