นิทานคาถาวณฺณนา

เอวํ ปริจฺฉินฺนปริมาณาสุ ปเนตาสุ เถรคาถา อาทิฯ ตตฺถาปิ –

‘‘สีหานํว นทนฺตานํ, ทาฐีนํ คิริคพฺภเร;

สุณาถ ภาวิตตฺตานํ, คาถา อตฺถูปนายิกา’’ติฯ

อยํ ปฐมมหาสงฺคีติกาเล อายสฺมตา อานนฺเทน เตสํ เถรานํ โถมนตฺถํ ภาสิตา คาถา อาทิฯ ตตฺถ สีหานนฺติ สีหสทฺโท ‘‘สีโห, ภิกฺขเว, มิคราชา’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 4.33) มิคราเช อาคโตฯ ‘‘อถ โข สีโห เสนาปติ เยน ภควา เตนุปสงฺกมี’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 5.34) ปญฺญตฺติยํฯ ‘‘สีโหติ โข, ภิกฺขเว, ตถาคตสฺเสตํ อธิวจนํ อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสา’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 5.99; 10.21) ตถาคเตฯ ตตฺถ ยถา ตถาคเต สทิสกปฺปนาย อาคโต, เอวํ อิธาปิ สทิสกปฺปนาวเสเนว เวทิตพฺโพ, ตสฺมา สีหานํวาติ สีหานํ อิวฯ สนฺธิวเสน สรโลโป ‘‘เอวํส เต’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.22) วิยฯ ตตฺถ อิวาติ นิปาตปทํฯ สุณาถาติ อาขฺยาตปทํฯ อิตรานิ นามปทานิฯ สีหานํวาติ จ สมฺพนฺเธ สามิวจนํฯ กามญฺเจตฺถ สมฺพนฺธี สรูปโต น วุตฺโต, อตฺถโต ปน วุตฺโตว โหติฯ ยถา หิ ‘‘โอฏฺฐสฺเสว มุขํ เอตสฺสา’’ติ วุตฺเต โอฏฺฐสฺส มุขํ วิย มุขํ เอตสฺสาติ อยมตฺโถ วุตฺโต เอว โหติ, เอวมิธาปิ ‘‘สีหานํวา’’ติ วุตฺเต สีหานํ นาโท วิยาติ อยมตฺโถ วุตฺโต เอว โหติฯ ตตฺถ มุขสทฺทสนฺนิธานํ โหตีติ เจ, อิธาปิ ‘‘นทนฺตาน’’นฺติ ปทสนฺนิธานโต, ตสฺมา สีหานํวาติ นิทสฺสนวจนํฯ นทนฺตานนฺติ ตสฺส นิทสฺสิตพฺเพน สมฺพนฺธทสฺสนํฯ ทาฐีนนฺติ ตพฺพิเสสนํฯ คิริคพฺภเรติ ตสฺส ปวตฺติฏฺฐานทสฺสนํฯ สุณาถาติ สวเน นิโยชนํฯ ภาวิตตฺตานนฺติ โสตพฺพสฺส ปภวทสฺสนํฯ คาถาติ โสตพฺพวตฺถุทสฺสนํฯ อตฺถุปนายิกาติ ตพฺพิเสสนํฯ กามญฺเจตฺถ ‘‘สีหานํ นทนฺตานํ ทาฐีน’’นฺติ ปุลฺลิงฺควเสน อาคตํ, ลิงฺคํ ปน ปริวตฺเตตฺวา ‘‘สีหีน’’นฺติอาทินา อิตฺถิลิงฺควเสนาปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

เอกเสสวเสน วา สีหา จ สีหิโย จ สีหา, เตสํ สีหานนฺติอาทินา สาธารณา เหตา ติสฺโส นิทานคาถา เถรคาถานํ เถรีคาถานญฺจาติฯ

ตตฺถ สหนโต หนนโต จ สีโหฯ ยถา หิ สีหสฺส มิครญฺโญ พลวิเสสโยคโต สรภมิคมตฺตวรวารณาทิโตปิ ปริสฺสโย นาม นตฺถิ, วาตาตปาทิปริสฺสยมฺปิ โส สหติเยว, โคจราย ปกฺกมนฺโตปิ เตชุสฺสทตาย มตฺตคนฺธหตฺถิวนมหิํสาทิเก สมาคนฺตฺวา อภีรู อฉมฺภี อภิภวติ, อภิภวนฺโต จ เต อญฺญทตฺถุ หนฺตฺวา ตตฺถ มุทุมํสานิ ภกฺขยิตฺวา สุเขเนว วิหรติ, เอวเมเตปิ มหาเถรา อริยพลวิเสสโยเคน สพฺเพสมฺปิ ปริสฺสยานํ สหนโต, ราคาทิสํกิเลสพลสฺส อภิภวิตฺวา หนนโต ปชหนโต เตชุสฺสทภาเวน กุโตจิปิ อภีรู อฉมฺภี ฌานาทิสุเขน วิหรนฺตีติ สหนโต หนนโต จ สีหา วิยาติ สีหาฯ สทฺทตฺถโต ปน ยถา กนฺตนตฺเถน อาทิอนฺตวิปลฺลาสโต ตกฺกํ วุจฺจติ, เอวํ หิํสนฏฺเฐน สีโห เวทิตพฺโพฯ ตถา สหนฏฺเฐนฯ ปิโสทราทิปกฺเขเปน นิรุตฺตินเยน ปน วุจฺจมาเน วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ

อถ วา ยถา มิคราชา เกสรสีโห อตฺตโน เตชุสฺสทตาย เอกจารี วิหรติ, น กญฺจิ สหายํ ปจฺจาสีสติ, เอวเมเตปิ เตชุสฺสทตาย วิเวกาภิรติยา จ เอกจาริโนติ เอกจริยฏฺเฐนปิ สีหา วิยาติ สีหา, เตนาห – ภควา ‘‘สีหํเวกจรํ นาค’’นฺติ (สํ. นิ. 1.30; สุ. นิ. 168)ฯ

อถ วา อสนฺตาสนชวปรกฺกมาทิวิเสสโยคโต สีหา วิยาติ สีหา, เอเต มหาเถราฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา –

‘‘ทฺเวเม, ภิกฺขเว, อสนิยา ผลนฺติยา น สนฺตสนฺติ, กตเมว ทฺเว? ภิกฺขุ จ ขีณาสโว สีโห จ มิคราชา’’ติ (อ. นิ. 2.60)ฯ

ชโวปิ สีหสฺส อญฺเญหิ อสาธารโณ, ตถา ปรกฺกโมฯ

ตถา หิ โส อุสภสตมฺปิ ลงฺฆิตฺวา วนมหิํสาทีสุ นิปตติ, โปตโกปิ สมาโน ปภินฺนมทานมฺปิ มตฺตวรวารณานํ ปฏิมานํ ภินฺทิตฺวา ทนฺตกฬีรํว ขาทติฯ เอเตสํ ปน อริยมคฺคชโว อิทฺธิชโว จ อญฺเญหิ อสาธารโณ, สมฺมปฺปธานปรกฺกโม จ นิรติสโยฯ ตสฺมา สีหานํวาติ สีหสทิสานํ วิยฯ สีหสฺส เจตฺถ หีนูปมตา ทฏฺฐพฺพา, อจฺจนฺตวิสิฏฺฐสฺส สหนาทิอตฺถสฺส เถเรสฺเวว ลพฺภนโตฯ

นทนฺตานนฺติ คชฺชนฺตานํฯ โคจรปรกฺกมตุฏฺฐิเวลาทีสุ หิ ยถา สีหา อตฺตโน อาสยโต นิกฺขมิตฺวา วิชมฺภิตฺวา สีหนาทํ อภีตนาทํ นทนฺติ, เอวํ เอเตปิ วิสยชฺฌตฺตปจฺจเวกฺขณอุทานาทิกาเลสุ อิมํ อภีตนาทํ นทิํสุฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘สีหานํว นทนฺตาน’’นฺติฯ ทาฐีนนฺติ ทาฐาวนฺตานํฯ ปสฏฺฐทาฐีนํ, อติสยทาฐานนฺติ วา อตฺโถฯ ยถา หิ สีหา อติวิย ทฬฺหานํ ติกฺขานญฺจ จตุนฺนํ ทาฐานํ พเลน ปฏิปกฺขํ อภิภวิตฺวา อตฺตโน มโนรถํ มตฺถกํ ปูเรนฺติ, เอวเมเตปิ จตุนฺนํ อริยมคฺคทาฐานํ พเลน อนาทิมติ สํสาเร อนภิภูตปุพฺพปฏิปกฺขํ อภิภวิตฺวา อตฺตโน มโนรถํ มตฺถกํ ปาเปสุํฯ อิธาปิ ทาฐา วิยาติ ทาฐาติ สทิสกปฺปนาวเสเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

คิริคพฺภเรติ ปพฺพตคุหายํ, สมีปตฺเถ ภุมฺมวจนํฯ ‘‘คิริควฺหเร’’ติ เกจิ ปฐนฺติฯ ปพฺพเตสุ วนคหเน วนสณฺเฑติ อตฺโถฯ อิทํ ปน เนสํ วิโรจนฏฺฐานทสฺสนญฺเจว สีหนาทสฺส โยคฺยภูมิทสฺสนญฺจฯ นทนฺตานํ คิริคพฺภเรติ โยชนาฯ ยถา หิ สีหา เยภุยฺเยน คิริคพฺภเร อญฺเญหิ ทุราสทตาย ชนวิวิตฺเต วสนฺตา อตฺตโน ทสฺสเนน อุปฺปชฺชนกสฺส ขุทฺทกมิคสนฺตาสสฺส ปริหรณตฺถํ โคจรคมเน สีหนาทํ นทนฺติ, เอวเมเตปิ อญฺเญหิ ทุราสทคิริคพฺภรสทิเสว สุญฺญาคาเรวสนฺตา คุเณหิ ขุทฺทกานํ ปุถุชฺชนานํ ตณฺหาทิฏฺฐิปริตฺตาสปริวชฺชนตฺถํ วกฺขมานคาถาสงฺขาตํ อภีตนาทํ นทิํสุฯ เตน วุตฺตํ ‘‘สีหานํว นทนฺตานํ, ทาฐีนํ คิริคพฺภเร’’ติฯ

สุณาถาติ สวนาณตฺติกวจนํ, เตน วกฺขมานานํ คาถานํ สนฺนิปติตาย ปริสาย โสตุกามตํ อุปฺปาเทนฺโต สวเน อาทรํ ชเนติ, อุสฺสาหํ สมุฏฺฐาเปนฺโต คารวํ พหุมานญฺจ อุปฏฺฐเปติฯ

อถ วา ‘‘สีหาน’’นฺติอาทีนํ ปทานํ สทิสกปฺปนาย วินา มุขฺยวเสเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ตสฺมา ทฬฺหติกฺขภาเวน ปสฏฺฐาติสยทาฐตาย ทาฐีนํ คิริคพฺภเร นทนฺตานํ สีหคชฺชิตํ คชฺชนฺตานํ สีหานํ มิคราชูนํ วิย เตสํ อภีตนาทสทิสา คาถา สุณาถาติ อตฺโถฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ‘‘ยถา สีหนาทํ นทนฺตานํ สีหานํ มิคราชูนํ กุโตจิปิ ภยาภาวโต โส อภีตนาโท ตทญฺญมิคสนฺตาสกโร, เอวํ ภาวิตตฺตานํ อปฺปมตฺตานํ เถรานํ สีหนาทสทิสิโย สพฺพโส ภยเหตูนํ สุปฺปหีนตฺตา อภีตนาทภูตา, ปมตฺตชนสนฺตาสกรา คาถา สุณาถา’’ติฯ

ภาวิตตฺตานนฺติ ภาวิตจิตฺตานํฯ จิตฺตญฺหิ ‘‘อตฺตา หิ กิร ทุทฺทโม (ธ. ป. 159) โย เว ฐิตตฺโต ตสรํว อุชฺชู’’ติ (สุ. นิ. 217) จ ‘‘อตฺตสมฺมาปณิธี’’ติ (ขุ. ปา. 5.4; สุ. นิ. 263) จ เอวมาทีสุ อตฺตาติ วุจฺจติ, ตสฺมา อธิจิตฺตานุโยเคน สมถวิปสฺสนาภิวฑฺฒิตจิตฺตานํ สมถวิปสฺสนาภาวนามตฺถกํ ปาเปตฺวา ฐิตานนฺติ อตฺโถฯ อถ วา ภาวิตตฺตานนฺติ ภาวิตสภาวานํ, สภาวภูตสีลาทิภาวิตานนฺติ อตฺโถฯ คียตีติ คาถา, อนุฏฺฐุภาทิวเสน อิสีหิ ปวตฺติตํ จตุปฺปทํ ฉปฺปทํ วา วจนํฯ อญฺเญสมฺปิ ตํสทิสตาย ตถา วุจฺจนฺติฯ อตฺตตฺถาทิเภเท อตฺเถ อุปเนนฺติ เตสุ วา อุปนิยฺยนฺตีติ อตฺถูปนายิกาฯ

อถ วา ภาวิตตฺตานนฺติ ภาวิตตฺตาภาวานํ, อตฺตภาโว หิ อาหิโต อหํ มาโน เอตฺถาติ ‘‘อตฺตา’’ติ วุจฺจติ, โส จ เตหิ อปฺปมาทภาวนาย อนวชฺชภาวนาย ภาวิโต สมฺมเทว คุณคนฺธํ คาหาปิโตฯ เตน เตสํ กายภาวนา สีลภาวนา จิตฺตภาวนา ปญฺญาภาวนาติ จตุนฺนมฺปิ ภาวนานํ ปริปุณฺณภาวํ ทสฺเสติฯ ‘‘ภาวนา’’ติ จ สมฺโพธิปฏิปทา อิธาธิปฺเปตาฯ ยายํ สจฺจสมฺโพธิ อตฺถิ, สา ทุวิธา อภิสมยโต ตทตฺถโต จฯ สมฺโพธิ ปน ติวิธา สมฺมาสมฺโพธิ ปจฺเจกสมฺโพธิ สาวกสมฺโพธีติฯ ตตฺถ สมฺมา สามํ สพฺพธมฺมานํ พุชฺฌนโต โพธนโต จ สมฺมาสมฺโพธิฯ สพฺพญฺญุตญฺญาณปทฏฺฐานํ มคฺคญาณํ มคฺคญาณปทฏฺฐานญฺจ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ ‘‘สมฺมาสมฺโพธี’’ติ วุจฺจติฯ เตนาห –

‘‘พุทฺโธติ โย โส ภควา สยมฺภู อนาจริยโก ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ สามํ สจฺจานิ อภิสมฺพุชฺฌิ, ตตฺถ จ สพฺพญฺญุตํ ปตฺโต พเลสุ จ วสีภาว’’นฺติ (มหานิ. 192; จูฬนิ. ปารายนตฺถุติคาถานิทฺเทส 97; ปฏิ. ม. 1.161)ฯ

โพธเนยฺยโพธนตฺโถ หิ พเลสุ วสีภาโวฯ ปจฺเจกํ สยเมว โพธีติ ปจฺเจกสมฺโพธิ, อนนุพุทฺโธ สยมฺภูญาเณน สจฺจาภิสมโยติ อตฺโถฯ สมฺมาสมฺพุทฺธานญฺหิ สยมฺภูญาณตาย สยเมว ปวตฺตมาโนปิ สจฺจาภิสมโย สานุพุทฺโธ อปริมาณานํ สตฺตานํ สจฺจาภิสมยสฺส เหตุภาวโตฯ อิเมสํ ปน โส เอกสฺสาปิ สตฺตสฺส สจฺจาภิสมยเหตุ น โหติฯ สตฺถุ ธมฺมเทสนาย สวนนฺเต ชาตาติ สาวกาฯ สาวกานํ สจฺจาภิสมโย สาวกสมฺโพธิฯ ติวิธาเปสา ติณฺณํ โพธิสตฺตานํ ยถาสกํ อาคมนียปฏิปทาย มตฺถกปฺปตฺติยา สติปฏฺฐานาทีนํ สตฺตติํสาย โพธิปกฺขิยธมฺมานํ ภาวนาปาริปูรีติ เวทิตพฺพา อิตราภิสมยานํ ตทวินาภาวโตฯ น หิ สจฺฉิกิริยาภิสมเยน วินา ภาวนาภิสมโย สมฺภวติ, สติ จ ภาวนาภิสมเย ปหานาภิสมโย ปริญฺญาภิสมโย จ สิทฺโธเยว โหตีติฯ

ยทา หิ มหาโพธิสตฺโต ปริปูริตโพธิสมฺภาโร จริมภเว กตปุพฺพกิจฺโจ โพธิมณฺฑํ อารุยฺห – ‘‘น ตาวิมํ ปลฺลงฺกํ ภินฺทิสฺสามิ, ยาว น เม อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺจิสฺสตี’’ติ ปฏิญฺญํ กตฺวา อปราชิตปลฺลงฺเก นิสินฺโน อสมฺปตฺตาย เอว สญฺฌาเวลาย มารพลํ วิธมิตฺวา ปุริมยาเม ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาเณน อเนกาการโวกาเร ปุพฺเพ นิวุตฺถกฺขนฺเธ อนุสฺสริตฺวา มชฺฌิมยาเม ทิพฺพจกฺขุวิโสธเนน จุตูปปาตญาณอนาคตํสญาณานิ อธิคนฺตฺวา ปจฺฉิมยาเม ‘‘กิจฺฉํ วตายํ โลโก อาปนฺโน ชายติ จ ชียติ จ มียติ จ จวติ จ อุปปชฺชติ จ, อถ จ ปนิมสฺส ทุกฺขสฺส นิสฺสรณํ นปฺปชานาติ ชรามรณสฺสา’’ติอาทินา (ที. นิ. 2.57) ชรามรณโต ปฏฺฐาย ปฏิจฺจสมุปฺปาทมุเขน วิปสฺสนํ อภินิวิสิตฺวา มหาคหนํ ฉินฺทิตุํ นิสทสิลายํ ผรสุํ นิเสนฺโต วิย กิเลสคหนํ ฉินฺทิตุํ โลกนาโถ ญาณผรสุํ เตเชนฺโต พุทฺธภาวาย เหตุสมฺปตฺติยา ปริปากํ คตตฺตา สพฺพญฺญุตญฺญาณาธิคมาย วิปสฺสนํ คพฺภํ คณฺหาเปนฺโต อนฺตรนฺตรา นานาสมาปตฺติโย สมาปชฺชิตฺวา ยถาววตฺถาปิเต นามรูเป ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา อนุปทธมฺมวิปสฺสนาวเสน อเนกาการโวการสงฺขาเร สมฺมสนฺโต ฉตฺติํสโกฏิสตสหสฺสมุเขน สมฺมสนวารํ วิตฺถาเรตฺวา ตตฺถ มหาวชิรญาณสงฺขาเต วิปสฺสนาญาเณ ติกฺเข สูเร ปสนฺเน วุฏฺฐานคามินิภาเวน ปวตฺตมาเน ยทา ตํ มคฺเคน ฆเฏติ, ตทา มคฺคปฏิปาฏิยา ทิยฑฺฒกิเลสสหสฺสํ เขเปนฺโต อคฺคมคฺคกฺขเณ สมฺมาสมฺโพธิํ อธิคจฺฉติ นาม, อคฺคผลกฺขณโต ปฏฺฐาย อธิคโต นามฯ สมฺมาสมฺพุทฺธภาวโต ทสพลจตุเวสารชฺชาทโยปิ ตสฺส ตทา หตฺถคตาเยว โหนฺตีติ อยํ ตาว อภิสมยโต สมฺมาสมฺโพธิปฏิปทาฯ ตทตฺถโต ปน มหาภินีหารโต ปฏฺฐาย ยาว ตุสิตภวเน นิพฺพตฺติ, เอตฺถนฺตเร ปวตฺตํ โพธิสมฺภารสมฺภรณํฯ ตตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ สพฺพาการสมฺปนฺนํ จริยาปิฏกวณฺณนายํ วิตฺถารโต วุตฺตเมวาติ ตตฺถ วุตฺตนเยเนว คเหตพฺพํฯ

ปจฺเจกโพธิสตฺตาปิ ปจฺเจกโพธิยา กตาภินีหารา อนุปุพฺเพน สมฺภตปจฺเจกสมฺโพธิสมฺภารา ตาทิเส กาเล จริมตฺตภาเว ฐิตา ญาณสฺส ปริปากคตภาเวน อุปฏฺฐิตํ สํเวคนิมิตฺตํ คเหตฺวา สวิเสสํ ภวาทีสุ อาทีนวํ ทิสฺวา สยมฺภูญาเณน ปวตฺติ ปวตฺติเหตุํ นิวตฺติ นิวตฺติเหตุญฺจ ปริจฺฉินฺทิตฺวา ‘‘โส ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยนิโส มนสิ กโรตี’’ติอาทินา อาคตนเยน จตุสจฺจกมฺมฏฺฐานํ ปริพฺรูเหนฺตา อตฺตโน อภินีหารานุรูปํ สงฺขาเร ปริมทฺทนฺตา อนุกฺกเมน วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา มคฺคปฏิปาฏิยา อคฺคมคฺคํ อธิคจฺฉนฺตา ปจฺเจกสมฺโพธิํ อภิสมฺพุชฺฌนฺติ นาม, อคฺคผลกฺขณโต ปฏฺฐาย ปจฺเจกสมฺพุทฺธา นาม หุตฺวา สเทวกสฺส โลกสฺส อคฺคทกฺขิเณยฺยา โหนฺติฯ

สาวกา ปน สตฺถุ สพฺรหฺมจาริโน วา จตุสจฺจกมฺมฏฺฐานกถํ สุตฺวา ตสฺมิํเยว ขเณ กาลนฺตเร วา ตชฺชํ ปฏิปตฺติํ อนุติฏฺฐนฺตา ฆเฏนฺตา วายมนฺตา วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา, ยทิ วา ปฏิปทาย วฑฺฒนฺติยา, สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌนฺตา อตฺตโน อภินีหารานุรูปสิทฺธิอคฺคสาวกภูมิยา วา เกวลํ วา อคฺคมคฺคกฺขเณ สาวกสมฺโพธิํ อธิคจฺฉนฺติ นามฯ ตโต ปรํ สาวกพุทฺธา นาม โหนฺติ สเทวเก โลเก อคฺคทกฺขิเณยฺยาฯ เอวํ ตาว อภิสมยโต ปจฺเจกสมฺโพธิ สาวกสมฺโพธิ จ เวทิตพฺพาฯ

ตทตฺถโต ปน ยถา มหาโพธิสตฺตานํ เหฏฺฐิมปริจฺเฉเทน จตฺตาริ อสงฺเขฺยยฺยานิ กปฺปานํ สตสหสฺสญฺจ โพธิสมฺภารสมฺภรณํ อิจฺฉิตพฺพํ มชฺฌิมปริจฺเฉเทน อฏฺฐ อสงฺเขฺยยฺยานิ กปฺปานํ สตสหสฺสญฺจ, อุปริมปริจฺเฉเทน โสฬส อสงฺเขฺยยฺยานิ กปฺปานํ สตสหสฺสญฺจ เอเต จ เภทา ปญฺญาธิกสทฺธาธิกวีริยาธิกวเสน เวทิตพฺพาฯ ปญฺญาธิกานญฺหิ สทฺธา มนฺทา โหติ ปญฺญา ติกฺขา, ตโต จ อุปายโกสลฺลสฺส วิสทนิปุณภาเวน นจิรสฺเสว ปารมิโย ปาริปูริํ คจฺฉนฺติฯ สทฺธาธิกานํ ปญฺญา มชฺฌิมา โหตีติ เตสํ นาติสีฆํ นาติสณิกํ ปารมิโย ปาริปูริํ คจฺฉนฺติฯ วีริยาธิกานํ ปน ปญฺญา มนฺทา โหตีติ เตสํ จิเรเนว ปารมิโย ปาริปูริํ คจฺฉนฺติฯ น เอวํ ปจฺเจกโพธิสตฺตานํฯ เตสญฺหิ สติปิ ปญฺญาธิกภาเว ทฺเว อสงฺเขฺยยฺยานิ กปฺปานํ สตสหสฺสญฺจ โพธิสมฺภารสมฺภรณํ อิจฺฉิตพฺพํ, น ตโต โอรํฯ สทฺธาธิกวีริยาธิกาปิ วุตฺตปริจฺเฉทโต ปรํ กติปเย เอว กปฺเป อติกฺกมิตฺวา ปจฺเจกสมฺโพธิํ อภิสมฺพุชฺฌนฺติ, น ตติยํ อสงฺเขฺยยฺยนฺติฯ สาวกโพธิสตฺตานํ ปน เยสํ อคฺคสาวกภาวาย อภินีหาโร, เตสํ เอกํ อสงฺเขฺยยฺยํ กปฺปานํ สตสหสฺสญฺจ สมฺภารสมฺภรณํ อิจฺฉิตพฺพํฯ เยสํ มหาสาวกภาวาย, เตสํ กปฺปานํ สตสหสฺสเมว, ตถา พุทฺธสฺส มาตาปิตูนํ อุปฏฺฐากสฺส ปุตฺตสฺส จฯ ตตฺถ ยถา –

‘‘มนุสฺสตฺตํ ลิงฺคสมฺปตฺติ, เหตุ สตฺถารทสฺสนํ;

ปพฺพชฺชา คุณสมฺปตฺติ, อธิกาโร จ ฉนฺทตา;

อฏฺฐธมฺมสโมหานา, อภินีหาโร สมิชฺฌตี’’ติฯ (พุ. วํ. 2.59) –

เอวํ วุตฺเต อฏฺฐ ธมฺเม สโมธาเนตฺวา กตปณิธานานํ มหาโพธิสตฺตานํ มหาภินีหารโต ปภุติ สวิเสสํ ทานาทีสุ ยุตฺตปฺปยุตฺตานํ ทิวเส ทิวเส เวสฺสนฺตรทานสทิสํ มหาทานํ เทนฺตานํ ตทนุรูปสีลาทิเก สพฺพปารมิธมฺเม อาจินนฺตานมฺปิ ยถาวุตฺตกาลปริจฺเฉทํ อสมฺปตฺวา อนฺตรา เอว พุทฺธภาวปฺปตฺติ นาม นตฺถิฯ กสฺมา? ญาณสฺส อปริปจฺจนโตฯ ปริจฺฉินฺนกาเล นิปฺผาทิตํ วิย หิ สสฺสํ พุทฺธญาณํ ยถาปริจฺฉินฺนกาลวเสเนว วุทฺธิํ วิรุฬฺหิํ เวปุลฺลํ อาปชฺชนฺตํ คพฺภํ คณฺหนฺตํ ปริปากํ คจฺฉตีติ เอวํ –

‘‘มนุสฺสตฺตํ ลิงฺคสมฺปตฺติ, วิคตาสวทสฺสนํ;

อธิกาโร ฉนฺทตา เอเต, อภินีหารการณา’’ติฯ (สุ. นิ. อฏฺฐ. 1.ขคฺควิสาณสุตฺตวณฺณนา) –

อิเม ปญฺจ ธมฺเม สโมธาเนตฺวา กตาภินีหารานํ ปจฺเจกโพธิสตฺตานํ ‘‘อธิกาโร ฉนฺทตา’’ติ ทฺวงฺคสมนฺนาคตาย ปตฺถนาย วเสน กตปณิธานานํ สาวกโพธิสตฺตานญฺจ ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตกาลปริจฺเฉทํ อสมฺปตฺวา อนฺตรา เอว ปจฺเจกสมฺโพธิยา ยถาวุตฺตสาวกสมฺโพธิยา จ อธิคโม นตฺถิฯ กสฺมา? ญาณสฺส อปริปจฺจนโตฯ อิเมสมฺปิ หิ ยถา มหาโพธิสตฺตานํ ทานาทิปารมีหิ ปริพฺรูหิตา ปญฺญาปารมี อนุกฺกเมน คพฺภํ คณฺหนฺตี ปริปากํ คจฺฉนฺตี พุทฺธญาณํ ปริปูเรติ, เอวํ ทานาทีหิ ปริพฺรูหิตา อนุปุพฺเพน ยถารหํ คพฺภํ คณฺหนฺตี ปริปากํ คจฺฉนฺตี ปจฺเจกโพธิญาณํ สาวกโพธิญาณญฺจ ปริปูเรติฯ ทานปริจเยน เหเต ตตฺถ ตตฺถ ภเว อโลภชฺฌาสยตาย สพฺพตฺถ อสงฺคมานสา อนเปกฺขจิตฺตา หุตฺวา, สีลปริจเยน สุสํวุตกายวาจตาย สุปริสุทฺธกายวจีกมฺมนฺตา ปริสุทฺธาชีวา อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารา โภชเน มตฺตญฺญุโน หุตฺวา ชาคริยานุโยเคน จิตฺตํ สมาทหนฺติ, สฺวายํ เตสํ ชาคริยานุโยโค คตปจฺจาคติกวตฺตวเสน เวทิตพฺโพฯ

เอวํ ปน ปฏิปชฺชนฺตานํ อธิการสมฺปตฺติยา อปฺปกสิเรเนว อฏฺฐ สมาปตฺติโย ปญฺจาภิญฺญา ฉฬภิญฺญา อธิฏฺฐานภูตา ปุพฺพภาควิปสฺสนา จ หตฺถคตาเยว โหนฺติฯ วีริยาทโย ปน ตทนฺโตคธา เอวฯ ยญฺหิ ปจฺเจกโพธิยา สาวกโพธิยา วา อตฺถาย ทานาทิปุญฺญสมฺภรเณ อพฺภุสฺสหนํ, อิทํ วีริยํฯ ยํ ตทนุปโรธสฺส สหนํ, อยํ ขนฺติฯ ยํ ทานสีลาทิสมาทานาวิสํวาทนํ, อิทํ สจฺจํฯ สพฺพตฺถเมว อจลสมาธานาธิฏฺฐานํ, อิทํ อธิฏฺฐานํ ฯ ยา ทานสีลาทีนํ ปวตฺติฏฺฐานภูเตสุ สตฺเตสุ หิเตสิตา, อยํ เมตฺตาฯ

ยํ สตฺตานํ กตวิปฺปกาเรสุ อชฺฌุเปกฺขนํ, อยํ อุเปกฺขาติฯ เอวํ ทานสีลภาวนาสุ สีลสมาธิปญฺญาสุ จ สิชฺฌมานาสุ วีริยาทโย สิทฺธา เอว โหนฺติฯ สาเยว ปจฺเจกโพธิอตฺถาย สาวกโพธิอตฺถาย จ ทานาทิปฏิปทา เตสํ โพธิสตฺตานํ สนฺตานสฺส ภาวนโต ปริภาวนโต ภาวนา นามฯ วิเสสโต ทานสีลาทีหิ สฺวาภิสงฺขเต สนฺตาเน ปวตฺตา สมถวิปสฺสนาปฏิปทา, ยโต เต โพธิสตฺตา ปุพฺพโยคาวจรสมุทาคมสมฺปนฺนา โหนฺติฯ เตนาห ภควา –

‘‘ปญฺจิเม, อานนฺท, อานิสํสา ปุพฺพโยคาวจเรฯ กตเม ปญฺจ? อิธานนฺท, ปุพฺพโยคาวจโร ทิฏฺเฐว ธมฺเม ปฏิกจฺจ อญฺญํ อาราเธติ, โน เจ ทิฏฺเฐว ธมฺเม ปฏิกจฺจ อญฺญํ อาราเธติ, อถ มรณกาเล อญฺญํ อาราเธติ, อถ เทวปุตฺโต สมาโน อญฺญํ อาราเธติ, อถ พุทฺธานํ สมฺมุขีภาเว ขิปฺปาภิญฺโญ โหติ, อถ ปจฺฉิเม กาเล ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ โหตี’’ติ (สุ. นิ. อฏฺฐ. 1.ขคฺควิสาณสุตฺตวณฺณนา)ฯ

อิติ ปุพฺพภาคปฏิปทาภูตาย ปารมิตาปริภาวิตาย สมถวิปสฺสนาภาวนาย นิโรธคามินิปฏิปทาภูตาย อภิสมยสงฺขาตาย มคฺคภาวนาย จ ภาวิตตฺตภาวา พุทฺธปจฺเจกพุทฺธพุทฺธสาวกา ภาวิตตฺตา นามฯ เตสุ อิธ พุทฺธสาวกา อธิปฺเปตาฯ

เอตฺถ จ ‘‘สีหานํวา’’ติ อิมินา เถรานํ สีหสมานวุตฺติตาทสฺสเนน อตฺตโน ปฏิปกฺเขหิ อนภิภวนียตํ, เต จ อภิภุยฺย ปวตฺติํ ทสฺเสติฯ ‘‘สีหานํว นทนฺตานํ…เป.… คาถา’’ติ อิมินา เถรคาถานํ สีหนาทสทิสตาทสฺสเนน ตาสํ ปรวาเทหิ อนภิภวนียตํ, เต จ อภิภวิตฺวา ปวตฺติํ ทสฺเสติฯ ‘‘ภาวิตตฺตาน’’นฺติ อิมินา ตทุภยสฺส การณํ วิภาเวติฯ ภาวิตตฺตภาเวน เถรา อิธ สีหสทิสา วุตฺตา, เตสญฺจ คาถา สีหนาทสทิสิโยฯ ‘‘อตฺถูปนายิกา’’ติ อิมินา อภิภวเน ปโยชนํ ทสฺเสติฯ ตตฺถ เถรานํ ปฏิปกฺโข นาม สํกิเลสธมฺโม, ตทภิภโว ตทงฺคิวิกฺขมฺภนปฺปหาเนหิ สทฺธิํ สมุจฺเฉทปฺปหานํฯ

ตสฺมิํ สติ ปฏิปสฺสทฺธีปฺปหานํ นิสฺสรณปฺปหานญฺจ สิทฺธเมว โหติ, ยโต เต ภาวิตตฺตาติ วุจฺจนฺติฯ มคฺคกฺขเณ หิ อริยา อปฺปมาทภาวนํ ภาเวนฺติ นาม, อคฺคผลกฺขณโต ปฏฺฐาย ภาวิตตฺตา นามาติ วุตฺโตวายมตฺโถฯ

เตสุ ตทงฺคปฺปหาเนน เนสํ สีลสมฺปทา ทสฺสิตา, วิกฺขมฺภนปฺปหาเนน สมาธิสมฺปทา, สมุจฺเฉทปฺปหาเนน ปญฺญาสมฺปทา, อิตเรน ตาสํ ผลํ ทสฺสิตํฯ สีเลน จ เตสํ ปฏิปตฺติยา อาทิกลฺยาณตา ทสฺสิตา, ‘‘โก จาทิ กุสลานํ ธมฺมานํ? สีลญฺจ สุวิสุทฺธํ’’ (สํ. นิ. 5.369), ‘‘สีเล ปติฏฺฐาย’’ (สํ. นิ. 1.23; วิสุทฺธิ. 1.1), ‘‘สพฺพปาปสฺส อกรณ’’นฺติ (ธ. ป. 183; ที. นิ. 2.90) จ วจนโต สีลํ ปฏิปตฺติยา อาทิกลฺยาณํว อวิปฺปฏิสาราทิคุณาวหตฺตาฯ สมาธินา มชฺเฌกลฺยาณตา ทสฺสิตา, ‘‘จิตฺตํ ภาวยํ’’, ‘‘กุสลสฺส อุปสมฺปทา’’ติ จ วจนโต สมาธิปฏิปตฺติยา มชฺเฌกลฺยาโณว, อิทฺธิวิธาทิคุณาวหตฺตาฯ ปญฺญาย ปริโยสานกลฺยาณตา ทสฺสิตา, ‘‘สจิตฺตปริโยทปนํ’’ (ธ. ป. 183; ที. นิ. 2.90), ‘‘ปญฺญํ ภาวย’’นฺติ (สํ. นิ. 1.23; วิสุทฺธิ. 1.1) จ วจนโต ปญฺญา ปฏิปตฺติยา ปริโยสานํว, ปญฺญุตฺตรโต กุสลานํ ธมฺมานํ สาว กลฺยาณา อิฏฺฐานิฏฺเฐสุ ตาทิภาวาวหตฺตาฯ

‘‘เสโล ยถา เอกฆโน, วาเตน น สมีรติ; (มหาว. 244);

เอวํ นินฺทาปสํสาสุ, น สมิญฺชนฺติ ปณฺฑิตา’’ติฯ (ธ. ป. 81) –

หิ วุตฺตํฯ

ตถา สีลสมฺปทาย เตวิชฺชภาโว ทสฺสิโตฯ สีลสมฺปตฺติญฺหิ นิสฺสาย ติสฺโส วิชฺชา ปาปุณนฺติฯ สมาธิสมฺปทาย ฉฬภิญฺญาภาโวฯ สมาธิสมฺปตฺติญฺหิ นิสฺสาย ฉฬภิญฺญา ปาปุณนฺติฯ ปญฺญาสมฺปทาย ปภินฺนปฏิสมฺภิทาภาโวฯ ปญฺญาสมฺปทญฺหิ นิสฺสาย จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา ปาปุณนฺติฯ อิมินา เตสํ เถรานํ เกจิ เตวิชฺชา, เกจิ ฉฬภิญฺญา, เกจิ ปฏิสมฺภิทาปตฺตาติ อยมตฺโถ ทสฺสิโตติ เวทิตพฺพํฯ

ตถา สีลสมฺปทาย เตสํ กามสุขานุโยคสงฺขาตสฺส อนฺตสฺส ปริวชฺชนํ ทสฺเสติฯ สมาธิสมฺปทาย อตฺตกิลมถานุโยคสงฺขาตสฺส, ปญฺญาสมฺปทาย มชฺฌิมาย ปฏิปทาย เสวนํ ทสฺเสติฯ ตถา สีลสมฺปทาย เตสํ วีติกฺกมปฺปหานํ กิเลสานํ ทสฺเสติฯ

สมาธิสมฺปทาย ปริยุฏฺฐานปฺปหานํ , ปญฺญาสมฺปทาย อนุสยปฺปหานํ ทสฺเสติฯ สีลสมฺปทาย วา ทุจฺจริตสํกิเลสวิโสธนํ, สมาธิสมฺปทาย ตณฺหาสํกิเลสวิโสธนํ, ปญฺญาสมฺปทาย ทิฏฺฐิสํกิเลสวิโสธนํ ทสฺเสติฯ ตทงฺคปฺปหาเนน วา เนสํ อปายสมติกฺกโม ทสฺสิโตฯ วิกฺขมฺภนปฺปหาเนน กามธาตุสมติกฺกโม, สมุจฺเฉทปฺปหาเนน สพฺพภวสมติกฺกโม ทสฺสิโตติ เวทิตพฺพํฯ

‘‘ภาวิตตฺตาน’’นฺติ วา เอตฺถ สีลภาวนา, จิตฺตภาวนา ปญฺญาภาวนาติ ติสฺโส ภาวนา เวทิตพฺพา กายภาวนาย ตทนฺโตคธตฺตาฯ สีลภาวนา จ ปฏิปตฺติยา อาทีติ สพฺพํ ปุริมสทิสํ ฯ ยถา ปน สีหนาทํ ปเร มิคคณา น สหนฺติ, กุโต อภิภเว, อญฺญทตฺถุ สีหนาโทว เต อภิภวติ เอวเมว อญฺญติตฺถิยวาทา เถรานํ วาเท น สหนฺติ, กุโต อภิภเว, อญฺญทตฺถุ เถรวาทาว เต อภิภวนฺติฯ ตํ กิสฺส เหตุ? ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา, สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา, สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ (ธ. ป. 277-279) ‘‘นิพฺพานธาตู’’ติ จ ปวตฺตนโตฯ น หิ ธมฺมโต สกฺกา เกนจิ อญฺญถา กาตุํ อปฺปฏิวตฺตนียโตฯ ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ ปรโต อาวิภวิสฺสติฯ เอวเมตฺถ สงฺเขเปเนว ปฐมคาถาย อตฺถวิภาวนา เวทิตพฺพาฯ

ทุติยคาถายํ ปน อยํ สมฺพนฺธทสฺสนมุเขน อตฺถวิภาวนาฯ ตตฺถ เยสํ เถรานํ คาถา สาเวตุกาโม, เต สาธารณวเสน นามโต โคตฺตโต คุณโต จ กิตฺเตตุํ ‘‘ยถานามา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อสาธารณโต ปน ตตฺถ ตตฺถ คาถาสฺเวว อาวิภวิสฺสติฯ ตตฺถ ยถานามาติ ยํยํนามา, สุภูติ มหาโกฏฺฐิโกติอาทินา นเยน นามเธยฺเยน ปญฺญาตาติ อตฺโถฯ ยถาโคตฺตาติ ยํยํโคตฺตา, โคตโม กสฺสโปติอาทินา นเยน กุลปเทเสน ยาย ยาย ชาติยา ปญฺญาตาติ อตฺโถฯ ยถาธมฺมวิหาริโนติ ยาทิสธมฺมวิหาริโน, ปริยตฺติปรมตายํ อฏฺฐตฺวา ยถานุรูปํ สมาปตฺติวิหาริโน หุตฺวา วิหริํสูติ อตฺโถฯ

อถ วา ยถาธมฺมวิหาริโนติ ยถาธมฺมา วิหาริโน จ, ยาทิสสีลาทิธมฺมา ทิพฺพวิหาราทีสุ อภิณฺหโส วิหรมานา ยาทิสวิหารา จาติ อตฺโถฯ ยถาธิมุตฺตาติ ยาทิสอธิมุตฺติกา สทฺธาธิมุตฺติปญฺญาธิมุตฺตีสุ ยํยํอธิมุตฺติกา สุญฺญตมุขาทีสุ วา ยถา ยถา นิพฺพานํ อธิมุตฺตาติ ยถาธิมุตฺตาฯ ‘‘นิพฺพานํ อธิมุตฺตานํ, อตฺถํ คจฺฉนฺติ อาสวา’’ติ (ธ. ป. 226) หิ วุตฺตํฯ อุภยญฺเจตํ ปุพฺพภาควเสน เวทิตพฺพํฯ อรหตฺตปฺปตฺติโต ปุพฺเพเยว หิ ยถาวุตฺตมธิมุจฺจนํ, น ปรโตฯ เตนาห ภควา –

‘‘อสฺสทฺโธ อกตญฺญู จ, สนฺธิจฺเฉโท จ โย นโร’’ติอาทิฯ (ธ. ป. 97)ฯ

‘‘ยถาวิมุตฺตา’’ติ วา ปาโฐ, ปญฺญาวิมุตฺติอุภโตภาควิมุตฺตีสุ ยํยํวิมุตฺติกาติ อตฺโถฯ สปฺปญฺญาติ ติเหตุกปฏิสนฺธิปญฺญาย ปาริหาริกปญฺญาย ภาวนาปญฺญาย จาติ ติวิธายปิ ปญฺญาย ปญฺญวนฺโตฯ วิหริํสูติ ตาย เอว สปฺปญฺญตาย ยถาลทฺเธน ผาสุวิหาเรเนว วสิํสุฯ อตนฺทิตาติ อนลสา, อตฺตหิตปฏิปตฺติยํ ยถาพลํ ปรหิตปฏิปตฺติยญฺจ อุฏฺฐานวนฺโตติ อตฺโถฯ

เอตฺถ จ ปน นามโคตฺตคฺคหเณน เตสํ เถรานํ ปกาสปญฺญาตภาวํ ทสฺเสติฯ ธมฺมวิหารคฺคหเณน สีลสมฺปทํ สมาธิสมฺปทญฺจ ทสฺเสติฯ ‘‘ยถาธิมุตฺตา สปฺปญฺญา’’ติ อิมินา ปญฺญาสมฺปทํ ฯ ‘‘อตนฺทิตา’’ติ อิมินา สีลสมฺปทาทีนํ การณภูตํ วีริยสมฺปทํ ทสฺเสติฯ ‘‘ยถานามา’’ติ อิมินา เตสํ ปกาสนนามตํ ทสฺเสติฯ ‘‘ยถาโคตฺตา’’ติ อิมินา สทฺธานุสารีธมฺมานุสารีโคตฺตสมฺปตฺติสมุทาคมํ, ‘‘ยถาธมฺมวิหาริโน’’ติอาทินา สีลสมาธิปญฺญาวิมุตฺติวิมุตฺติญาณทสฺสนํ สมฺปตฺติสมุทาคมํ, ‘‘อตนฺทิตา’’ติ อิมินา เอวํ อตฺตหิตสมฺปตฺติยํ ฐิตานํ ปรหิตปฏิปตฺติํ ทสฺเสติฯ

อถ วา ‘‘ยถานามา’’ติ อิทํ เตสํ เถรานํ ครูหิ คหิตนามเธยฺยทสฺสนํ สมญฺญามตฺตกิตฺตนโตฯ ‘‘ยถาโคตฺตา’’ติ อิทํ กุลปุตฺตภาวทสฺสนํ กุลาปเทส กิตฺตนโตฯ

เตน เนสํ สทฺธาปพฺพชิตภาวํ ทสฺเสติ ฯ ‘‘ยถาธมฺมวิหาริโน’’ติ อิทํ จรณสมฺปตฺติทสฺสนํ สีลสํวราทีหิ สมงฺคีภาวทีปนโต ฯ ‘‘ยถาธิมุตฺตา สปฺปญฺญา’’ติ อิทํ เนสํ วิชฺชาสมฺปตฺติทสฺสนํ อาสวกฺขยปริโยสานาย ญาณสมฺปตฺติยา อธิคมปริทีปนโตฯ ‘‘อตนฺทิตา’’ติ อิทํ วิชฺชาจรณสมฺปตฺตีนํ อธิคมูปายทสฺสนํฯ ‘‘ยถานามา’’ติ วา อิมินา เตสํ ปกาสนนามตํเยว ทสฺเสติฯ ‘‘ยถาโคตฺตา’’ติ ปน อิมินา ปจฺฉิมจกฺกทฺวยสมฺปตฺติํ ทสฺเสติฯ น หิ สมฺมาอปฺปณิหิตตฺตโน ปุพฺเพ จ อกตปุญฺญสฺส สทฺธานุสารีธมฺมานุสาริโน โคตฺตสมฺปตฺติสมุทาคโม สมฺภวติฯ ‘‘ยถาธมฺมวิหาริโน’’ติ อิมินา เตสํ ปุริมจกฺกทฺวยสมฺปตฺติํ ทสฺเสติฯ น หิ อปฺปติรูเป เทเส วสโต สปฺปุริสูปนิสฺสยรหิตสฺส จ ตาทิสา คุณวิเสสา สมฺภวนฺติฯ ‘‘ยถาธิมุตฺตา’’ติ อิมินา สทฺธมฺมสวนสมฺปทาสมาโยคํ ทสฺเสติฯ น หิ ปรโตโฆเสน วินา สาวกานํ สจฺจสมฺปฏิเวโธ สมฺภวติฯ ‘‘สปฺปญฺญา อตนฺทิตา’’ติ อิมินา ยถาวุตฺตสฺส คุณวิเสสสฺส อพฺยภิจาริเหตุํ ทสฺเสติ ญายารมฺภทสฺสนโตฯ

อปโร นโย – ‘‘ยถาโคตฺตา’’ติ เอตฺถ โคตฺตกิตฺตเนน เตสํ เถรานํ โยนิโสมนสิการสมฺปทํ ทสฺเสติ ยถาวุตฺตโคตฺตสมฺปนฺนสฺส โยนิโสมนสิการสมฺภวโตฯ ‘‘ยถาธมฺมวิหาริโน’’ติ เอตฺถ ธมฺมวิหารคฺคหเณน สทฺธมฺมสวนสมฺปทํ ทสฺเสติ สทฺธมฺมสวเนน วินา ตทภาวโตฯ ‘‘ยถาธิมุตฺตา’’ติ อิมินา มตฺถกปฺปตฺตํ ธมฺมานุธมฺมปฏิปทํ ทสฺเสติฯ ‘‘สปฺปญฺญา’’ติ อิมินา สพฺพตฺถ สมฺปชานการิตํฯ ‘‘อตนฺทิตา’’ติ อิมินา วุตฺตนเยน อตฺตหิตสมฺปตฺติํ ปริปูเรตฺวา ฐิตานํ ปเรสํ หิตสุขาวหาย ปฏิปตฺติยํ อกิลาสุภาวํ ทสฺเสติฯ ตถา ‘‘ยถาโคตฺตา’’ติ อิมินา เนสํ สรณคมนสมฺปทา ทสฺสิตา สทฺธานุสารีโคตฺตกิตฺตนโตฯ ‘‘ยถาธมฺมวิหาริโน’’ติ อิมินา สีลกฺขนฺธปุพฺพงฺคโม สมาธิกฺขนฺโธ ทสฺสิโตฯ ‘‘ยถาธิมุตฺตา สปฺปญฺญา’’ติ อิมินา ปญฺญกฺขนฺธาทโยฯ สรณคมนญฺจ สาวกคุณานํ อาทิ, สมาธิ มชฺเฌ, ปญฺญา ปริโยสานนฺติ อาทิมชฺฌปริโยสานทสฺสเนน สพฺเพปิ สาวกคุณา ทสฺสิตา โหนฺติฯ

อีทิสี ปน คุณวิภูติ ยาย สมฺมาปฏิปตฺติยา เตหิ อธิคตา, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ ตตฺถ วิปสฺสิตฺวา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ เตสุ อรญฺญรุกฺขมูลปพฺพตาทีสุ วิวิตฺตเสนาสเนสุฯ ตตฺถ ตตฺถาติ วา ตสฺมิํ ตสฺมิํ อุทานาทิกาเลฯ วิปสฺสิตฺวาติ สมฺปสฺสิตฺวาฯ นามรูปววตฺถาปนปจฺจยปริคฺคเหหิ ทิฏฺฐิวิสุทฺธิกงฺขาวิตรณวิสุทฺธิโย สมฺปาเทตฺวา กลาปสมฺมสนาทิกฺกเมน ปญฺจมํ วิสุทฺธิํ อธิคนฺตฺวา ปฏิปทาญาณทสฺสนวิสุทฺธิยา มตฺถกํ ปาปนวเสน วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา ผุสิตฺวาติ ปตฺวา สจฺฉิกตฺวาฯ อจฺจุตํ ปทนฺติ นิพฺพานํฯ ตญฺหิ สยํ อจวนธมฺมตฺตา อธิคตานํ อจฺจุติเหตุภาวโต จ นตฺถิ เอตฺถ จุตีติ ‘‘อจฺจุตํ’’ฯ สงฺขตธมฺเมหิ อสมฺมิสฺสภาวตาย ตทตฺถิเกหิ ปฏิปชฺชิตพฺพตาย จ ‘‘ปท’’นฺติ จ วุจฺจติฯ กตนฺตนฺติ กตสฺส อนฺตํฯ โย หิ เตหิ อธิคโต อริยมคฺโค, โส อตฺตโน ปจฺจเยหิ อุปฺปาทิตตฺตา กโต นามฯ ตสฺส ปน ปริโยสานภูตํ ผลํ กตนฺโตติ อธิปฺเปตํฯ ตํ กตนฺตํ อคฺคผลํฯ อถ วา ปจฺจเยหิ กตตฺตา นิปฺผาทิตตฺตา กตา นาม สงฺขตธมฺมา, ตนฺนิสฺสรณภาวโต กตนฺโต นิพฺพานํฯ ตํ กตนฺตํฯ ปจฺจเวกฺขนฺตาติ ‘‘อธิคตํ วต มยา อริยมคฺคาธิคเมน อิทํ อริยผลํ, อธิคตา อสงฺขตา ธาตู’’ติ อริยผลนิพฺพานานิ วิมุตฺติญาณทสฺสเนน ปฏิปตฺติํ อเวกฺขมานาฯ อถ วา สจฺจสมฺปฏิเวธวเสน ยํ อริเยน กรณียํ ปริญฺญาทิโสฬสวิธํ กิจฺจํ อคฺคผเล ฐิเตน นิปฺผาทิตตฺตา ปริโยสาปิตตฺตา กตํ นาม, เอวํ กตํ ตํ ปจฺจเวกฺขนฺตาฯ เอเตน ปหีนกิเลสปจฺจเวกฺขณํ ทสฺสิตํฯ ปุริมนเยน ปน อิตรปจฺจเวกฺขณานีติ เอกูนวีสติ ปจฺจเวกฺขณานิ ทสฺสิตานิ โหนฺติฯ

อิมมตฺถนฺติ เอตฺถ อิมนฺติ สกโล เถรเถรีคาถานํ อตฺโถ อตฺตโน อิตเรสญฺจ ตตฺถ สนฺนิปติตานํ ธมฺมสงฺคาหกมหาเถรานํ พุทฺธิยํ วิปริวตฺตมานตาย อาสนฺโน ปจฺจกฺโขติ จ กตฺวา วุตฺตํฯ อตฺถนฺติ ‘‘ฉนฺนา เม กุฏิกา’’ติอาทีหิ คาถาหิ วุจฺจมานํ อตฺตูปนายิกํ ปรูปนายิกํ โลกิยโลกุตฺตรปฏิสํยุตฺตํ อตฺถํฯ อภาสิสุนฺติ คาถาพนฺธวเสน กเถสุํ, ตํทีปนิโย อิทานิ มยา วุจฺจมานา เตสํ ภาวิตตฺตานํ คาถา อตฺตูปนายิกา สุณาถาติ โยชนาฯ

เต จ มหาเถรา เอวํ กเถนฺตา อตฺตโน สมฺมาปฏิปตฺติปกาสนีหิ คาถาหิ สาสนสฺส เอกนฺตนิยฺยานิกวิภาวเนน ปเรปิ ตตฺถ สมฺมาปฏิปตฺติยํ นิโยเชนฺตีติ เอตมตฺถํ ทีเปติ อายสฺมา ธมฺมภณฺฑาคาริโก, ตถา ทีเปนฺโต จ อิมาหิ คาถาหิ เตสํ โถมนํ ตาสญฺจ เตสํ วจนสฺส นิทานภาเวน ฐปนํ ฐานคตเมวาติ ทสฺเสตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ

นิทานคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

1. เอกกนิปาโต

1. ปฐมวคฺโค

1. สุภูติตฺเถรคาถาวณฺณนา

อิทานิ ฉนฺนา เม กุฏิกาติอาทินยปฺปวตฺตานํ เถรคาถานํ อตฺถวณฺณนา โหติฯ สา ปนายํ อตฺถวณฺณนา ยสฺมา ตาสํ ตาสํ คาถานํ อฏฺฐุปฺปตฺติํ ปกาเสตฺวา วุจฺจมานา ปากฏา โหติ สุวิญฺเญยฺยา จฯ ตสฺมา ตตฺถ ตตฺถ อฏฺฐุปฺปตฺติํ ปกาเสตฺวา อตฺถวณฺณนํ กริสฺสามาติฯ

ตตฺถ ฉนฺนา เม กุฏิกาติคาถาย กา อุปฺปตฺติ? วุจฺจเต – อิโต กิร กปฺปสตสหสฺสมตฺถเก อนุปฺปนฺเนเยว ปทุมุตฺตเร ภควติ โลกนาเถ หํสวตีนามเก นคเร อญฺญตรสฺส พฺราหฺมณมหาสาลสฺส เอโก ปุตฺโต อุปฺปชฺชิฯ ตสฺส ‘‘นนฺทมาณโว’’ติ นามํ อกํสุฯ โส วยปฺปตฺโต ตโย เวเท อุคฺคณฺหิตฺวา ตตฺถ สารํ อปสฺสนฺโต อตฺตโน ปริวารภูเตหิ จตุจตฺตาลีสาย มาณวกสหสฺเสหิ สทฺธิํ ปพฺพตปาเท อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อฏฺฐ สมาปตฺติโย ปญฺจ จ อภิญฺญาโย นิพฺพตฺเตสิฯ อนฺเตวาสิกานมฺปิ กมฺมฏฺฐานํ อาจิกฺขิฯ เตปิ น จิเรเนว ฌานลาภิโน อเหสุํฯ