เมนู

5. ทพฺพตฺเถรคาถาวณฺณนา

โย ทุทฺทมิโยติ อายสฺมโต ทพฺพตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปทุมุตฺตรพุทฺธกาเล หํสวตีนคเร กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว ธมฺมเทสนํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ เสนาสนปญฺญาปกานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปนฺตํ ทิสฺวา อธิการกมฺมํ กตฺวา ตํ ฐานนฺตรํ ปตฺเถตฺวา สตฺถารา พฺยากโต ยาวชีวํ กุสลํ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสริตฺวา กสฺสปทสพลสฺส สาสโนสกฺกนกาเล ปพฺพชิฯ ตทา เตน สทฺธิํ อปเร ฉ ชนาติ สตฺต ภิกฺขู เอกจิตฺตา หุตฺวา อญฺเญ สาสเน อคารวํ กโรนฺเต ทิสฺวา – ‘‘อิธ กิํ กโรม เอกมนฺเต สมณธมฺมํ กตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสามา’’ติ นิสฺเสณิํ พนฺธิตฺวา อุจฺจํ ปพฺพตสิขรํ อารุหิตฺวา, ‘‘อตฺตโน จิตฺตพลํ ชานนฺตา นิสฺเสณิํ นิปาเตนฺตุ, ชีวิเต สาลยา โอตรนฺตุ, มา ปจฺฉานุตปฺปิโน อหุวตฺถา’’ติ วตฺวา สพฺเพ เอกจิตฺตา หุตฺวา นิสฺเสณิํ ปาเตตฺวา – ‘‘อปฺปมตฺตา โหถ, อาวุโส’’ติ อญฺญมญฺญํ โอวทิตฺวา จิตฺตรุจิเกสุ ฐาเนสุ นิสีทิตฺวา สมณธมฺมํ กาตุํ อารภิํสุฯ

ตตฺเรโก เถโร ปญฺจเม ทิวเส อรหตฺตํ ปตฺวา, ‘‘มม กิจฺจํ นิปฺผนฺนํ, อหํ อิมสฺมิํ ฐาเน กิํ กริสฺสามิ’’ติ อิทฺธิยา อุตฺตรกุรุโต ปิณฺฑปาตํ อาหริตฺวา, ‘‘อาวุโส, อิมํ ปิณฺฑปาตํ ปริภุญฺชถ, ภิกฺขาจารกิจฺจํ มมายตฺตํ โหตุ, ตุมฺเห อตฺตโน กมฺมํ กโรถา’’ติ อาหฯ ‘‘กิํ นุ โข มยํ, อาวุโส, นิสฺเสณิํ ปาเตนฺตา เอวํ อโวจุมฺห – ‘โย ปฐมํ ธมฺมํ สจฺฉิกโรติ, โส ภิกฺขํ อาหรตุ, เตนาภตํ เสสา ปริภุญฺชิตฺวา สมณธมฺมํ กริสฺสนฺตี’’’ติฯ ‘‘นตฺถิ, อาวุโส’’ติฯ ตุมฺเห อตฺตโน ปุพฺพเหตุนา ลภิตฺถ, มยมฺปิ สกฺโกนฺตา วฏฺฏสฺสนฺตํ กริสฺสาม, คจฺฉถ ตุมฺเหติฯ เถโร เต สญฺญาเปตุํ อสกฺโกนฺโต ผาสุกฏฺฐาเน ปิณฺฑปาตํ ปริภุญฺชิตฺวา คโต ฯ อปโร เถโร สตฺตเม ทิวเส อนาคามิผลํ ปตฺวา ตโต จุโต สุทฺธาวาสพฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺโตฯ อิตเร เถรา ตโต จุตา เอกํ พุทฺธนฺตรํ เทวมนุสฺเสสุ สํสริตฺวา เตสุ เตสุ กุเลสุ นิพฺพตฺตาฯ เอโก คนฺธารรฏฺเฐ ตกฺกสิลานคเร ราชเคเห นิพฺพตฺโต, เอโก มชฺฌนฺติกรฏฺเฐ ปริพฺพาชิกาย กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺโต, เอโก พาหิยรฏฺเฐ กุฏุมฺพิยเคเห นิพฺพตฺโต, เอโก ภิกฺขุนุปสฺสเย ชาโตฯ

อยํ ปน ทพฺพตฺเถโร มลฺลรฏฺเฐ อนุปิยนคเร เอกสฺส มลฺลรญฺโญ เคเห ปฏิสนฺธิํ คณฺหิฯ ตสฺส มาตา อุปวิชญฺญา กาลมกาสิ, มตสรีรํ สุสานํ เนตฺวา ทารุจิตกํ อาโรเปตฺวา อคฺคิํ อทํสุฯ ตสฺสา อคฺคิเวคสนฺตตฺตํ อุทรปฏลํ ทฺเวธา อโหสิฯ ทารโก อตฺตโน ปุญฺญพเลน อุปฺปติตฺวา เอกสฺมิํ ทพฺพตฺถมฺเภ นิปติฯ ตํ ทารกํ คเหตฺวา อยฺยิกาย อทํสุฯ สา ตสฺส นามํ คณฺหนฺตี ทพฺพตฺถมฺเภ ปติตฺวา ลทฺธชีวิตตฺตา ‘‘ทพฺโพ’’ติสฺส นามํ อกาสิฯ ตสฺส จ สตฺตวสฺสิกกาเล สตฺถา ภิกฺขุสงฺฆปริวาโร มลฺลรฏฺเฐ จาริกํ จรมาโน อนุปิยมฺพวเน วิหรติฯ

ทพฺพกุมาโร สตฺถารํ ทิสฺวา ทสฺสเนเนว ปสีทิตฺวา ปพฺพชิตุกาโม หุตฺวา ‘‘อหํ ทสพลสฺส สนฺติเก ปพฺพชิสฺสามี’’ติ อยฺยิกํ อาปุจฺฉิฯ สา ‘‘สาธุ, ตาตา’’ติ ทพฺพกุมารํ อาทาย สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา, ‘‘ภนฺเต, อิมํ กุมารํ ปพฺพาเชถา’’ติ อาหฯ สตฺถา อญฺญตรสฺส ภิกฺขุโน สญฺญํ อทาสิ – ‘‘ภิกฺขุ อิมํ ทารกํ ปพฺพาเชหี’’ติฯ โส เถโร สตฺถุ วจนํ สุตฺวา ทพฺพกุมารํ ปพฺพาเชนฺโต ตจปญฺจกกมฺมฏฺฐานํ อาจิกฺขิฯ ปุพฺพเหตุสมฺปนฺโน กตาภินีหาโร สตฺโต ปฐมเกสวฏฺฏิยา โวโรปนกฺขเณ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิ, ทุติยาย เกสวฏฺฏิยา โอโรปิยมานาย สกทาคามิผเล, ตติยาย อนาคามิผเล, สพฺพเกสานํ ปน โอโรปนญฺจ อรหตฺตผลสจฺฉิกิริยา จ อปจฺฉา อปุเร อโหสิฯ สตฺถา มลฺลรฏฺเฐ ยถาภิรนฺตํ วิหริตฺวา ราชคหํ คนฺตฺวา เวฬุวเน วาสํ กปฺเปสิฯ

ตตฺรายสฺมา ทพฺโพ มลฺลปุตฺโต รโหคโต อตฺตโน กิจฺจนิปฺผตฺติํ โอโลเกตฺวา สงฺฆสฺส เวยฺยาวจฺจกรเณ กายํ โยเชตุกาโม จินฺเตสิ – ‘‘ยํนูนาหํ สงฺฆสฺส เสนาสนญฺจ ปญฺญาเปยฺยํ ภตฺตานิ จ อุทฺทิเสยฺย’’นฺติฯ โส สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา อตฺตโน ปริวิตกฺกํ อาโรเจสิฯ สตฺถา ตสฺส สาธุการํ ทตฺวา เสนาสนปญฺญาปกตฺตญฺจ ภตฺตุทฺเทสกตฺตญฺจ สมฺปฏิจฺฉิฯ อถ นํ ‘‘อยํ ทพฺโพ ทหโรว สมาโน มหนฺเต ฐาเน ฐิโต’’ติ สตฺตวสฺสิกกาเลเยว อุปสมฺปาเทสิฯ เถโร อุปสมฺปนฺนกาลโต ปฏฺฐาย ราชคหํ อุปนิสฺสาย วิหรนฺตานํ สพฺพภิกฺขูนํ เสนาสนานิ จ ปญฺญาเปติ, ภิกฺขญฺจ อุทฺทิสติฯ ตสฺส เสนาสนปญฺญาปกภาโว สพฺพทิสาสุ ปากโฏ อโหสิ – ‘‘ทพฺโพ กิร มลฺลปุตฺโต สภาคสภาคานํ ภิกฺขูนํ เอกฏฺฐาเน เสนาสนานิ ปญฺญาเปติ, อาสนฺเนปิ ทูเรปิ เสนาสนํ ปญฺญาเปติ, คนฺตุํ อสกฺโกนฺเต อิทฺธิยา เนตี’’ติฯ

อถ นํ ภิกฺขู กาเลปิ วิกาเลปิ – ‘‘อมฺหากํ, อาวุโส, ชีวกมฺพวเน เสนาสนํ ปญฺญาเปหิ, อมฺหากํ มทฺทกุจฺฉิสฺมิํ มิคทาเย’’ติ เอวํ เสนาสนํ อุทฺทิสาเปตฺวา ตสฺส อิทฺธิํ ปสฺสนฺตา คจฺฉนฺติฯ

โสปิ อิทฺธิยา มโนมเย กาเย อภิสงฺขริตฺวา เอเกกสฺส เถรสฺส เอเกกํ อตฺตนา สทิสํ ภิกฺขุํ ทตฺวา องฺคุลิยา ชลมานาย ปุรโต คนฺตฺวา ‘‘อยํ มญฺโจ อิทํ ปีฐ’’นฺติอาทีนิ วตฺวา เสนาสนํ ปญฺญาเปตฺวา ปุน อตฺตโน วสนฏฺฐานเมว อาคจฺฉติ ฯ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถารโต ปนิทํ วตฺถุ ปาฬิยํ อาคตเมวฯ สตฺถา อิทเมว การณํ อฏฺฐุปฺปตฺติํ กตฺวา อปรภาเค อริยคณมชฺเฌ นิสินฺโน เถรํ เสนาสนปญฺญาปกานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปสิ – ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ เสนาสนปญฺญาปกานํ ยทิทํ ทพฺโพ มลฺลปุตฺโต’’ติ (อ. นิ. 1.209; 214)ฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ อปทาเน (อป. เถร 2.54, 108-149) –

‘‘ปทุมุตฺตโร นาม ชิโน, สพฺพโลกวิทู มุนิ;

อิโต สตสหสฺสมฺหิ, กปฺเป อุปฺปชฺชิ จกฺขุมาฯ

‘‘โอวาทโก วิญฺญาปโก, ตารโก สพฺพปาณินํ;

เทสนากุสโล พุทฺโธ, ตาเรสิ ชนตํ พหุํฯ

‘‘อนุกมฺปโก การุณิโก, หิเตสี สพฺพปาณินํ;

สมฺปตฺเต ติตฺถิเย สพฺเพ, ปญฺจสีเล ปติฏฺฐปิฯ

‘‘เอวํ นิรากุลํ อาสิ, สุญฺญตํ ติตฺถิเยหิ จ;

วิจิตฺตํ อรหนฺเตหิ, วสีภูเตหิ ตาทิภิฯ

‘‘รตนานฏฺฐปญฺญาสํ, อุคฺคโต โส มหามุนิ;

กญฺจนคฺฆิยสงฺกาโส, พาตฺติํสวรลกฺขโณฯ

‘‘วสฺสสตสหสฺสานิ, อายุ วิชฺชติ ตาวเท;

ตาวตา ติฏฺฐมาโน โส, ตาเรสิ ชนตํ พหุํฯ

‘‘ตทาหํ หํสวติยํ, เสฏฺฐิปุตฺโต มหายโส;

อุเปตฺวา โลกปชฺโชตํ, อสฺโสสิํ ธมฺมเทสนํฯ

‘‘เสนาสนานิ ภิกฺขูนํ, ปญฺญาเปนฺตํ สสาวกํ;

กิตฺตยนฺตสฺส วจนํ, สุณิตฺวา มุทิโต อหํฯ

‘‘อธิการํ สสงฺฆสฺส, กตฺวา ตสฺส มเหสิโน;

นิปจฺจ สิรสา ปาเท, ตํ ฐานมภิปตฺถยิํฯ

‘‘ตทาห ส มหาวีโร, มม กมฺมํ ปกิตฺตยํ;

โย สสงฺฆมโภเชสิ, สตฺตาหํ โลกนายกํฯ

‘‘โสยํ กมลปตฺตกฺโข, สีหํโส กนกตฺตโจ;

มม ปาทมูเล นิปติ, ปตฺถยํ ฐานมุตฺตมํฯ

‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, โอกฺกากกุลสมฺภโว;

โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติฯ

‘‘สาวโก ตสฺส พุทฺธสฺส, ทพฺโพ นาเมน วิสฺสุโต;

เสนาสนปญฺญาปโก, อคฺโค เหสฺสติยํ ตทาฯ

‘‘เตน กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;

ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวติํสมคจฺฉหํฯ

‘‘สตานํ ตีณิกฺขตฺตุญฺจ, เทวรชฺชมการยิํ;

สตานํ ปญฺจกฺขตฺตุญฺจ, จกฺกวตฺตี อโหสหํฯ

‘‘ปเทสรชฺชํ วิปุลํ, คณนาโต อสงฺขิยํ;

สพฺพตฺถ สุขิโต อาสิํ, ตสฺส กมฺมสฺส วาหสาฯ

‘‘เอกนวุติโต กปฺเป, วิปสฺสี นาม นายโก;

อุปฺปชฺชิ จารุทสฺสโน, สพฺพธมฺมวิปสฺสโกฯ

‘‘ทุฏฺฐจิตฺโต อุปวทิํ, สาวกํ ตสฺส ตาทิโน;

สพฺพาสวปริกฺขีณํ, สุทฺโธติ จ วิชานิยฯ

‘‘ตสฺเสว นรวีรสฺส, สาวกานํ มเหสินํ;

สลากญฺจ คเหตฺวาน, ขีโรทนมทาสหํฯ

‘‘อิมมฺหิ ภทฺทเก กปฺเป, พฺรหฺมพนฺธุ มหายโส;

กสฺสโป นาม โคตฺเตน, อุปฺปชฺชิ วทตํ วโรฯ

‘‘สาสนํ โชตยิตฺวาน, อภิภุยฺย กุติตฺถิเย;

วิเนยฺเย วินยิตฺวาว, นิพฺพุโต โส สสาวโกฯ

‘‘สสิสฺเส นิพฺพุเต นาเถ, อตฺถเมนฺตมฺหิ สาสเน;

เทวา กนฺทิํสุ สํวิคฺคา, มุตฺตเกสา รุทมฺมุขาฯ

‘‘นิพฺพายิสฺสติ ธมฺมกฺโข, น ปสฺสิสาม สุพฺพเต;

น สุณิสฺสาม สทฺธมฺมํ, อโห โน อปฺปปุญฺญตาฯ

‘‘ตทายํ ปถวี สพฺพา, อจลา สา จลาจลา;

สาคโร จ สโสโกว, วินที กรุณํ คิรํฯ

‘‘จตุทฺทิสา ทุนฺทุภิโย, นาทยิํสุ อมานุสา;

สมนฺตโต อสนิโย, ผลิํสุ จ ภยาวหาฯ

‘‘อุกฺกา ปติํสุ นภสา, ธูมเกตุ จ ทิสฺสติ;

สธูมา ชาลวฏฺฏา จ, รวิํสุ กรุณํ มิคาฯ

‘‘อุปฺปาเท ทารุเณ ทิสฺวา, สาสนตฺถงฺคสูจเก;

สํวิคฺคา ภิกฺขโว สตฺต, จินฺตยิมฺห มยํ ตทาฯ

‘‘สาสเนน วินามฺหากํ, ชีวิเตน อลํ มยํ;

ปวิสิตฺวา มหารญฺญํ, ยุญฺชาม ชินสาสเนฯ

‘‘อทฺทสมฺห ตทารญฺเญ, อุพฺพิทฺธํ เสลมุตฺตมํ;

นิสฺเสณิยา ตมารุยฺห, นิสฺเสณิํ ปาตยิมฺหเสฯ

‘‘ตทา โอวทิ โน เถโร, พุทฺธุปฺปาโท สุทุลฺลโภ;

สทฺธาติทุลฺลภา ลทฺธา, โถกํ เสสญฺจ สาสนํฯ

‘‘นิปตนฺติ ขณาตีตา, อนนฺเต ทุกฺขสาคเร;

ตสฺมา ปโยโค กตฺตพฺโพ, ยาว ฐาติ มุเน มตํฯ

‘‘อรหา อาสิ โส เถโร, อนาคามี ตทานุโค;

สุสีลา อิตเร ยุตฺตา, เทวโลกํ อคมฺหเสฯ

‘‘นิพฺพุโต ติณฺณสํสาโร, สุทฺธาวาเส จ เอกโก;

อหญฺจ ปกฺกุสาติ จ, สภิโย พาหิโย ตถาฯ

‘‘กุมารกสฺสโป, เจว, ตตฺถ ตตฺถูปคา มยํ;

สํสารพนฺธนา มุตฺตา, โคตเมนานุกมฺปิตาฯ

‘‘มลฺเลสุ กุสินารายํ, คพฺเภ ชาตสฺส เม สโต;

มาตา มตา จิตารุฬฺหา, ตโต นิปฺปติโต อหํฯ

‘‘ปติโต ทพฺพปุญฺชมฺหิ, ตโต ทพฺโพติ วิสฺสุโต;

พฺรหฺมจารีพเลนาหํ, วิมุตฺโต สตฺตวสฺสิโกฯ

‘‘ขีโรทนพเลนาหํ , ปญฺจหงฺเคหุปาคโต;

ขีณาสโวปวาเทน, ปาเปหิ พหุ โจทิโตฯ

‘‘อุโภ ปุญฺญญฺจ ปาปญฺจ, วีติวตฺโตมฺหิ ทานิหํ;

ปตฺวาน ปรมํ สนฺติํ, วิหรามิ อนาสโวฯ

‘‘เสนาสนํ ปญฺญาปยิํ, หาสยิตฺวาน สุพฺพเต;

ชิโน ตสฺมิํ คุเณ ตุฏฺโฐ, เอตทคฺเค ฐเปสิ มํฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ, ภวา สพฺเพ สมูหตา;

นาโคว พนฺธนํ เฉตฺวา, วิหรามิ อนาสโวฯ

‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ, พุทฺธเสฏฺฐสฺส สนฺติเก;

ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํฯ

‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป.…กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

เอวํภูตํ ปน ตํ เยน ปุพฺเพ เอกสฺส ขีณาสวตฺเถรสฺส อนุทฺธํสนวเสน กเตน ปาปกมฺเมน พหูนิ วสฺสสตสหสฺสานิ นิรเย ปจฺจิ, ตาย เอว กมฺมปิโลติกาย โจทิยมานา เมตฺติยภูมชกา ภิกฺขู ‘‘อิมินา มยํ กลฺยาณภตฺติกสฺส คหปติโน อนฺตเร ปริเภทิตา’’ติ ทุคฺคหิตคาหิโน อมูลเกน ปาราชิเกน ธมฺเมน อนุทฺธํเสสุํฯ ตสฺมิญฺจ อธิกรเณ สงฺเฆน สติวินเยน วูปสมิเต อยํ เถโร โลกานุกมฺปาย อตฺตโน คุเณ วิภาเวนฺโต ‘‘โย ทุทฺทมิโย’’ติ อิมํ คาถํ อภาสิฯ

[5] ตตฺถ โยติ อนิยมิตนิทฺเทโส, ตสฺส ‘‘โส’’ติ อิมินา นิยมตฺตํ ทฏฺฐพฺพํฯ อุภเยนปิ อญฺญํ วิย กตฺวา อตฺตานเมว วทติฯ ทุทฺทมิโยติ ทุทฺทโม, ทเมตุํ อสกฺกุเณยฺโยฯ อิทญฺจ อตฺตโน ปุถุชฺชนกาเล ทิฏฺฐิคตานํ วิสูกายิกานํ กิเลสานํ มทาเลปจิตฺตสฺส วิปฺผนฺทิตํ อินฺทฺริยานํ อวูปสมนญฺจ จินฺเตตฺวา วทติฯ ทเมนาติ อุตฺตเมน อคฺคมคฺคทเมน, เตน หิ ทนฺโต ปุน ทเมตพฺพตาภาวโต ‘‘ทนฺโต’’ติ วตฺตพฺพตํ อรหติ, น อญฺเญนฯ

อถ วา ทเมนาติ ทมเกน ปุริสทมฺมสารถินา ทมิโต ทพฺโพติ ทฺรพฺโย, ภพฺโพติ อตฺโถฯ เตนาห ภควา อิมเมว เถรํ สนฺธาย – ‘‘น โข, ทพฺพ, ทพฺพา เอวํ นิพฺเพเฐนฺตี’’ติ (ปารา. 384; จูฬว. 193) สนฺตุสิโตติ ยถาลทฺธปจฺจยสนฺโตเสน ฌานสมาปตฺติสนฺโตเสน มคฺคผลสนฺโตเสน จ สนฺตุฏฺโฐฯ วิติณฺณกงฺโขติ โสฬสวตฺถุกาย อฏฺฐวตฺถุกาย จ กงฺขาย ปฐมมคฺเคเนว สมุคฺฆาฏิตตฺตา วิคตกงฺโขฯ วิชิตาวีติ ปุริสาชานีเยน วิเชตพฺพสฺส สพฺพสฺสปิ สํกิเลสปกฺขสฺส วิชิตตฺตา วิธมิตตฺตา วิชิตาวีฯ อเปตเภรโวติ ปญฺจวีสติยา ภยานํ สพฺพโส อเปตตฺตา อปคตเภรโว อภยูปรโต ฯ ปุน ทพฺโพติ นามกิตฺตนํฯ ปรินิพฺพุโตติ ทฺเว ปรินิพฺพานานิ กิเลสปรินิพฺพานญฺจ, ยา สอุปาทิเสสนิพฺพานธาตุ, ขนฺธปรินิพฺพานญฺจ, ยา อนุปาทิเสสนิพฺพานธาตุฯ เตสุ อิธ กิเลสปรินิพฺพานํ อธิปฺเปตํ, ตสฺมา ปหาตพฺพธมฺมานํ มคฺเคน สพฺพโส ปหีนตฺตา กิเลสปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพุโตติ อตฺโถฯ ฐิตตฺโตติ ฐิตสภาโว อจโล อิฏฺฐาทีสุ ตาทิภาวปฺปตฺติยา โลกธมฺเมหิ อกมฺปนีโยฯ หีติ จ เหตุอตฺเถ นิปาโต, เตน โย ปุพฺเพ ทุทฺทโม หุตฺวา ฐิโต ยสฺมา ทพฺพตฺตา สตฺถารา อุตฺตเมน ทเมน ทมิโต สนฺตุสิโต วิติณฺณกงฺโข วิชิตาวี อเปตเภรโว, ตสฺมา โส ทพฺโพ ปรินิพฺพุโต ตโตเยว จ ฐิตตฺโต, เอวํภูเต จ ตสฺมิํ จิตฺตปสาโทว กาตพฺโพ, น ปสาทญฺญถตฺตนฺติ ปรเนยฺยพุทฺธิเก สตฺเต อนุกมฺปนฺโต เถโร อญฺญํ พฺยากาสิฯ

ทพฺพตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. สีตวนิยตฺเถรคาถาวณฺณนา

โย สีตวนนฺติ อายสฺมโต สมฺภูตตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อิโต กิร อฏฺฐารสาธิกสฺส กปฺปสตสฺส มตฺถเก อตฺถทสฺสี นาม สมฺพุทฺโธ โลเก อุปฺปชฺชิตฺวา สเทวกํ โลกํ สํสารมโหฆโต ตาเรนฺโต เอกทิวสํ มหตา ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธิํ คงฺคาตีรํ อุปคจฺฉิฯ ตสฺมิํ กาเล อยํ คหปติกุเล นิพฺพตฺโต ตตฺถ ภควนฺตํ ปสฺสิตฺวา ปสนฺนมานโส อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา ‘‘กิํ, ภนฺเต, ปารํ คนฺตุกามตฺถา’’ติ ปุจฺฉิฯ ภควา ‘‘คมิสฺสามา’’ติ อโวจฯ โส ตาวเทว นาวาสงฺฆาฏํ โยเชตฺวา อุปเนสิฯ สตฺถา ตํ อนุกมฺปนฺโต สห ภิกฺขุสงฺเฆน นาวํ อภิรุหิฯ โส สยมฺปิ อภิรุยฺห สุเขเนว ปรตีรํ สมฺปาเปตฺวา ภควนฺตํ ภิกฺขุสงฺฆญฺจ ทุติยทิวเส มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา อนุคนฺตฺวา ปสนฺนจิตฺโต วนฺทิตฺวา นิวตฺติฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสริตฺวา อิโต เตรสาธิกกปฺปสตสฺส มตฺถเก ขตฺติยกุเล นิพฺพตฺติตฺวา ราชา อโหสิ จกฺกวตฺตี ธมฺมิโก ธมฺมราชาฯ โส สตฺเต สุคติมคฺเค ปติฏฺฐาเปตฺวา ตโต จุโต เอกนวุติกปฺเป วิปสฺสิสฺส ภควโต สาสเน ปพฺพชิตฺวา ธุตธมฺเม สมาทาย สุสาเน วสนฺโต สมณธมฺมํ อกาสิฯ ปุน กสฺสปสฺส ภควโต กาเลปิ ตสฺส สาสเน ตีหิ สหาเยหิ สทฺธิํ ปพฺพชิตฺวา วีสติวสฺสสหสฺสานิ สมณธมฺมํ กตฺวา เอกํ พุทฺธนฺตรํ เทวมนุสฺเสสุ สํสริตฺวา อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท ราชคเห พฺราหฺมณมหาสาลสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ ตสฺส ‘‘สมฺภูโต’’ติ นามํ อกํสุฯ โส วยปฺปตฺโต พฺราหฺมณสิปฺเปสุ นิปฺผตฺติํ คโตฯ ภูมิโช เชยฺยเสโน อภิราธโนติ ตีหิ สหาเยหิ สทฺธิํ ภควโต สนฺติกํ คโต ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิฯ เย สนฺธาย วุตฺตํ –

‘‘ภูมิโช เชยฺยเสโน จ, สมฺภูโต อภิราธโน;

เอเต ธมฺมํ อภิญฺญาสุํ, สาสเน วรตาทิโน’’ติฯ

อถ สมฺภูโต ภควโต สนฺติเก กายคตาสติกมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา นิพทฺธํ สีตวเน วสติฯ เตเนวายสฺมา ‘‘สีตวนิโย’’ติ ปญฺญายิตฺถฯ เตน จ สมเยน เวสฺสวโณ มหาราชา เกนจิเทว กรณีเยน ชมฺพุทีเป ทกฺขิณทิสาภาคํ อุทฺทิสฺส อากาเสน คจฺฉนฺโต เถรํ อพฺโภกาเส นิสีทิตฺวา กมฺมฏฺฐานํ มนสิกโรนฺตํ ทิสฺวา วิมานโต โอรุยฺห เถรํ วนฺทิตฺวา, ‘‘ยทา เถโร สมาธิโต วุฏฺฐหิสฺสติ, ตทา มม อาคมนํ อาโรเจถ, อารกฺขญฺจสฺส กโรถา’’ติ ทฺเว ยกฺเข อาณาเปตฺวา ปกฺกามิฯ เต เถรสฺส สมีเป ฐตฺวา มนสิการํ ปฏิสํหริตฺวา นิสินฺนกาเล อาโรเจสุํฯ